Паладиум

Паладиум (Pd, лат. palladium) — хемиски елемент со симбол Pd атомски број 46 од VIIIB група. Тој е редок метал , со сребреникаво бела боја. Бил откриен во 1803 година од страна на Вилијам Хјуд Волстон во Лондон. Тој го именувал металот според астеоридот Палада. Металите: Паладиум, Платина, Родиум, Рутениум, Иридиум и Осмиум формират група елементи која е наречена платинска група на метали. Тие имаат слични хемиски својства. Паладиумот има најниска точка на топење од групата.

Паладиум  (₄₆Pd)

Општи својства
Име и симбол	паладиум (Pd)
Изглед	сребрено бела
Паладиумот во периодниот систем
Ni ↑ Pd ↓ Pt родиум ← паладиум → сребро
Атомски број	46
Стандардна атомска тежина (±) (Ar)	106,42(1)[1]
Категорија	преоден метал
Група и блок	група 10, d-блок
Периода	V периода
Електронска конфигурација	[Kr] 4d10
по обвивка	2, 8, 18, 18
Физички својства
Фаза	цврста
Точка на топење	1.828,05 K ​(1.554,9 °C)
Точка на вриење	3.236 K ​(2.963 °C)
Густина близу с.т.	12,023 г/см3
кога е течен, при т.т.	10,38 г/см3
Топлина на топење	16,74 kJ/mol
Топлина на испарување	358 kJ/mol
Моларен топлински капацитет	25,98 J/(mol·K)
парен притисок P (Pa) 1 10 100 1 k 10 k 100 k при T (K) 1.721 1.897 2.117 2.395 2.753 3.234
Атомски својства
Оксидациони степени	0, +1, +2, +3, +4, +5, +6 ​(благ базичен оксид)
Електронегативност	Полингова скала: 2,2
Енергии на јонизација	I: 804,4 kJ/mol II: 1.870 kJ/mol II: 3.177 kJ/mol
Атомски полупречник	емпириски: 137 пм
Ковалентен полупречник	139±6 пм
Ван дер Валсов полупречник	163 пм
Спектрални линии на паладиум
Разни податоци
Кристална структура	​страноцентрирана коцкеста (сцк)
Брзина на звукот тенка прачка	3.070 м/с (при 20 °C)
Топлинско ширење	11,8 µм/(m·K) (при 25 °C)
Топлинска спроводливост	71,8 W/(m·K)
Електрична отпорност	105,4 nΩ·m (при 20 °C)
Магнетно подредување	парамагнетно[2]
Модул на растегливост	121 GPa
Модул на смолкнување	44 GPa
Модул на збивливост	180 GPa
Поасонов сооднос	0,39
Мосова тврдост	4,75
Викерсова тврдост	400–600 MPa
Бринелова тврдост	320–610 MPa
CAS-број	7440-05-3
Историја
Наречен по	Според астероидот Палада, кој е именуван по Палада Атена
Откриен и првпат издвоен	Вилијам Хајд Воластон (1803)
Најстабилни изотопи
Главна статија: Изотопи на паладиумот
изо ПЗ полураспад РР РЕ (MeV) РП 100Pd веш 3,63d ε – 100Rh γ 0,084, 0,074, 0,126 – 102Pd 1,02 % – (β+β+) 1,1720 102Ru 103Pd веш 16,991d ε – 103Rh 104Pd 11,14 % – (СЦ) <18,969 105Pd 22,33 % – (СЦ) <18,247 106Pd 27,33 % – (СЦ) <16,806 107Pd расеан 6,5×106 г β− 0,033 107Ag 108Pd 26,46 % – (СЦ) <16,102 110Pd 11,72 % >6×1017y β−β− 1,9997 110Cd
Режимите на распад во загради се предвидени, но сè уште не се забележани
преглед разговор уреди | наводи | Википодатоци

Повеќе од половина од достапната количина на паладиумот во светот (и неговиот конгенист платина) се користи за катализатори, кој претвораат до 90% од штетните гасови во издувните системи на автомобилите во помалку штетни супстанци (од штетните: јаглеводороди (hydrocarbons), јаглерод моноксид, азот диоксид; во помалку штетните спагаат: азот, јаглерод диоксид и водена пареа). Паладиумот, исто така, се користи во електроника, стоматологија, медицина, прочистување на водород (во производство), применета хемија, третирање на подземни води и накит. Паладиумот е клучна компонента во горивните ќелии, во кои се одвива реакција помеѓу водород и кислород за да се добие струја, топлина и вода.

Рудните резерви на платина и други метали од платинската група се ретки. Најголемите резерви можат да се најдат во норитскиот појас од комплексот Бушвелд Игнеус (Igneous Complex) распространет во Трансваловиот басен (Transvaal Basin) во Јужно Африканска Република; комплексот Стилвотер (Stillwater Complex) во Монтана, САД; Базенот Садбери (Sudbury Basin) и округот Тандер Беј (Thunder Bay District) во Онтарио, Канада; и комплексот Нориљск во Русија. Паладиумот, исто така, може да се добие со рециклирање на искористени катализатори. Поради широката примена и ограничените резерви има голем интерес за инвестирање.

Каратеристики

Паладиумот припаѓа на десеттата група на периодниот систем. Конфигурацијата во последните електонски орбитали е во соогласност со хундово правило. Електроните од Ѕ(С) орбиталата се придрижуваат до D(Д) пополнувајки ја, бидејќи имаат помала енергија.

Z	Елемент	Број на електрони/слоеви
28	никел	2, 8, 16, 2 (или 2, 8, 17, 1)
46	паладиум	2, 8, 18, 18
78	платина	2, 8, 18, 32, 17, 1
110	дармштатиум	2, 8, 18, 32, 32, 16, 2 (предвидено)

Паладиумот е мек сребрено бел метал кој наликува на платина. Од платинската група на метали паладиумот има најмала густина и најниска точка на топење. При жарење е мек и еластичен(дуктилен) а при ладење му се зголемува неговата цврстина и јачина. Паладиумот се раствора полека во концентрирана азотна киселина, во концентрирана сулфурна киселина и во хлороводородна киселина. Лесно се раствора на собна температура во царска вода (aqua regia).

Паладиумот не реагира со кислород на стандардна температура (кога ќе се изложи на воздух, не потемнува и не го губи сјајот). Кога паладиум ќе се загрее на тепература од 800 °C ќе се создаде слој од паладиум(II) оксид(PdO). Доколку е изложен на влажен воздух кој содржи сулфур може делумно да го изгуби сјајот(кородира).^[3] Кога тенок слој од паладиум ќе се бомбардира со алфа-честички, на ниска температура ќе покаже суперспроводливи особини, при T_c=3.2 K.^[4]

Изотопи

Главна статија: Изотопи на паладиумот

Во природата може да се најдат седум изотопи од паладиум, од кој шест се стабилни изотопи. Најстабилните радиоизотопи (радиоактивни изотопи) се: ¹⁰⁷Pd со период на полу распад од 6.5 милиони години (застапен во природата), ¹⁰³Pd со период на полу распад од 17 денови и ¹⁰⁰Pd со период на полу распад од 3.63 денови. Релативна атомска маса на други осумнаесет изотопи се движи помеѓу 90.94948(64) u (⁹¹Pd) to 122.93426(64) u (¹²³Pd).^[5] Периодот на полу распад на овие изотопи е помал од триесет минути. Исклучок се: ¹⁰¹Pd (период на полу распад: 8.47 часа), ¹⁰⁹Pd (период на полу распад: 13.7 часа), и ¹¹²Pd (период на полу распад: 21 часа).^[6]

За изотопи со помала атомска маса од најзастапениот стабилен изотоп,¹⁰⁶Pd, радиоактивното распагање се одвива преку електронски зафат(β+ распад) при што како производ на ова распаѓање се добива родиум. За изотопи со поголема атомска маса од ¹⁰⁶Pd, при бета(β- распад) радиоактиво распаѓање се добива сребро.^[6] Радиогеничното ¹⁰⁷Ag ,што се добива преку радиоактивно распаѓање на ¹⁰⁷Pd, било откриено во 1978 ^[7] во метеоритот Санта Клара Santa Clara^[8] од 1976. Научниците претпоставуваат дека формирањето на малите планети со железно јадро се случило 10 милиони години по нуклеосинтезата.¹⁰⁷Pd

Корелацијата на ¹⁰⁷Pd наспроти Ag забележани во телата во Сончевиот Систем, кои се истопиле во периодот на создавањето на системот, мора да го оддаваат присуството на нуклиди со краток живот при самото создавање на сончевиот Систем .^[9]

Соединенија

Погл. и: Категорија:Соединенија на паладиумот.

Паладиумот во соединенијата најчесто се наоѓа во 0 и +2 оксидациска состојба, но може да се најде и во други оксидациски состојби. Соединенијата на паладиум се многу слични со оние на платината.

Структура на α-PdCl2	Структура на β-PdCl2

Паладиум (II)

Паладиум(II) хлорид (PdCl₂) — главен почетен материјал за други спединенија на паладиум. Тој се добива при реакција на паладиум и хлор. Се користи на хетерогени паладиумски катализатори како што се паладиум на бариум(II) сулфат паладиум на јаглерод и паладиум(II) хлорид на јаглерод.^[10] Раствори од PdCl₂ во азотна киселина реагираат со оцетна киселина по што се добива паладиум(II) ацетат. PdCl₂ реагира со лиганди(L) и гради квадратно планарни комплексни соединенија од типот PdCl₂L₂. Еден пример за вакво соединение е дериватот на бензонитрил PdX₂(PhCN)₂.^[11][12]

PdCl₂ + 2 L → PdCl₂L₂ (L = PhCN, PPh₃, NH₃, ит.н.)

Комплексното соединение бис(трифенилфосфин)паладиум(II) дихлорид е корисен катализатор.^[13]

Паладиум(II) ацетат

Пладиум (0)

Паладиумот формира повеќе нулаваленти комплексни соединенија со формули PdL₄, PdL₃ и PdL₂. На пример, редукција на смесата од PdCl₂(PPh₃)₂ и PPh₃ дава тетракис(трифенилфосфин)паладиум(0):^[14]

2 PdCl₂(PPh₃)₂ + 4 PPh₃ + 5 N₂H₄ → 2 Pd(PPh₃)₄ + N₂ + 4 N₂H₅⁺Cl⁻

Друго важно паладиум(0) комплексно соединение е трис(дибензилидинацетон)дипаладиум(0) (Pd₂(dba)₃), кое што се добива со редукција на натриум тетрахлоро паладат во присуство на дибензилидинацетон.^[15]

Паладиум(0) како и пакадиум (II), се користат како катализатори во реакции на спојување(coupling reactions) за што Richard F. Heck, Ei-ichi Negishi, и Akira Suzuki добиле Нобелова награда во 2010. таквите реакции имаат широка примена за добивање на хемикалии со голема чистота. Паладиум(II) ацетат, тетракис(трифенилфосфин)паладиум(0) (Pd(PPh₃)₄) и трис(дибензилидинацетон)дипаладиум(0) (Pd₂(dba)₃) се користат како катализатори или преткатализатри.^[16]

Други оксидациски состојби

Иако паладиум(IV) соединенијата се релативно ретки, еден пример за такво соидинение е натриум хексахлоро паладат(IV), Na₂[PdCl₆]. познати се и неколку соединенија на паладиум(III).^[17] Паладиум(VI) бил откриен во 2002,^[18][19] но подоцна ова открие било отфлено.^[20][21] Постојат комплексни соединенија на паладиум со различна валентност, на пример, Pd₄(CO)₄(OAc)₄Pd(acac)₂ формира бесконечана паладиумска низа со алтернативно мегусебно поврзани Pd₄(CO)₄(OAc)₄ и Pd(acac)₂ единици .^[22]

Историја

Вилијам Хјуд Волстон

Вилијам Хјуд Волстон првпат го забележал неговото откритие на нов благороден метал во неговиот лабаратриски бележник во јули 1802. Металот го именувал паладиум во август. Во април 1803 Волстон прочистил одредена количина од металот и го понудил во мала продавница во Сохо. Ричард Ченевикс тврдел дека паладиумот е всушност легура на платина и жива. Како реакција на оваа остра критика, Волстон анонимно понудил награда од 20 долари за 20 зрна синтетичка легура од паладиум.^[23] Ченевикс ги објавил своите истражувања на паладиум во 1803 година, за кој(што) бил награден со Коплиев медал. Волстон ги објавил своето откритие на родиум во 1804 и објавил дел од истражувањата на паладиум.^[24][25] Во публикација од 1805, го објави своето откритие на јавноста.^[23][26]

It was named by Wollaston in 1802 after the asteroid 2 Pallas, which had been discovered two months earlier.^[27] Wollaston found palladium in crude platinum ore from South America by dissolving the ore in aqua regia, neutralizing the solution with натриум хидроксид sodium hydroxide, and precipitating platinum as амониум хлороплатинат ammonium chloroplatinate with амониум хлорид ammonium chloride. He added жива(II) цијанид mercuric cyanide to form the compound паладиум(II) цијанид palladium(II) cyanide, which was heated to extract palladium metal.^[24]

Во минатото паладиум хлоридот бил препичуван како третман за туберкулоза, со доза од 0.065 g на ден(одприлика еден милиграм за секој килограм телесна тежина). Овој тетман имал многу несакани последици и затоа бил заменет со поефикасни лиекови.^[28]

Главнината од паладиумот се користи за изработка катализатори во автомобилската индустрија.^[29] Непосредно пред 2000 година, извозот на паладиум од страна на Русија повеќекратно бил попречен и не бил навремен. Поради политички причини, извозната квота не била испорачана на време.^[30] Како резултат на ова се јавила паника на пазарот која предизвикала цената на паладиумот да достигне $1340 (долари) за тројна унца (дотогаш највисока цена по тројна унца).^[31] Во тој период автомобилаката компанија Форд (Ford Motor Company), стравувајки дека непостојаниот дотур на паладиум ќе го наруши произвотството, натрупува залихи. поради падот на цените во 2001, Форд има изгубено една милијарда долари.^[32]

World demand for palladium increased from 100 tons in 1990 to nearly 300 tons in 2000. The global production of palladium from mines was 222 tonnes in 2006 according to the United States Geological Survey.^[33] Many were concerned about a steady supply of palladium in the wake of Russia's military maneuvers in Ukraine, partly as sanctions could hamper Russian palladium exports; any restrictions on Russian palladium exports would exacerbate what is already expected to be a large palladium deficit in 2014.^[34] Those concerns pushed palladium prices to their highest level since 2001.^[35] In September 2014 they soared above the $900 per ounce mark. In 2016 however palladium cost around $614 per ounce as Russia managed to maintain stable supplies.^[36] In January 2019 palladium futures climbed past $1,344 per ounce for the first time on record, mainly due to the strong demand from the automotive industry.^[37]

Присуство

Palladium output in 2005

Севкупниот ископ од сите рудници достигнал до 208,000 килограми во 2016, каде Русија ископуваше најмногу со 82,000 килограми, пропратена од јужна африка и САД.^[38] Руската компанија Норлиск Никел глобално произведува најголема количина паладиум со 39% .^[39]

Паладиумот може да се најде како слободен метал во легура со злато и други метали од платинската група in placer deposits на планината Урал, Австралија, Етиопија и во Северна и Јужна Америка.За произвотство на паладиум , овие резерви немаат големо значење. Најважните комерцијални извори се резервите на никeл и бакар кој се наоѓаат во басенот Садбери, Онтарио и Норлиск-Талнах во Сибир.Други поголеми депозити се среќаваат во Меренскиот гребен како и платинската група метали во комплексот Бушвелд Игнеус во Јужна африка. Комплексот Стилвотер Игнеус во Монтана и рудната зона Роди во комплексот Лак де зиљ (Lac des Îles igneous complex) во Онтарио се остнатите два извори на паладиум во Канада и САД.^[33][40] Паладиумот се среќава во ретките минерали коперит^[41] и поларит.^[42] Познати се и многу други паладиумови минерали, но тие се многу ретки.^[43] Паладиумот се создава во реактори за јадрено цепење и може да се оддвои(екстрахира) од искористено јадрено гориво, но не се користи ово ј извор на паладиум. Ниедна од постоечките постројки нема опрема која е соодветна за оддвојуванје на паладиумот од радиоактивниот отпад.^[44]

Примена

Пресек на Каталитички претвора со метално јадро

Комеморативната советскатата монета од 25 рубљи — редок случај на употреба на паладиум во монети.

Денес памадиумот најмногу се користи во катализатори.^[45]. Тој се користи и во накит, стоматологија,^[45][46] во изработка на часовници, лентички за проверка на шеќер, авионски свекички (свеќици) и електрични контакти.^[47] Паладиумот исто така се користи во професионални флејти (концертни или класични).^[48] Паладиумот како пазарна стока има меѓународен ИСО (ISO) код XPD и 964. Паладиум еден од четирите метали кој има таков код, останатите се злато сребро и платина.^[49] Бидејќи апсорбира водород, паладиумот е клучен елемент во контроверзните експериментите со ладно соединување кој започнале во 1989.

Катализа

Паладиумот кога е иситнет, како кај црн паладиум (смеса од паладиум и јаглерод), станува повеќенаменски катализатор којшто хетерогено ги забрзува каталитичките процеси како што се хидрогенизација, дехидрогенизација, крекинг на нафта.

Основната состојка на катализаторот Линдрал е паладиумот, таканаречен линдрален паладиум.^[50] Соединенија што содржат паладиум ги олеснуваат реакциите со ковалентна (јаглерод-јаглерод) врска. На пример:

• Хекова реакција
• Сузукиева реакција
• Цуџи-Тростова реакција
• Векеров процес
• Негишиева реакција
• Стилова реакција
• Соногаширина реакција

Дисперзиран во спроводни материјали, паладиумот е одличен електрокатализатор кај оксидација на првични алкохоли во алкална средина.^[51] Паладиумот е исто така повеќе наменски метал за хомогена калализа, во комбинација со широк спектар на лиганди за високо селективни хемиски трансформации.

Каталитичките органски реакции со паладиум беа признаени за Нобелова награда по хемија во 2010 година. Во 2008 година студиите покажаа дека паладиумот е ефикасен катализатор во јаглеродо флуоридни врски.^[52]

Паладиумот како катализатор најмногу се користиво органската хемија и во индустријата. Неговата употреба расте како алатка за синтетичка биологија, во 2017 година во живо било демонстрирано третирање на болест кај цицачи со ппомош на каталитичка активност од наночестички на паладиум.

Catalytic cycle for Kumada cross coupling reaction, which is widely used in the synthesis of fine chemicals.

^[53]

Електроника

Втората најчеста примена на паладиумот е во електониката, во произвотство на повеќеслојни керамички контензатори. Паладиумот (и легура на паладиум и сребро) во овие контензатори се користи во електодите.^[45] Паладиумот (понекогаш во легура со никел) се користи за обложување на компоненти и конектори во електроника ви во материјалите за лемење.^[54][55] Според податоците на Џонсон Мети во 2006 година, во електорнската индустрија се употрепиле 33.2 тони паладиум.^[56]

Технологија

Водородот лесно дифузира низ загреан паладиум^[27] ,мембрански реактори со паладиумови мембрани се користат во произвотство на водород со голема честота.^[57] Паладиум се користи во паладиум-водородни електроди во електро-хемиски проучувања. Паладиум (II) хлорид лесно катализира гасовид јаглерод моноксид и се користи во детектори на јаглерод моноксид.^[58]

Складирање на водород

Главна статија: Паладиум Хидрат(Palladium hydride)

Паладиумот лесно апсорбира водород на собна температура, создаавјки паладуим хидрид PdH_x ,каде x е помала од 1.^[59] Иако ова својство е присутно кај многу преодни метали,паладиумот има единствен висок апсорпционен капацитет, и не ја губи својата ковливост сè додека x не се приближи до 1^[60] Ова својство се рагледувало за да се дизајнира ефикасен, евтин, и безбеден начин за скалдирање водородно гориво, но паладиумот е премноги скап за оваа намена.^[61] содржината на водородот во паладиумот може да се поврзе со магнетната супсцетибилност, која опаѓа со порастот на водорот и се изедначува на нула за PdH_0.62. Во кој било друг повисок однос, растворот станува дијамагнетичен.^[62]

Стоматологија

Паладиумот во мали количини(околу 0.5%) се користи во некој легури од кој се прават амалгамски пломби. Тој помага да се намали корозијата и да го зболеми металниот сјај на конечниот продукт.^[63]

Накит

Паладиумот се користи како скапоцен метал во накит од 1939, како алтернатива на платина во легурата „бело злато“, каде поради природната бела боја на паладиумот, тој немора да се обложува со родиум. Платината има многу помла густина. Слично на златото, паладиумот може да се обработи во форма на лист кои може да има дебелина од 100 nm.^[27] За разлика од платината паладиумот може да ја изгуби бојата на теператури поголеми од 400 °C,^[64] и е релативно крута.

Пред 2004, паладиумот во накит главно се употребувал во произвотство на бело злато. Паладиумот е еден од трите најпопуларни метали кој се користат како легура во бело злато(се користат и никел и сребро).^[45] Легурата од паладиум и злато е посакпа од легура на никел и злато, но понекогаш (Pd) може да предизвика алергиски реакции(но може да се појават алергиски реакции и со никел).^[65] За време на Втората светска војна паладиумот бил стратешки ресурс. Затоа, дел од накитот во тој период е направен од паладиум. Во минатото се избегнувало користење на паладиум во накит бидејќи бил тежок за леење. Кога овој проблем бил надминаат тој се почнала да се користи во накит, делумно поради зголемувањето на цената на платина во исто време со падот на цената на паладиум.^[66]

На почетокот на 2004, заради наглиот раст на цените на злато и платина, Кина почна да произведува големи количества на накит од паладиум, користејки 37 тони во 2005. Со промената на релативните цени падна и побарувачката на паладиум на падна на 17.4 тони во 2009.^[67][68] Поради зголемената побарувачката на паладиум како катализатор цената пораснала за одприлика 50% од таа на платина во јануари 2019.^[69] Во јануари 2010, биле воведени жигови (hallmark, потврда на состав кај благородни метали) од страна на „канцелариите за проценка“(assay offices) во Обидинетото Кралство. Од тогаш жиговите се неопходни за целиот накит кој се рекламира како чист паладиум или негова легура. Тој може да има цисто тоа од 500, 950 или 999 делови паладиом од 1000 дела легура.

Перцата кои направени од злато понекогаш се обожуваат со паладиум кога се бара ребреникав изглед(наместо злател). Шифер (Sheaffer) го користи паладиумот како облога со децении, за акцент на златната боја или целосно обложување на златото.

Фотографија

Со користење на платина и платинови соли може да се принтаат фотографии во црно-бело. често користен во комбинација со платина, паладиммот е алтернатива на сребро.^[70]

Токсичност

Паладиум

Опасност
GHS-ознаки:
Пиктограми
Сигнални зборови	Предупредување
Изјави за опасност	H317
Изјави за претпазливост	P261, P273, P280, P302+P352, P321, P333+P313, P363, P501[71]
NFPA 704	0 0 0
Дополнителни податоци
Освен ако не е поинаку укажано, податоците се однесуваат на материјалите во нивната стандардна состојба (25 °C, 100 kPa)
Наводи

Паладиумот е метал со ниска токсичност. Човечкото тело тешко го апсорбира кога ќе се внесе во телото. Паладиумовите сили убиваат некои растениа како што е водениот зумбул, но погелемиот број на растенија се отпорни иако тестовите покажуваат дека нивото повисоко од 0,0003%, има влијание на растот на билката. Високите дози на паладиум можно е да се отровни, тетирањата на глодачи наведуваат на помислата дека е канцероген, сепак не постојат цврсти докази дека елеметот е штетен по здравјето на луѓето.^[72]

Предупредување

Паладиумот ,како и други метали од паладиумовата група, е прилично инертен. Постојат случаи на алергиски контактен дерматитис, но не се достапни доволно информации за неговите ефекти. Се покажало дека луѓето кој имаат алергиска реакција од паладиум исто така реагираат со никел. За тие луѓе се препорачува да избегнуваат забни пломби кои содржат паладиум.^{[29][73][74][75][76]}

Мала количина на паладиум се испусшта од автомобили кој имаат катализатори. Се испушта помеѓу 4 и 108 ng/km од автомобилите, а вкупниот внес преку храна е проценува дека е помал од 2 µg по човек на ден. Паладиумот може да се внесе(конзумира) од стоматолошки пломби, од кои се проценува дека се внесува помалку од 15 µg по човек на ден. Луѓе кој работат со паладиум или негови соединенија можно е да имаат многу поголем внес. За растворливи соединенија како на пример паладиум хлорид, 99% се отстранува од телото во рамките на 3 дена.^[29]

Кај глувци средната смртоносна доза(median lethal dose)(LD₅₀) за растворливи соединенија на паладиум е 200 mg/kg за орална конзумација и 5 mg/kg доколку се прими преку вена.^[29]

Поврзано

• Процвет на стоки во 2000-тите
• Паладиумот како инвестиција
• Псевдо паладиум

Наводи

1. Standard Atomic Weights 2013. Commission on Isotopic Abundances and Atomic Weights
2. Lide, D. R., уред. (2005). „Magnetic susceptibility of the elements and inorganic compounds“. CRC Handbook of Chemistry and Physics (PDF) (86th. изд.). Boca Raton (FL): CRC Press. ISBN 0-8493-0486-5.
3. Craig, Bruce D.; Anderson, David S. (1995). „Atmospheric Environment“. Handbook of corrosion data. ASM International. стр. 126. ISBN 978-0-87170-518-1.
4. B. Strizker, Phys. Rev. Lett., 42, 1769 (1979).
5. „Atomic Weights and Isotopic Compositions for Palladium (NIST)“. Посетено на 12 November 2009.
6. Georges, Audi; Bersillon, O.; Blachot, J.; Wapstra, A. H. (2003). „The NUBASE Evaluation of Nuclear and Decay Properties“. Nuclear Physics A. 729: 3–128. Bibcode:2003NuPhA.729....3A. CiteSeerX 10.1.1.692.8504. doi:10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001.
7. Kelly, W. R.; Gounelle, G. J.; Hutchison, R. (1978). „Evidence for the existence of ¹⁰⁷Pd in the early solar system“. Geophysical Research Letters. 359 (1787): 1079–1082. Bibcode:2001RSPTA.359.1991R. doi:10.1098/rsta.2001.0893.
8. „Mexico's Meteorites“ (PDF). mexicogemstones.com. Архивирано од изворникот (PDF) на 2006-05-06.
9. Chen, J. H.; Wasserburg, G. J. (1990). „The isotopic composition of Ag in meteorites and the presence of ¹⁰⁷Pd in protoplanets“. Geochimica et Cosmochimica Acta. 54 (6): 1729–1743. Bibcode:1990GeCoA..54.1729C. doi:10.1016/0016-7037(90)90404-9.
10. Mozingo, Ralph (1955). „Palladium Catalysts“. Organic Syntheses.; Collective Volume, 3, стр. 685
11. Anderson, Gordon K.; Lin, Minren; Sen, Ayusman; Gretz, Efi (1990). „Bis(Benzonitrile)Dichloro Complexes of Palladium and Platinum“. Inorganic Syntheses. Inorganic Syntheses. 28: 60–63. doi:10.1002/9780470132593.ch13. ISBN 978-0-470-13259-3.
12. Zalevskaya, O. A; Vorob'eva, E. G; Dvornikova, I. A; Kuchin, A. V (2008). „Palladium complexes based on optically active terpene derivatives of ethylenediamine“. Russian Journal of Coordination Chemistry. 34 (11): 855–857. doi:10.1134/S1070328408110110.
13. Miyaura, Norio; Suzuki, Akira (1993). „Palladium-catalyzed reaction of 1-alkenylboronates with vinylic halides: (1Z,3E)-1-Phenyl-1,3-octadiene“. Organic Syntheses.; Collective Volume, 8, стр. 532
14. Coulson, D. R.; Satek, L. C.; Grim, S. O. (1972). „23. Tetrakis(triphenylphosphine)palladium(0)“. Inorg. Synth. Inorganic Syntheses. 13: 121–124. doi:10.1002/9780470132449.ch23. ISBN 978-0-470-13244-9.
15. Takahashi, Y; Ito, Ts; Sakai, S; Ishii, Y (1970). „A novel palladium(0) complex; bis(dibenzylideneacetone)palladium(0)“. Journal of the Chemical Society D: Chemical Communications (17): 1065. doi:10.1039/C29700001065.
16. Crabtree, Robert H. (2009). „Application to Organic Synthesis“. The Organometallic Chemistry of the Transition Metals. John Wiley and Sons. стр. 392. ISBN 978-0-470-25762-3.
17. Powers, David C; Ritter, Tobias (2011). „Palladium(III) in Synthesis and Catalysis“. Higher Oxidation State Organopalladium and Platinum Chemistry. Topics in Organometallic Chemistry. 35. стр. 129–156. doi:10.1007/978-3-642-17429-2_6. ISBN 978-3-642-17428-5. PMC 3066514. PMID 21461129.
18. Chen, W; Shimada, S; Tanaka, M (2002). „Synthesis and Structure of Formally Hexavalent Palladium Complexes“. Science. 295 (5553): 308–310. doi:10.1126/science.1067027. PMID 11786638.
19. Crabtree, R. H (2002). „CHEMISTRY: A New Oxidation State for Pd?“. Science. 295 (5553): 288–289. doi:10.1126/science.1067921. PMID 11786632.
20. Aullón, G; Lledós, A; Alvarez, S (2002). „Hexakis(silyl)palladium(VI) or palladium(II with eta2-disilane ligands?“. Angewandte Chemie (International Ed. In English). 41 (11): 1956–9. PMID 19750645.
21. Sherer, E. C; Kinsinger, C. R; Kormos, B. L; Thompson, J. D; Cramer, C. J (2002). „Electronic structure and bonding in hexacoordinate silyl-palladium complexes“. Angewandte Chemie (International Ed. In English). 41 (11): 1953–6. PMID 19750644.
22. Yin, Xi; Warren, Steven A; Pan, Yung-Tin; Tsao, Kai-Chieh; Gray, Danielle L; Bertke, Jeffery; Yang, Hong (2014). „A Motif for Infinite Metal Atom Wires“. Angewandte Chemie International Edition. 53 (51): 14087–14091. doi:10.1002/anie.201408461. PMID 25319757.
23. Usselman, Melvyn (1978). „The Wollaston/Chenevix controversy over the elemental nature of palladium: A curious episode in the history of chemistry“. Annals of Science. 35 (6): 551–579. doi:10.1080/00033797800200431.
24. Griffith, W. P. (2003). „Rhodium and Palladium – Events Surrounding Its Discovery“. Platinum Metals Review. 47 (4): 175–183. Архивирано од изворникот на 2013-04-19. Посетено на 2019-01-31.
25. Wollaston, W. H. (1804). „On a New Metal, Found in Crude Platina“. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. 94: 419–430. doi:10.1098/rstl.1804.0019.
26. Wollaston, W. H. (1805). „On the Discovery of Palladium; With Observations on Other Substances Found with Platina“. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. 95: 316–330. doi:10.1098/rstl.1805.0024.
27. Hammond, C. R. (2004). „The Elements“. Handbook of Chemistry and Physics (81st. изд.). CRC press. ISBN 978-0-8493-0485-9.
28. Garrett, Christine E.; Prasad, Kapa (2004). „The Art of Meeting Palladium Specifications in Active Pharmaceutical Ingredients Produced by Pd-Catalyzed Reactions“. Advanced Synthesis & Catalysis. 346 (8): 889–900. doi:10.1002/adsc.200404071.
29. Kielhorn, Janet; Melber, Christine; Keller, Detlef; Mangelsdorf, Inge (2002). „Palladium – A review of exposure and effects to human health“. International Journal of Hygiene and Environmental Health. 205 (6): 417–32. doi:10.1078/1438-4639-00180. PMID 12455264.
30. Williamson, Alan. „Russian PGM Stocks“ (PDF). The LBMA Precious Metals Conference 2003. The London Bullion Market Association. Архивирано од изворникот (PDF) на 2013-10-21. Посетено на 2 October 2010.
31. „Historical Palladium Prices and Price Chart“. InvestmentMine. Посетено на 2015-01-27.
32. „Ford fears first loss in a decade“. BBC News. 16 January 2002. Посетено на 19 September 2008.
33. „Platinum-Group Metals“ (PDF). Mineral Commodity Summaries. United States Geological Survey. January 2007.
34. Nat Rudarakanchana (2014-03-27). „Palladium Fund Launches In South Africa, As Russian Supply Fears Warm Prices“. International Business Times.
35. Rosenfeld, Everett (2014-08-20). „The other commodity that's leaping on Ukraine war“. CNBC. Посетено на 2018-01-29.
36. „Palladium Rally Is About More Than Just Autos“. Bloomberg.com (англиски). 2017-08-30. Посетено на 2018-01-29.
37. „Don't Expect Palladium Prices To Plunge | OilPrice.com“. OilPrice.com (англиски). Посетено на 2018-01-29.
38. „USGS Minerals Information: Mineral Commodity Summaries“. minerals.usgs.gov (англиски). Посетено на 2018-01-29.
39. „«Norilsk Nickel» Group announces preliminary consolidated production results for 4 th quarter and full 2016, and production outl“. Nornickel (англиски). Посетено на 2018-01-29.
40. „Platinum-Group Metals“ (PDF). Mineral Yearbook 2007. United States Geological Survey. January 2007.
41. Verryn, Sabine M. C.; Merkle, Roland K. W. (1994). „Compositional variation of cooperite, braggite, and vysotskite from the Bushveld Complex“. Mineralogical Magazine. 58 (2): 223–234. Bibcode:1994MinM...58..223V. doi:10.1180/minmag.1994.058.391.05.
42. Genkin, A. D.; Evstigneeva, T. L. (1986). „Associations of platinum- group minerals of the Norilsk copper-nickel sulfide ores“. Economic Geology. 8l (5): 1203–1212. doi:10.2113/gsecongeo.81.5.1203.
43. http://www.mindat.org
44. Kolarik, Zdenek; Renard, Edouard V. (2003). „Recovery of Value Fission Platinoids from Spent Nuclear Fuel. Part I PART I: General Considerations and Basic Chemistry“ (PDF). Platinum Metals Review. 47 (2): 74–87. Архивирано од изворникот (PDF) на 2015-09-24. Посетено на 2019-01-31.
45. „Palladium“. United Nations Conference on Trade and Development. Архивирано од изворникот на 6 December 2006. Посетено на 5 February 2007.
46. Rushforth, Roy (2004). „Palladium in Restorative Dentistry: Superior Physical Properties make Palladium an Ideal Dental Metal“. Platinum Metals Review. 48 (1). Архивирано од изворникот на 2015-09-24. Посетено на 2019-01-31.
47. Hesse, Rayner W. (2007). „palladium“. Jewelry-making through history: an encyclopedia. Greenwood Publishing Group. стр. 146. ISBN 978-0-313-33507-5.
48. Toff, Nancy (1996). The flute book: a complete guide for students and performers. Oxford University Press. стр. 20. ISBN 978-0-19-510502-5.
49. Weithers, Timothy Martin (2006). „Precious Metals“. Foreign exchange: a practical guide to the FX markets. стр. 34. ISBN 978-0-471-73203-7.
50. Brown, William Henry; Foote, Christopher S; Iverson, Brent L (2009). „Catalytic reduction“. Organic chemistry. Cengage Learning. стр. 270. ISBN 978-0-495-38857-9.
51. Tsuji, Jiro (2004). Palladium reagents and catalysts: new perspectives for the 21st century. John Wiley and Sons. стр. 90. ISBN 978-0-470-85032-9.
52. Drahl, Carmen (2008). „Palladium's Hidden Talent“. Chemical & Engineering News. 86 (35): 53–56. doi:10.1021/cen-v086n035.p053.
53. Miller, Miles A; Askevold, Bjorn; Mikula, Hannes; Kohler, Rainer H; Pirovich, David; Weissleder, Ralph (2017). „Nano-palladium is a cellular catalyst for in vivo chemistry“. Nature Communications. 8: 15906. doi:10.1038/ncomms15906. PMC 5510178. PMID 28699627.
54. Mroczkowski, Robert S. (1998). Electronic connector handbook: theory and applications. McGraw-Hill Professional. стр. 3–. ISBN 978-0-07-041401-3.
55. Harper, Charles A. (1997). Passive electronic component handbook. McGraw-Hill Professional. стр. 580–. ISBN 978-0-07-026698-8.
56. Jollie, David (2007). „Platinum 2007“ (PDF). Johnson Matthey. Архивирано од изворникот (PDF) на 2008-02-16.
57. Shu, J.; Grandjean, B. P. A.; Neste, A. Van; Kaliaguine, S. (1991). „Catalytic palladium-based membrane reactors: A review“. The Canadian Journal of Chemical Engineering. 69 (5): 1036. doi:10.1002/cjce.5450690503.
58. Allen, T. H.; Root, W. S. (1955). „An improved palladium chloride method for the determination of carbon monoxide in blood“. The Journal of Biological Chemistry. 216 (1): 319–323. PMID 13252031.
59. Manchester, F. D.; San-Martin, A.; Pitre, J. M. (1994). „The H-Pd (hydrogen-palladium) System“. Journal of Phase Equilibria. 15: 62–83. doi:10.1007/BF02667685.
60. Greenwood, Norman N.; Earnshaw, Alan (1997). Chemistry of the Elements (2. изд.). Butterworth-Heinemann. стр. 1150–151. ISBN 0080379419.
61. Grochala, Wojciech; Edwards, Peter P. (2004). „Thermal Decomposition of the Non-Interstitial Hydrides for the Storage and Production of Hydrogen“. Chemical Reviews. 104 (3): 1283–316. doi:10.1021/cr030691s. PMID 15008624.
62. Mott, N. F. and Jones, H. (1958) The Theory of Properties of metals and alloys. Oxford University Press. ISBN 0-486-60456-X. p. 200
63. Colon, Pierre; Pradelle-Plasse, Nelly; Galland, Jacques (2003). „Evaluation of the long-term corrosion behavior of dental amalgams: influence of palladium addition and particle morphology“. Dental Materials. 19 (3): 232–9. doi:10.1016/S0109-5641(02)00035-0. PMID 12628436.
64. Gupta, Dinesh C.; Langer, Paul H.; ASTM Committee F-1 on Electronics (1987). Emerging semiconductor technology: a symposium. ASTM International. стр. 273–. ISBN 978-0-8031-0459-4.
65. Hindsen, M.; Spiren, A.; Bruze, M. (2005). „Cross-reactivity between nickel and palladium demonstrated by systemic administration of nickel“. Contact Dermatitis. 53 (1): 2–8. doi:10.1111/j.0105-1873.2005.00577.x. PMID 15982224.
66. Holmes, E. (13 February 2007). „Palladium, Platinum's Cheaper Sister, Makes a Bid for Love“. Wall Street Journal (Eastern edition). стр. B.1.
67. „Platinum-Group Metals“ (PDF). Mineral Yearbook 2009. United States Geological Survey. January 2007.
68. „Platinum-Group Metals“ (PDF). Mineral Yearbook 2006. United States Geological Survey. January 2007.
69. „Johnson Matthey Base Prices“. 2019. Посетено на 7 January 2019.
70. Ware, Mike (2005). „Book Review of : Photography in Platinum and Palladium“. Platinum Metals Review. 49 (4): 190–195. doi:10.1595/147106705X70291.
71. https://www.sigmaaldrich.com/MSDS/MSDS/DisplayMSDSPage.do?country=US&language=en&productNumber=373192&brand=ALDRICH&PageToGoToURL=https%3A%2F%2Fwww.sigmaaldrich.com%2Fcatalog%2Fproduct%2Faldrich%2F373192%3Flang%3Den
72. Emsley, John (2011). Nature's Building Blocks: An A-Z Guide to the Elements. Oxford University Press. стр. 384, 387. ISBN 978-0-19-960563-7.
73. Zereini, Fathi; Alt, Friedrich (2006). „Health Risk Potential of Palladium“. Palladium emissions in the environment: analytical methods, environmental assessment and health effects. Springer Science & Business. стр. 549–563. ISBN 978-3-540-29219-7.
74. Wataha, J. C.; Hanks, C. T. (1996). „Biological effects of palladium and risk of using palladium in dental casting alloys“. Journal of Oral Rehabilitation. 23 (5): 309–20. doi:10.1111/j.1365-2842.1996.tb00858.x. PMID 8736443.
75. Aberer, Werner; Holub, Henriette; Strohal, Robert; Slavicek, Rudolf (1993). „Palladium in dental alloys – the dermatologists' responsibility to warn?“. Contact Dermatitis. 28 (3): 163–5. doi:10.1111/j.1600-0536.1993.tb03379.x. PMID 8462294.
76. Wataha, John C.; Shor, Kavita (2010). „Palladium alloys for biomedical devices“. Expert Review of Medical Devices. 7 (4): 489–501. doi:10.1586/erd.10.25. PMID 20583886.

Надворешни врски

„Паладиум“ на Ризницата ?

• Palladium at The Periodic Table of Videos (University of Nottingham)
• Current and Historical Palladium Price
• Special Market Report on Palladium and Precious Metals
•  „Palladium“ . Encyclopædia Britannica. 20 (11. изд.). 1911. стр. 636–637.