Ralambo

Ralambo dia mpanjaka tao Imerina izay nanjaka tamin' ny taona 1575 hatramin' ny taona 1610. Nandimby an-drainy Andriamanelo mpanjakan' i Alasora izy ka nanohy ny fikasan-drainy hamory ny faritra rehetra manodidina an' Antananarivo izay nomeny ny anarana hoe Imerina-Ambaniandro.

Fasan-dRalambo ao Ambohitrabiby

Ny nahaterahany

Teraka tamin' ny taonjato faha-16 Ralambo. Randapavola zanaka vavin' ny mpanjaka Rabiby teo Ambohidrabiby no reniny ary Andriamanelo mpanjakan' i Alasora no rainy. Tao Ambohibaoladina atsimo-antsinanan' Ambohimalazabe no nahaterahany tamin' ny andro vava Alahamady amin' ny volana Alahamady. Efa nitoe-jaza inenina ny reniny saigy tsisy azo avokoa ireo zaza ireo.

Ny anarany

Talohan' ny nahaterahan-dRalambo, raha nihetsi-jaza ny reniny dia nanao toerana hiterahany teo avaratr' Ambohimahatsinjo ireo mpitaiza ny reniny sy mpanaraka azy ary tamin' izany, nisy lambo efa lehibe nandalo ka nirohitra nanara-dia sy nihaza izany lambo izany ireo miaramila maro ka tamin' izany indrindra no nahita masoandro izy ka natao hoe Ralambo no anarany. Teo Ambohimalazabe no nampitoerindrainy Ralambo fony fahatanorany satria Ambohimalazabe dia vohitra any amin' ny lafiny avaratra raha mitaha amin' i Alasora, satria amin' ny avaratra na amin' ny andrefana no fametrahana ny andriana natao hanjaka araka ny fomba fanajana azy fahizay.

Ny nahazoany ny fanjakana

Ny mpanjaka Rabiby raiben-dRalambo dia mbola nanjaka teo Ambohidrabiby talohan' ny taona 1575. Nanambady an-dRamaintsoakanjo izy ka niterahany roa vavy dia Rabefaravolamanjaka sy Ramaintsoanala (na Randapavola). Iray amin' ireo zana-dRabefaravolamanjaka tamin' Andrianamboninolona natao hoe Andriandambotanimanjaka no nokasain' ny mpanjaka Rabiby efa tratra antitra tokoa handimby azy saingy nanda tsy hanjaka io. Ary rehefa nanontaniana koa ireo iray tampo amin' Andriandambotanimanjaka dia tsy nisy nanaiky ireo ka nalahelo tokoa Rabiby, hany heriny nangataka an-dRalambo zafikeliny avy amin-dRandapavola mba hanjaka handimby azy ary dia nanaiky izany Ralambo. Rehefa izany dia natolotr' Andriamanelo ho an-dRalambo koa ny fanjakany teo Alasora fa efa tratra antitra sy madiva ho masina (faty) koa Andriamanelo. Rehefa izany dia tafatamba-dRalambo ho iray sy lehibe ny fanjakany ka nahitana an' Ambohidrabiby sy ny vohitra miaraka aminy sy i Alasora sy ny vohitra miaraka aminy. Ambohidrabiby izay vohitra avy amin' ny raibeny avy amin' ny reniny anefa no nofidian-dRalambo ho renivohi-pari-taniny ka teo no lapa nanjakany ny taona 1575-1610 ary ao koa ny fasany.

Ny taranany

Tsy ny mpanjaka Andrianampoinimerina akory fa ny mpanjaka Ralambo no nahitana ny fanambadian' ny mpanjaka vady maro mba hitazomana ny fanjakana. Isan' ireo vadiny:

• Rabehavina renin' Andriantompokoindrindra sady vadiben'ny mpanjaka Ralambo. Izany fanambadiana izany dia natao mba hitazomana ny fihavanana eo amin'ny fianakavian'ny raibeny avy amin'ny reniny;
• Ratsitohinamanjaka izay renin'ny mpanjaka Andrianjaka, ity fanambadiana ity kosa dia hitazomana ny tenin-dRafohy fa ny alakamisy an'Andriamanelo ary ny zoma an'Andriamananitany;
• ireo renin'ny Zanadralambo amin'Andrianjaka ao Lazaina, Antsomangy, Manandriana ary Ambatofotsy - ireto fanambadiana tamin'ny andriambavy maro ireto kosa dia natao hitazomana ny fihavanana tamin'ireo andriana maro nanaiky an-dRalambo;
• ary Ravoromanga renin' ny Zanadravoromanga, ity fanambadiana ity kosa dia natao hitazomana ny fihavanana teo amin-dRalambo sy ny mpanjaka vazimba nanjaka teo Ankotrokotroka sy Analamanga satria taranak'ireo mpanjaka vazimba ireo Ravoromanga. Araka ny lovantsofina dia Ravoromanga no tian-dRalambo indrindra amin'ireo vadiny koa avy amin'izany ny fitenin'ny mpifankatia manao hoe "voromanganao anie aho".

Ratsitohinamanjaka sy ny renin' Andriampolofantsy ihany anefa no manana fasana eo akaikin'ny fasan'ny mpanjaka Ralambo ao Ambohidrabiby. Araka izany dia maro ireo taranaky ny mpanjaka Ralambo ary taranaky ny mpanjaka Ralambo eo Ambohidrabiby rehefa mpanjaka nanjaka taty Imerina nanomboka tamin' Andrianjaka ka hatramin-dRanavalona III.

Ny nanamarika azy

Ny tera-dRabefaravolamanjaka rahavavin-dreniny dia notazomin' ny mpanjaka Ralambo teo Ambohidrabiby ihany ka mbola misy eo Ambohidrabiby sy Fonohasina ireo taranany. Nataon'ny mpanjaka Ralambo ho Andriandoriamanjaka ny firazanan'ireo tera-dRabefaravolamanjaka tamin'ny rahavavin-dreniny ireo satria ireo hono ny "kibo tsy omby niraisana" ary nataony ho mpanenona ny jakin'ny mpanjaka mifandimby ary lehiben'ny mpanolotsain-dRalambo. Andriandambotanimanjaka moa dia nafenina (nalevina) eo anilan'ny mpanjaka Rabiby mivady eo Ambohidrabiby. Ary Ralambo mivady kosa dia nafenina eo amin'ny fasana ampita atsimon'ny fasan-dRabiby mivady sy Andriandambotanimanjaka araka ny hafatry ny mpanjaka Rabiby. Nataon'ny mpanjaka Ralambo ho lehiben'ny mpanolotsainy koa ireo Andriandoriamanjaka zanadrahavavin-dreniny ireo ary tsy namponeniny lavitra azy amin'ny maha-tandapa ireo Andriandoriamanjaka ireo fa napetrany teo avaratry ny lapany teo Ambohidrabiby ihany.

Maro ny nanamarika ny fanjakan-dRalambo fa ny soritana indrindra amin'izany dia ny anarana hoe "imerina ambaniandro", ny fankalazana ny alahamadibe sy ny fandroana, ny jakimena ary ny antanatohatr'andriana.

Ny anarana hoe Imerina

Voalohany, ny mpanjaka Ralambo no voalazan' ny lovantsofina fa namorona ny anarana hoe "imerina Ambaniandro" ka Imerina no anaran'ny faritry ny fanjakany ary ny Ambaniandro kosa no iantsoana ny vahoakany monina amin'izany faritra izany na andriana na hova na andevo, fa izy Ralambo ihany hono no "amboniandro".

Ny Alahamadibe

Fahatelo, ny mpanjaka Ralambo koa no lazain'ny lovantsofina namorona ny fankalazana ny Alahamadibe mba hanamarihana ny fitsingerenan' ny andro vava Alahamady amin'ny volana Alahamady ary izany andro izany no nataony voalohan'ny taona. Amin'io koa no anaovana ny fandroan' andriana ka ampandroina amin'ny rano misy volatsivaky sy tantely sy hasina (ravinkazo) ary tafiana jaky vaovao notenomin'Andriandoriamanjaka ny mpanjaka. Ary eo amin'ny zoro avaratra antsinana amin'ny ati-lapan'ny mpanjaka no atao izany fandroana izany. Amin'io fankalazana ny Alahamadibe io, na taom-baovao, dia misy ny harendrina sy afo tsy maty sy lapa be. Ka teo Ambohidrabiby hono no nanaovana afo tsy maty voalohany taty Imerina amin'izany fankalazana ny taom-baovao izany ary teo Ambohidrabiby koa no namonoana omby volavita voalohany taty Imerina.

Ny jakimena

Fahefatra, tamin'ny mpanjaka Ralambo koa no nitafy jaky mena voalohany ny mpanjaka fa talohan'izany dia mbola salaka no nanaovany. Nahita ireo Andriandoriamanjaka nitafy landy mena mitsoriaka volombarahina hono ny npanjaka Ralambo ka nanontany hoe "fa nahoana ianareo no manao izao?" Ary namaly ireo Andriandoriamanjaka nanao hoe "izao no ataonay dia tsy hisomongoan'olona anay". Koa hoy ny mpanjaka Ralambo: "Tsara izao ataonareo izao fa mba hanao izao ataonareo izao koa ny tenako sy ny taranako fa isika izao no iray lamba, koa tsy misy mahazo manjaka amin'ity tany ity raha tsy nitafy ny lamba tenomin'Andriandoriamanjaka". Fa ny azy Ralambo kosa hono natao mena rano iray fa tsy mena mitsoriaka loko hafa akory. Ary nanomboka tamin'izany dia marika famantarana ny mpanjaka ny jakimena.

Ny antanan-tohatr' andriana

Ary farany, ny mpanjaka Ralambo no nanao ny antanatohatr'Andriana voalohany ka izao no nandaharany izany izay misy efatra: araka ny lehibe indrindra mankamin'ny kely indrindra:

1. Ny Andriatompokoindrindra, ireo taranak'Andriantompokoindrindra, zanaka lahimatoan-dRalambo.
2. Ny Andrianamboninolona, ireo taranak'Andrianamboninolona dadatoa sady rafozan-dRalambo. Zanadralambo, miray amin' ny Zanadralambo amin'Andrianjaka, izay misy ny zanaky ny Mpanjaka Ralambo sy ireo havany natsangany.
3. Ny Andriandranando, ireo taranak'Andriandranandobe izay dadatoan-dRalambo.
4. Ny Zanadralambo amin'Andrianjaka sy ny Zanadralambo, izay misy ny zanaky ny mpanjaka Ralambo tamin'ny vadikeliny sy ireo havany nataony ho isan'ny Zanadralambo.

Napetraky ny mpanjaka Ralambo araka ny filahatra etsy ambony ny toerana misy ireo sokajin'andriana ireo ka manomboka eo Ambohidrabiby miantsinana, ny tanàna nametrahany ireo Zanadralambo naterany no akaiky indrindra an'Ambohidrabiby, eo atsinanan' io kosa no misy ny tandavan-tendrombohitra misy ny Andriandranandobe dia Masinandriana, Ambohimailala, Ambohibe, Manankasina. Eo atsinanan'ny Andriandranando kosa ny tandavan-tendrombohitra misy ny Andrianamboninolona dia Ambohitrandriananahary, ka hatrany Kilonjy, Ambonisoa sy Viliahazo sns. Ary farany any amin'ny antsinana indrindra ny tandavan-tendrombohitra misy an'Ambohimalazabe sy Ambohimalaza. Io fandaminana ny filaharan'ny andriana voarakitra amin'ny fizaran-tany miantsinana io no mandiso tanteraka ny lovantsofina milaza fa tamin'ny mpanjaka Ralambo dia ny Zanadralambo amin'Andrianjaka no ambony indrindra fa ny mpanjaka Andriamasinavalona no nanova izany.

Marihina anefa fa ny mpanjaka sy ny andriana azo asandratra ho mpanjaka dia tsy mba nampidirin-dRalambo ao anaty fa ivelan'io antanatohatra efatra io, dia Andriantompokoindrindra zanany, Andrianjaka sy ireo taranany, ary ny Andriandoriamanjaka. Manaporofo izany, Andriantompokoindrindra sy Andrianjaka ihany no nanaovan'i Ralambo fitsapana satria izy roa lahy ireo no hany manana zo hanjaka tamin'ireo zanany naterany maro, ary izy roalahy ihany no Zanakandriana ankoatry ireo Andriandoriamanjaka. Midika izany fa tsy tamin'Andriamasinavalona akory no nipoitra ny firazanana "Zanakandriana", hakana ny andriamanjaka fa efa tamin-dRalambo.

Manaporofo izany hono, araka ny mpitantara sasany, fa ireo andriana nahazo nanjaka tamin'ny mpanjaka Ralambo dia ivelan'io antanantohatra efatra io, ary izy ireo no nahazo niely patrana sy nonina tamin'ny faritra andrefan'Ambohidrabiby. Andrianjaka (sy ny vady aman-janany izay handimby azy) ihany no zanaky ny mpanjaka Ralambo napetrany eny ampita andrefan'Ambohidrabiby dia teny Ambohimanga izany, fa tato aoriana Andrianjaka rehefa nanjaka vao nianatsimo nankeo Analamanga. Ireo Andriandoriamanjaka izay tsy nanaiky fa hitady fanjakana dia miala teo Ambohidrabiby ka nianavaratra any Andavakisakay sy niakandrefana any Imamo sy Ivonizongo. Ary farany, Andriamanentoarivo izay mpanolotsain'Andriantompokoindrindra dia niala avy any Ambohimalazabe ka niankandrefana tonga razan'andriamanjaka any Vonizongo. Ireo ohatra 3 ireo dia maneho fa misy ireo karazan'andriana izay tsy voasokajy ao anatin'ny antanantohatra efatra nataon-dRalambo noho izy ireo natao hanjaka ary ny toerana nametrahan-dRalambo azy ireo dia porofo materialy manamarina izany, ny zo hiakandrefana.

Very hevitra hono ny mpanjaka Ralambo ny amin'izay handimby azy amin'ny fanjakana satria kasainy zaraina roa ny fanjakana ka ny iray an'Andriatompokoindrindra ary ny iray an'Andrianjaka. Ka naka hevitra tamin'ny mpanolotsainy hono ny mpanjaka Ralambo ny amin'izay mahamety izany na tsia. Ary dia nilaza Andriandambotanimanjaka nanao hoe "samy ombalahy izy roalahy ka hiady raha mifanila fanjakana fa aleo ianao mody mafanafana ka ampiantsoy izy roa tonta ka izay tonga voalohany no mahalasa". Dia natao araka izany ka nody narary ny mpanjaka Ralambo ary nandefa iraka nampiantso ireo zanany roalahy. Andriantompokoindrindra hono dia nandà satria mbola hamono fanorona telo noho ny dimy araka ny ana-drainy manao hoe "tsy mety ny resy am-panorona fa mahavery fanjakana" fa Andrianjaka kosa hono tsy nahandry vary masaka fa avy dia tonga nilomay teo Ambohidrabiby. Ary Andrianjaka no nofidiany handimby azy. Ny lovan-tsofina hafa kosa dia milaza fa tena nanjaka aloha Andriantompokoindrindra, ary nosalorana satroka jaky, nitondra elo jaky, nanao fehi-kibo jaky, nanao akanjo jaky, ary Andrianjaka nanoa ary nanao akanjo fotsy, satroka fotsy, fehi-kibo fotsy. Fa taty aoriana Andrianjaka vao nanjaka. Ny zavatra tsy azo iadian-kevitra dia tsy maintsy avy amin'Andriantompokoindrindra sy Andrianjaka no ipoiran' ny mpanjaka lahy mahazo manjaka.

Ny niafarany

Tamin'ny faran'ny fanjakany dia efa nitatra lehibe tokoa ny fanjakany ka ny miantsinana dia tonga hatrany antsinanan'Ambohimalaza, ny atsimo dia hatrany Ankaratra, ny andrefana dia hatrany ambadik'Ambohimanga ary ny avaratra dia tsy voafaritra mazava.

Rehefa niamboho izy dia nafenina teo atsimon' ny fasana misy ny mpanjaka Rabiby mivady sy Andriandambotanimanjaka. Ary ny zanany Andriantompokoindrindra ary avy eo Andrianjaka no notendreny handimby azy.

Isan'ny mpanjaka nalaza tokoa Ralambo ka maro ireo toerana nitondra ny anarany. Soritana amin'izany Ampahidralambo, tanàna aroa andafy avaratra antsinanan'Ambohidrabiby izay natao hametrahana ny omby volavitan'ny mpanjaka Ralambo. Toy izany koa Ambatondralambo izay toerana ao ambany andrefan'Ambohidrabiby misy vato fitsanganan-dRalambo rehefa mikabary amin'ny vahoaka izy. Toy izany koa ny toerana atao hoe Lohalambo izay toerana fitodihan'ny loha na ny avaratry ny lohan'ny mpanjaka raha mandry ao andapany Ralambo. Ary maro ireo taranany no nitondra ny anarana hoe Ralambo indrindra fa ireo manankanja dia natao hoe Andriandambo. Fa natahoran'ny fanjakana nanodidina azy koa ny mpanjaka Ralambo ka na dia ny vahoakan-dRalambo aza dia nantsoin'ireo fanjakana manodidina ireo tamin'ny anarana hoe "Amboalambo". Ary farany, maro tamin'ireo taranaky Ralambo no nitondra ny anarany.

Ny angano momba ny anaran' ny omby

Ny omby dia "jamoka", hono, no anarany fahizay, araka ny lovantsofina, ary tsy mbola nisy homana azy, hono, tamin-dRalambo. Nisy afotroa na dorotanety lehibe anefa ka nisy jamoka matin'ny taviny ka nasain-dRalambo nandraman'ireo angaralahiny mpanompony ka nahita ireo fa tsara tsy mahafaty izy io. Vokatr'izany, nanandrana koa Ralambo ka hitany fa ny trafony sy ny vodihena no matsiro indrindra ka natokany io mba ho azy raha mamono jamoka. Nisy karazan'omby araka ny volony mba tian-dRalambo loatra dia omby mena volo misy fotsy amin'ny handriny sy trafony sy tongony ary rambony ka nataon-dRalambo ho "volavita" no anaran'izany ka azy ny volavita rehetra amin'ny fanjakany, ary teo Ampahidralambo amin'ny faritra avaratra antsinanan'Ambohidrabiby no namahanany izany. Indray andro, nisy fety lehibe tao an-drova ka nasainy nampakarina teo Ambohidrabiby ny volavita vondraka iray avy eny Ampahidralambo. Saika tsy tafiditra tamin'ny vavahady vato eo avaratra antsinanan'ny vohitra ambohidrabiby ilay jamoka ka betsaka ny nanontany hoe omby sa tsy omby io jamoka io? Kinanjo omby ilay vavahady ilay jamoka ka novain-dRalambo ho "omby" ny fiantsoana ny jamoka nanomboka teo.

Raha ny tena marina dia avy amin' ny teny soahily hoe ngumbe na ng'ombe ny teny malagasy hoe omby, izany koa no iantsoana io biby io hoe agnombe na agnomby any amin' ny faritra maro mpiompy omby eto Madagasikara^[1].

Jereo koa

• Imerina
• Madagasikara
• Ambohidrabiby

• Lisitr' ireo mpanjaka merina

Boky

• Bloch, Maurice (1971). Placing the dead: tombs, ancestral villages and kinship organization in Madagascar. Berkeley Square, UK: Berkeley Square House.
• Bloch, Maurice (1985). "Almost Eating the Ancestors". Man 20 (4): 631–646. Endrika:Citation/identifier.
• Callet, François [1908] (1972). Tantara ny andriana eto Madagasikara (histoire des rois) (in fr). Antananarivo: Imprimerie catholique.
• Ellis, William (1832), "Ellis's History of Madagascar", in Henderson, E. (ed.), The Monthly Review, vol. III, London {{citation}}: Invalid |ref=harv (help)
• Graeber, David (2007). Lost People: Magic and the Legacy of Slavery in Madagascar. Bloomington, IN: Indiana University Press.
• Kent, R.K. (1968). "Madagascar and Africa II: The Sakalava, Maroserana, Dady and Tromba before 1700". The Journal of African History 9 (4): 517–546. Endrika:Citation/identifier.
• Kus, Susan (1995). Domination and Resistance. Psychology Press.
• Larson, Pier M. (1999), "A cultural politics of bedchamber construction and progressive dining in Antananarivo: ritual inversions during the fandroana of 1817", in Middleton, Karen (ed.), Ancestors, Power and History in Madagascar, Leiden, The Netherlands: Brill, pp. 37–70, ISBN 978-90-04-11289-6 {{citation}}: Invalid |ref=harv (help)
• Ogot, Bethwell A. (1992). Africa from the sixteenth to the eighteenth century. Paris: UNESCO.
• Oliver, Samuel (1886). Madagascar: An Historical and Descriptive Account of the Island and its Former Dependencies, Volume 1. New York: Macmillan and Co..
• Raison-Jourde, Françoise (1983). Les souverains de Madagascar (in fr). Antananarivo: Karthala Editions.
• (1885) Vingt ans à Madagascar: colonisation, traditions historiques, moeurs et croyances (in fr). Paris: V. Lecoffre.

Rohy ivelany

• Andriantompokoindrindra.blogspot.com
• Zanadralambo.blogspot.com

Loharano sy fabamarihana

1. Randriamamonjy Frédéric, 2001, Tantaran' i Madagasikara isam-paritra: "Ny teny hoe jamoka dia avy tamin' ny teny arabo persiana hoe "jamous" ary ny anarana hoe "omby" izay voalaza fa nasolon-dRalambo ny "Jamoka" dia mety ho avy tamin' ny teny soahilia hoe"ngombe."