From Wikipedia, the free encyclopedia
Ny Fanjakan' Imerina na Fanjakana Merina izay nanomboka tamin' ny taona 1787 ka nifarana tamin' ny taona 1897, dia fanjaka-mpanjaka nanapaka ny faritra afovoany sy ny faritra maro hafa teto Madagasikara nadritra ny taonjato faha-19. Antananarivo no renivohiny. Taty aoriana io fanjakana io dia nitondra ny anarana hoe Fanjakan' i Madagasikara ary ny mpanjaka nitondra tao dia natao hoe "mpanjakan' i Madagasikara".
Ny Fanjakan' Imerina dia nipoitra tamin' ny andro nanjakan-dRalambo tamin' ny taonjato faha-16, tao amin' ny faritra avaratra-atsinanana amin' Imerina ankehitriny. Ny mpanjaka voalohany, araka ny lovantsofin' ny Ntaolo, dia nanjaka tao Imerina tany amin' ny taonjato faha-12. Tamin' izany fotoana izany, ny faritra andrefana amin' Imerina, izay nitondra ny anarana hoe Imamo, dia fanjakana ihany koa, fa mbola lehibe noho Imerina. Afaka eninjato taona taty aoriana dia lasa tokana ny fanjakan' Imerina tamin' ny andro nanjakan' Andrianampoinimerina tamin' ny faran' ny taonjato faha-18. Tamin' ny andron' Andrianampoinimerina no nipoiran' ny atao hoe "fokontany". Nofoanan' ny Frantsay ny Fanjakana Merina tamin' ny fandresen' ny Frantsay azy tamin' ny ady nifanaovan' ny Merina sy ny Frantsay, atao hoe "Ady Hova-Frantsay", izay nifarana tamin' ny taona 1895, ary lasa zanatany frantsay i Madagasikara, ary i Gallieni no governoran' i Madagasikara tamin' izay.
Araka ny fikarohana nataon' ny arkeôlôga, ny jenetisianina, ny mpandinika fiteny sy ny tantara ny ankamaroan' ny mponina malagasy dia avy amin' ny Tamba-nosy Indôneziana. Tonga teo amin' ny morontsiraka andrefan' i Madagasiakara tamin' ny alalan' ny lakan-jejo tamin' ny taonjato faha-4. Ireo mponina ireo dia antsoina hoe Ntaolo, izay niparitaka eran' i Madagasikara: misy ireo atao hoe Vezo izay nijanona teo amin' ny morontsiraka, ary ireo Vazimba izay lasa nipetraka eny amin' ny tany avo, izay mbola be ala tamin' ny andron' ny Ntaolo.
Ny mponina nahita an' i Madagasikara voalohany dia ireo mponina nipetraka teo amin' ny faritra atsimo amin' ny nosy Kalimantan, toerana mbola ahitana ny mpiteny daiaka (indrindra ny fiteny maaniany) fiteny iray fianakaviana amin' ny fiteny malagasy.
Ny fe-potoana nahatongavan' ny Aostrônezianina indrindra teto Madagasikara dia tamin' ny taonjato faha-4 hatramin' ny taonjato faha-11. Araka ny fitodiky ny korian-dranomasina, dia avy any avaratra ny Malagasy ntaolo (prôtô-malagasy) no tonga teto Madagasikara.
Nitondra karazam-javamaniry maro dia maro ny mpamily sambo avy any Azia Atsimo Andrefana, isan' izay ny vary, ny akondro, ny voaniho, ny fary. Hain' ny Ntaolo malagasy ny mirafi-by ary ny manenona landy.[1]
Ny vahoaka merina dia avy amin' ny sampanan' ny Vazimba (izay nisafidy ny hipetraka anaty ala). Ao amin' ny faritra atsinanan' Analamanga ankehitriny no nisy azy ireo.
Ny vanimpotoan' ny Fanjakana Merina dia tamin' ny taonjato faha-17 hatramin' ny taona 1895, izay nandimby ny vanimpotoan' ny Vazimba.
Nanomboka tamin' ny taonarivo faharoa, ny Vazimba nipetraka eo amin' ny tany avo, dia nandray vahiny avy any avaratra (Arabo avy any Omàna, Persana avy any Shiraz) sy avy any atsinanana (Maley, Javaney, Bogy) izay nitambatra tamin' ny Vezo sy ny Vazimba, amin' ny alalan' ny fanambadiana. Ny fahatongavan' ireo vahiny ireo teto Madagasikara dia nanova lalina ny fiainan' ny foko vazimban' ny tany avo (izay antsoina koa hoe Hova na Ambaniandro).
Tamin' ny nahatongavan' ny vahiny teto Madagasikara no nipoiran' ny Fanjakana Merina, ny Fanjakana Betsileo, ny Fanjakana Bezanozano ary sy ny Fanjakana Bara.
Nanomboka tamin' ny taonjato faha-16 ny fampiraisana ny teny hoe "Merina", tamin' ny andron' Andriamanelo, izay Hova-Vazimba iray sady mpandova an-dRafohy, mpanjakan' i Alasora.
Ny zanak' Andriamanelo, atao hoe Ralambo (1575-1600), tamin' ny alalan' ny fanambadiany ny zana-dRabiby, dia namorona ny fanjakan' Imerina Roa Toko, manana faritra roa. Nanaraka azy i Andriamasinavalona (1675-1710) izay namorona ny fanjakan' Imerina Efa-Toko manana faritra efatra. Izy no lazain' ny angano fa nampianatra nihinana omby ny vahoakany.
Tamin' ny nanjakan' Andrianampoinimerina (1778-1810) ilay fanjakan' Imerina Efa-toko vao tena tanteraka. Ny zanaka sy mpandimby an' Andrianampoinimerina, atao hoe Radama I (1810-1828), dia nanan-tanjona ny hamorona ny Fanjakan' i Madagasikara.
Andianampoinimerina no andriandehibe hova nitondra ny anarana hoe "Mpanjakan' i Madagasikara" (anarana napetraky ny Vazaha taty aoriana). Ny nampalaza azy dia ny fahaizany nandrindra sy nandamina ary nanitatra ny fanjakany, "Ny ranomasina no valamparihiko" no teny filamatra nentiny nanjaka ary fandriampahalemana no niainan' ny fanjakany. Niamboho tamin' ny faha-65 taonany Andrianampoinimerina tamin' ny taona 1810.
Taorian' ny ady sy ny mosary nandritra ny taonjato maromaro, dia tafaverina indray Imerina tamin' ny 1793, mpanjaka Andrianampoinimerina (1787-1810). Avy amin' ny renivohiny voalohany Ambohimanga, ary taty aoriana avy amin' ny Rovan' Antananarivo, io mpanjaka merina io dia nanitatra haingana ny fitondrany tamin' ireo tanin' andriana mifanolo-bodirindrina. Ny tanjony dia hifehy ny Nosy iray manontolo. Ny zanany nandimby azy, mpanjaka Radama I (1810-28), no nahavita izany.
Ny Fanjakan' i Madagasikara no fajakana lehibe indrindra tamin' ny fanjakà-mpanjaka rehetra teto Madagasikara talohan' ny fanjanahan-tany, izay nikendry ny hifehy an' i Madagasikara iray manontolo ka nahatratra manodidina ny iray ampahatelony. Mbola nisy ny fanjakana malagasy hafa izay tsy tafiditra tao amin' io fanjakana lehibe io.
Valo ambin' ny folo taona Ilaidama raha nandimby an' Andrianampoinimerina tamin' ny taona 1810, ary Radama I no anarana nentiny. Izy no neken' ny governemanta britanika ho mpanjakan' i Madagasikara. Nanao fifanekena i Radama niaraka tamin' ny governoran'i Britanika ao Maorisy tamin' ny taona 1817 mba hanafoanana ny fivarotana andevo mendri-kaja ho an' ny miaramila britanika sy ny fanampiana ara-bola. Nanomboka tonga tamin' ny tona 1818 ny misiônera anglisy avy amin' ny London Missionary Society; anisan' ireo olona ireo i James Cameron, David Jones ary David Griffirths izay nanangana sekoly, nametraka ny fanoratana ny teny malagasy tamin' ny alalan' ny abidy latina ary nandika ny Baiboly ho amin' ny teny malagasy, ary koa nampiditra karazana teknôlôjia vaovao teto Madagasikara.
Nandritra ny taonjato faha-19 dia nisy fifandrafiana teo amin' ny fitondrana frantsay sy ny mpitondra anglisy tao amin' ny nosy Maorisy, izay nihevitra an' i Madagasikara ho eo ambany fifehezany. Voasolon' ny Angletera noho izany ny toerana notazonin' i Frantsa teto Madagasikara, ary afaka nifandray ara-pihavanana sy ara-diplômasia tamin-dRadama I izy ireo. Ny fanjakan-dRadama I, noho izany, dia voamariky ny fananan' ny Anglisy fahefana tanteraka.
Nandritra ny fiandrianany no nanitaran-dRadama ny fanjakany hatrany Toamasina, Mahajanga ary Taolagnaro. Nofoanany ny fanandevozana, natsangany ny tafika, ny fitsarana ambony sy ny mpitsara fara-tampony. Nofoanany koa ny fanamelohana ho faty, fa nosoloiny ny fonja. Natsangany ny sekoly, ny fanotam-boky, ary ny tenany mihitsy no manara-maso akaiky ny taozava-baventy sasantsasany.
Nomeny fahalalahana hisafidy ny finoany ny vahoakany na dia somary tsy niraika firy tamin' ny fivavahana aza izy. Tamin' izany no nahazo vahana ny "fitoriana ny tenin' Andriamanitra" nataon' ny Prôtestanta.
Tamin' ny 27 Jolay 1828 izy no niamboho, tamin' ny faha-enina amby telopolo taonany; ny toaka no nanimba ny fahasalamany. Ny vadiny, Ramavo, no nandimby azy.
Ramavo, vadin' ny mpanjaka niamboho, no nandimby an-dRadama I teo amin' ny fiandrianana, ka Ranavalona I no anarana nentiny. Nanapaka tamin' ny taona 1828 hatramin' ny 1861 izy. Nanjaka tanteraka ny antokon' ny Hova taorian' ny niambohon' ilay mpanjaka tia fahalalahana, ary dia nanjaka tokoa ny habibiana izay tsy mbola fahita teto Madagasikara tamin' izany fotoana izany. Namoaka karazana lalàna izay nanageja ny vahoakany ny mpanjakavavy. Ny habibiana, ny fanandratana tanteraka ny finoan-drazana, izay nantsoin' ny Kristiana ho "finoanoam-poana", ary ny fankahalana Vazaha no tena nanamarika ny fotoana nanjakany. Noroahiny ny vahiny ary nobodoiny ny tany sy fananan' izy ireo; nanamparany ny fahefany ny Prôtestanta; nofoanany ny fivavahana kristiana, noheverina ho fahavalon' ny fanjakana sy mpamadika ny misiônera sy ny mpanaraka azy. Tamin' ny taona 1849 no tena nafana ny fanenjehana ny Kristiana izay nodorana velona, notapahin-doha na navarina avy teny amin' ny havoana.
Frantsay vitsy dia vitsy no mba navahan' ilay mpanjakavavy tamin' izany, ka isan' ireo i Jean Laborde, izay olona nitokisany tokoa nandritra ny 25 taona. Izy no nanangana ozinina maro, sy nampiditra indostria maro tao amin' ny firenena ary izy koa no vy nahitana ny Rovan' i Manjakamiadana, izay nilana olona an' arivorivony tamin' ny nananganana azy. I Jean Laborde no naharesy lahatra ny mpanjakavavy ka nampalefaka azy tamin' ny vahiny. Nanomboka nisokatra ny fifanakalozana ara-barotra amin' ny tany ivelany.
Ranavalona I dia naneho hevitra momba ny fahamendrehana ara-pôlitika sy ara-kolotsain' i Britaina sy Frantsa miaraka amin' ny didy amam-pitsipika izay nandrara ny fampiharana ny kristianisma eto Madagasikara ary nanosika ny ankamaroan' ny vahiny handao ny Nosy. Ny mponina teto Madagasikara (indrindra fa tao Imerina) dia afaka niampanga ny heloka isan-karazany toy ny halatra sy ny fanarahana ny fivavahana kristiana ary indrindra ny famosaviana, izay voasazy amin' ny fisotroana tangena. Teo anelanelan' ny taona 1828 sy 1861, dia nahafaty olona 3 000 teo ho eo isan-taona ny fampinomana tangena. Anisan' ireo nanohy niaina tao Imerina i Jean Laborde, mpandraharaha iray izay nanamboatra basy sy nanorina orinasa hafa tamin' ny anaran' ny fitondram-panjaka, ary i Joseph-François Lambert, mpiantoka frantsay sy mpivarotra andevo niaraka tamin' ny printsy Radama II, dia nanao sonia fifanarahana fifaneraserana fantatra amin' ny anarana hoe Charte Lambert.
Tamin' ny Zoma 16 Aogositra 1861, tamin' ny 7 ora maraina no niamboho tamin' ny faha-73 taonany ny mpanjakavavy rehefa nanjaka 33 taona.
Rakoto, zanakalahin-dRanavalona I, no nandimby an-dreniny, ka naka ny anarana hoe Radama II. Tamin' ny taona 1861 hatramin' ny 1863 no nanjakany. Teo dia lalam-piainana vaovao, hafa tokoa noho ny tamin' ny teo aloha, no niainan' ny Nosy, satria raha lozabe sy tsy mba nandefitra ny mpanjakavavy Ranavalona I, ity zanany nandimby azy kosa dia tena olon' ny fo sy malalaka. Ny tena mba faniriany dia ny hanamaivana ny fahorian' ny vahoakany sy ny hahasambatra azy.
Toa ny niaina fitsanganana tamin' ny maty ny vahoaka tamin' izany, vahoaka afa-patorana ka nahazo fahafahana. Nandritra ny fotoana fohy nanjakany, dia nomen-dRadama II fahafahana ny andevo rehetra teo amin' y tay nofeheziny, nasaina natsahatra ny fanenjehana ny Kristiana (Prôtestanta) ary nomeny vahana ny fananganana ny Eglizy katôlika rômana, nofoanany ny haban-tseranana, ary nomeny alalana honina ny vahiny.
Noho izy tsy mba nanafina ny fitiavany ny Frantsay sy ny andriandehibeny, dia nangataka tamin' i Napoléon III izy hanendry solontenam-panjakana frantsay ao Antananarivo. I Jean Laborde, namana akaikin' ny Mpanjaka no voatendry tamin' izany, ary izy kosa dia nanendry an' i Lambert ho lehiben' ny Masoivohon' i Madagasikara tao Paris.
Ny hatsaram-panahin' ny mpanjaka anefa dia lasa nivadika ho fahalemena ihany koa. Nisy antokon' olona mpankahala azy nitsangana malaky, ka Rabodo vadiny indrindra no lohany tamin' izany. Notoheriny ny fitondran' ny vadiny, ka nikononkonona ny hanjera ny fanjakany izy. Io antoko mankahala an-dRadama II io no nohararaotin' ny Anglisy niarahan-dia mba hahafahany mampahazo laka ny pôlitika viktôriana. I Ellis, misiônera anglisy, no isan' ny nandranitra ny toe-draharaha raha nanaparitaka fa tadiavin' ny Frantsay halaina an-keriny ny tanim-pirenena malagasy ka mila tapahina haingana dia haingana ny fifandraisana amin' i Frantsa sy Napoléon III. Babony hatramin' ny fon' ny praiminisitra Rainivoninahitriniony (1852-1865).
Radama II dia nanandrana ny hamaha ny pôlitikam-piarahamonin' ny mpanjakavavy, saingy roa taona taty aoriana dia noroahin' ny praiministra Rainivoninahitriniony sy ny fifanarahana amin' i Andriana sy ny Hova, izay nanandrana namarana ilay fahefana feno nananan' ny mpanjaka.
Tamin' ny 11 Mey 1863 dia nisy nahazo baiko tamin' ny praiminisitra ka namono an-dRadama II. Rabodo vadiny no voatendry ho mpanjakavavin' i Madagasikara nandimby azy, nitondra ny anarana Rasoaherina.
Taorian' ny fanandramam-panonganana dia nomen' ny tandapa fahafahana manjaka i Rasoherina (1863-1868) vadin-dRadama II, raha manaiky fizaràm-pahefana amin' ny praiminisitra izy. Izany fifanarahana izany dia notanterahina taty aoriana amin' ny alalan' ny fanambadiana manan-tanjona pôlitika. Nanaiky an' izany ny mpanjakavavy Rasoherina ka nanambady an' i Rainivoninahitriniony, ary taorian' ny fanonganana an' ity farany dia nanambady ny rahalahiny atao hoe Rainilaiarivony (1864-1895), izay hanambady an-Ranavalona II (1868-1883) sy an-dRanavalona III (1883-1897) koa taty aoriana.
Raha nanome fahalalahana tanteraka teo amin' ny varotra sy ny indostria ary ny fivavahana isan-karazany Radama II tamin' ny androny, ny mpandimby ny asany kosa dia nanararaotra namoaka karazan-dalàna tamin' ny anaran' ny mpanjakavavy, ka anisan' izany ny famerenana ny fanamelohana ho faty, saingy ny mpanolotsaina ambony teo amin' ny firenena ihany no mahazo mampihatra izany, ary voaantoka ny fahalalahana ara-pivavahana.
Tsy te-hiverina intsony amin' ny hasiahana sy habibiana nanjaka tamin' ny andron-dRanavalona I ny fitondrana vaovao, saingy tsy nekeny kosa ny fifandraharana tamin' i Frantsa izay nosoniavin' i Radama II.
Ny mpanjakavavy, izay notokanana ho mpanjaka tamin' ny 30 Aogositra 1863, dia nitondra ny anaram-boninahitra hoe "Mpanjakavavy" fotsiny, fa ny tena nandidy teo amin' ny fitondrana dia ny praiminisitra Rainivoninahitriniony. Raha niova finoana ho Prôtestanta ny praiminisitra dia somary nanomboka nandrara ny fivavahana katôlika izy. Kanefa na dia natahotra ity lehilahy tsy refesi-mandidy ity aza Rasoaherina, dia vitany ihany ny nanolo azy tamin' ny zandriny manaraka azy, Rainilaiarivony, tamin' ny 14 Jolay 1864.
Rehefa narary nandritra ny fotoana lavalava ny mpanjakavavy Rasoaherina dia niamboho tamin' ny 1 Avrily 1868.
Ramoma, zanak' olona mpiray tam-po amin' ny mpanjakavavy Rasoaherina, no nandray ny fiandrianana tamin' ny anarana Ranavalona II (1868-1883) ny 3 Septambra 1868. Namoaka ny didy momba ny fandriam-pahalemana ary namerina ny fivavahana kristianina izy.
Teraka tamin' ny taona 1829 Ranavalona II. Fotoana nifanandrinan' ny Frantsay sy ny Britanika izany ka ny teto Madagasikara dia ny fivavahana kristiana prôtestanta sy katôlika no nisehoan' izany. Ramoma no anaran' ilay mpanjakavavy talohan' ny nahalasa mpanjaka azy. Niakatra teo amin' ny fitondrana izy tamin' ny nahafatesan-dRasoherina. Nanambady an-dRainilaiarivony izay efa vadin' ny mpanjakavavy nodimbiasany izy.
Nahazo laka ny fivavahana prôtestanta tamin' ny androny ary lasa fivavaham-panjakana izany satria natao batisa prôtestanta ny mpanjakavavy. Nodorany ny sampy ka nosoloany ny Baiboly. Niditra malalaka ny fomba vazaha. Nihamaro ka naharatra hatrany amin' ny 30 000 any ho any ny vatan-dehilahy tao amin' ny tafiny izay nampandry tany tany amin' ny Sakalava sy ny hafa koa.
Tamin' ny taona 1883 no nahafatesany sady nandimbiasan-dRanavalona III an-Ranavalona II.
Ranavalona III dia mpanjakavavy malagasy izay nanjaka tamin' ny taona 1883 hatramin' ny taona 1897. Izy no mpanjaka farany tao amin' ny Fanjakan' i Madagasikara. Vao 21 taona monja izy tamin' ny taona 1883 raha nandray ny fitondrana tamin' ny nahafatesan-dRanavalona II. Razafindrahety no anarany fahazaza ary ny praiminisitra Rainilaiarivony, izay efa vadin' ny mpanjakavavy roa teo alohany, no lasa vadiny.
Na dia niady mafy ny tsy hiankina na tamin' ny Frantsay na tamin' ny Britanika aza izy dia nanao sonia ny fifanarahana tao Toamasina tamin' ny taona 1885 izay nahatonga an' i Madagasikara hiankina ara-toekarena tamin' i Frantsa. Nitady fanampiana tamin' i Etazonia sy tamin' i Britaina Lehibe izy taty aoriana mba hialany amin' i Frantsa nefa tsy tanteraka ny faniriany noho ity firenena ity naao fanekena tamin' ny Frantsay tamin' ny taona 1890 fa hamela an' i Madagasikara ka haka an' i Zanzibar.
Niharihary ny tsy faneken-dRanavalona III ny ho eo ambany fifehezan' ny Frantsay ka tamin' ny taona 1895 ny tafika frantsay notarihin' ny jeneraly Duchesne dia naka an' Antananarivo. Izany fidiran' ny Frantsay an-keriny izany dia niteraka korontana eran' ny Nosy nefa nanaiky ny ho ambany fiarovan' i Frantsa ny fanjakan-dRanavalona III tamin' ny farany, tamin' ny taona 1896.
Naongan' ny Frantsay tamin' ny fitondrany Ranavalona III tamin' ny taona 1897 nahatongavan' ny jeneraly Galiéni teto Madagasikara ka natao sesitany tany La Réunion, avy eo tany Aljeria, noho ny raharaha Menalamba izay fihetseham-bahoaka nanoheran' ny Malagasy ny fanjanahan-tany. Maty tany an-tsesitany i Ranavalona III tamin' ny taona 1917. Lasa zanatany frantsay tanteraka amin' izay i Madagasikara.
Nanomboka nianjadian' ny kolontsaina eorôpeana ny firenena merina izay efa nanjaka tamin' ny ampahany be amin' i Madagasikara. Ny fiantsoan' ny Eorôpeana an' izany Fanjakana Merina izany dia "Fanjakan' i Madagasikara" nanomboka tamin' ny taonjato faha-19 hatramin' ny taona 1896. Ireto ny vokatry ny kolontsaina eorôpeana ao Madagasikara: ny abidy latina (1823), ny finoana kristianina (niova ho kristianina i Ranavalona II -- taona1868-1883), ny fampianarana, ny basy sy ny tafondro, sns.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
