From Wikipedia, the free encyclopedia
დოლისყანა — შუა საუკუნეების ქართული მართლმადიდებლური მონასტერი ისტორიულ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში, კლარჯეთში, დღევანდელი თურქეთის ტერიტორიაზე, ართვინის პროვინციაში. მდებარეობს მდინარე არტანუჯისწყლისა და იმერხევის შესართავთან, მაღალი მთის ფერდობზე, თანამედროვე სოფელ ჰამამლიში (თურქ. Hamamlı). ძველად სოფელსაც დოლისყანა ერქვა. სამონასტრო კომპლექსიდან მხოლოდ მთავარი ტაძარია შემორჩენილი, დანარჩენი ნაგებობები კი უკვე XIX საუკუნისათვის მთლიანად იყო განადგურებული[1]. კარგადაა შემონახული ეკლესიის მთავარი, ჯვრული ნაწილი, რადგანაც აქ ბოლო დრომდე მეჩეთი (ჯამე) ფუნქციონირებდა[2].
| დოლისყანა | |
 | |
  | |
ძირითადი ინფორმაცია | |
|---|---|
| გეოგრაფიული კოორდინატები | 41°10′11″ ჩ. გ. 41°57′11″ ა. გ. |
| რელიგიური კუთვნილება |  საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია |
| ქვეყანა | ტაო-კლარჯეთი (თანამედროვე თურქეთის ტერიტორია) |
| მუნიციპალიტეტი | ართვინის პროვინცია |
| ადგილმდებარეობა | სოფელი ჰამამლი ქოი |
| სასულიერო სტატუსი | უმოქმედო |
ხუროთმოძღვრების აღწერა | |
| ხუროთმოძღვრული სტილი | ცენტრალურ-გუმბათოვანი |
| თარიღდება | IX-X სს. |
როგორც ირკვევა, დოლისყანა, როგორც დასახლებული პუნქტი, მონასტრის აშენებმადეც არსებობდა. სუმბატ დავითის ძის ცნობით, 826 წელს, იანვარში დოლისყანის ტერიტორიაზე იდგა აშოტ კურაპალატის ლაშქარი, როდესაც იგი მოულოდნელად მოკლეს მტრებმა[3]. მონასტერი აქ X საუკუნიდან დგას, თუმცა ზუსტი თარიღი დადგენილი არაა და მისი რამდენიმე ვერსია არსებობს.
დოლისყანის მონასტრის დაარსებისა და აშენების ზუსტი თარიღი ცნობილი არაა. გიორგი მერჩულე გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში წერს, რომ დოლისყანა კლარჯეთის სხვა მონასტრებთან შედარებით გვიან აშენდა[4], ე. ი. 830–840–იანი წლების შემდეგ. გარდა ამისა, მონასტერი აგებულია 951 წლამდე, გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრების დაწერამდე. შესაბამისად, დოლისყანა 850–950 წლებს შორისაა დაარსებული[5]. არსებობს თარიღის უფრო ზუსტად დადგენის სხვა მცდელობებიც. ამ მხრივ მნიშვნელოვანია ტაძრის წარწერები, რომლებშიც ქტიტორად იხსენიება სუმბატ მეფე. წარწერებში მოხსენიებული სუმბატი დ. ბაქრაძემ[6] და ა. პავლინოვმა[7] ადარნასე კურაპალატის ძედ, სუმბატ I-ად მიიჩნიეს და ამის საფუძველზე მონასტრის მშენებლობაც მისი მოღვაწეობის ხანას – 954-958 წლებს მიაკუთვნეს. ეს დათარიღება ბოლო დრომდე საკამათო არ გამხდარა. ნაწილობრივ განსხვავებული აზრი გამოთქვა ნ. შოშიაშვილმა, რომელიც თვლის, რომ სამხრეთ–დასავლეთი სათავსოს აღმოსავლეთი კედლის წარწერაში დაკარგულ ფილაზე სუმბატთან ერთად მისი უფროსი ძმა – ბაგრატიც (937–945) მოიხსენიებოდა. წარწერის ამგვარი აღდგენის საფუძველზე ნ. შოშიაშვილმა დოლისყანის ტაძარი X საუკუნის I ნახევრით დაათარიღა[8]. ეს მოსაზრება გაიზიარა ვ. ჯობაძემაც. მან მიიჩნია, რომ ეკლესიის ძირითადი აღმშენებელი ბაგრატია, ხოლო სუმბატმა მხოლოდ აღადგინა ან განაახლა ძველი ტაძარი. ამ აზრის დამადასტურებელ არგუმენტად ვ. ჯობაძე მიიჩნევს რელიეფური გამოსახულებების სტილისტურ სხვაობასა და გუმბათის ყელისა და ძირითადი კორპუსის სხვადასხვაგვარ მოპირკეთებას[9]
XIX საუკუნემდე დოლისყანის შესახებ ინფორმაცია ნაკლებად მოიპოვება. 1888 წელს ა. პავლინოვმა ტაო–კლარჯეთში მოგზაურობისას ინახულა დოლისყანის მონასტერიც. აღმოჩნდა, რომ ამ დროს ტაძარი უკვე მეჩეთად იყო ქცეული, ხოლო სამონასტრო კომპლექსში შემავალი სხვა შენობა–ნაგებობები — დანგრეული[7]. როგორც ჩანს, მეჩეთს (ჯამეს) თავიდან მთელი შენობა ეკავა, რასაც სამხრეთის მკლავში იატაკის დონეზე გამოღებული მიჰრაბი ადასტურებს[10]. შემდეგ კი თურქებმა ხის ფიცრებითა და ბოძებით აგებული სპეციალური კონსტრუქციით მეჩეთის იატაკი ეკლესიის თავდაპირველი იატაკის დონიდან ხუთიოდე მეტრით მაღლა, პატრონიკეს დონეზე აწიეს. იატაკაწეულ მეჩეთში შესასვლელად გამოიყენებოდა ჩრდილოეთის მკლავის სარკმელი, რომელიც გადიდებულია სიგანეშიცა და ქვემოთკენაც[11]. ახალი იატაკის ზემოთ მთლიანად შეუთეთრებიათ ქართული მოხატულობა[10]. იატაკს ქვემოთ, პირველ სართულზე, ჯამეს ფუნქციონირების დროს საწყობი იყო განთავსებული. 1970-1980-იან შენობას სოფლის იმდროინდელი იმამი ილქერ დემირი უვლიდა. მისი ინიციატივით შეკეთდა სახურავი და დანგრეული სამხრეთ-დასავლეთ სათავსისაგან დარჩენილი აღმოსავლეთ კუთხე, რამაც ეკლესია შემდგომი ნგრევისაგან იხსნა. 1999 წელს ტაძარში მოქმედი მეჩეთი გააუქმეს[10].
ეკლესიის არქიტექტურა მოწმობს, რომ იგი ტაო-კლარჯეთის ხელოვნების აყვავების უშუალოდ წინა პერიოდში არის აგებული. მასში თავს იჩენს ახალი დროის ხუროთმოძღვრული ელემენტები — გუმბათის დეკორატიული თაღნარი, სარკმლების თავზე არსებული პოლიქრომიული „მარაოები“, მოჩუქურთმებული თავსართები და სხვა. ამავე დროს, დოლისყანა ზოგი ნიშნით ჯერ კიდევ გარდამავალ პერიოდს მიეკუთვნება — დამჯდარი პროპორციები, განსაკუთრებით გუმბათის ყელისა, უხეშად დამუშავებული ქვები, მოუჩუქურთმებელი კარნიზები და სხვა[12].
.svg)
დოლისყანის ეკლესია ცენტრალურ-გუმბათოვანი ნაგებობაა ძირითადი ჯვრული სივრცითა და ოთხივე კუთხეში დამატებითი სათავსებით. შენობის გეგმა წაგრძელებული მართკუთხედის ფორმისაა. ძირითად ჯვრულ ნაწილს ქმნის ცენტრალური კვადრატული ნაწილიდან გამომავალი ოთხი მკლავი, მათ შორის ერთი, აღმოსავლეთის მკლავი აფსიდურია, ხოლო დანარჩენი სამი — მართკუთხედის ფორმისაა. დასავლეთის მკლავში, რომელიც განივ მკლავებთან შედარებით დაახლოებით 3,5-ჯერ გრძელია, ჩაშენებულია პატრონიკე, რომელიც მთლიანად იყო გახსნილი ძირითადი სივრცისკენ. წინა კედლის კამარამდე ამოშენების შემდეგ პატრონიკე ცალკე დახურულ სათავსად იქცა და მისი დასავლეთი ნაწილი დასავლეთის მკლავს მოსწყდა[13].
ეკლესიას მთავარი შესასვლელი დასავლეთი მკლავის სამხრეთ კედელზე აქვს. კარამდე მისვლა შესაძლებელია სამხრეთ-დასავლეთი კუთხის სათავსის გავლით, რომლის წინა კედელიც სრულადაა დანგრეული. დავით ხოშტარია ფიქრობს, რომ ეს სათავსო სამხრეთიდან თაღებით იქნებოდა გახსნილი და სტოა-კარიბჭის სახე ექნებოდა. ტაძრის მეორე შესასვლელი სავარაუდოდ დასავლეთ მკლავის დასავლეთი კედლიდან უნდა ყოფილიყო, თუმცა დღეს ეს ადგილი მიწითა და ნაყარი ქვებითაა სავსე[13].
ოთხივე მკლავში, მათ შორის საკურთხევლის აფსიდაშიც თითო დიდი სარკმელია, ხოლო გუმბათში — ოთხი. მკლავების სარკმლები შიგნითკენ ძლიერ ფართოვდება. მაგალითად, სამხრეთის მკლავის სარკმლის სიგანე ფასადზე 45 სმ-ია, ხოლო ინტერიერში — 150 სმ. ამ მხრივ განსხვავებულია გუმბათის ყელის სარკმლები. ისინი თითქმის პარალელურწირთხლებიანია. შედარებით პატარა სარკმლებია პასტოფორიუმთა აფსიდებშიც[13].
გუმბათქვეშა თაღები სადა პროფილის იმპოსტებს ეყრდნობა. მათ ქვემოთ კედლის კუთხეებზე პილასტრები არაა. დასავლეთის მკლავს შუაზე აქვს საბჯენი თაღი, რომელიც დღეს თურქების მიერ ჩაშენებულ კედელშია ჩამალული. ეს თაღი კედელზე შეკიდულ წაკვეთილ პილასტრებს ეყრდნობა. ამ პილასტრების კაპიტელები შედარებით რთული პროფილისაა[13].
გუმბათქვეშა კვადრატიდან უშუალოდ გუმბათის ყელზე გადასვლა შერეული აფრულ-ტრუმპული სისტემით ხდება. ცენტრალური კვადრატის ყველა კუთხეში აფრაა ამოყვანილი, რომელშიც შედარებით მომცრო ტრომპია ჩასმული. ტრომპებს ნახევარკონუსის ფორმები და ორსაფეხურიანი წინა თაღები აქვთ. მათ ზემოთ აფრული ნაწილები იწყება, რომლებიც გუმბათქვეშა თაღების ზემოთ ერთმანეთს ებმიან და ოთხნაწილიან წრიულ გვირგვინს ქმნიან. აფრებში დიდი ტრომპების ზემოთ, დაახლოებით 40 სმ-ით მაღლა კიდევ ორ-ორი პატარა ტრომპია. მიუხედავად აფრების წამყვანი როლისა, ტრომპებსაც აქვთ ფუნქცია შენარჩუნებული – ისინი კონსტრუქციულ დანიშნულებას ასრულებენ. ძირითადი ტრომპების თაღები იშლება სწორ ვერტიკალურ სიბრტყეში და წახნაგებს ქმნის, რომლებიც მათს შორისებზე ბევრად ვიწროა[13].
აფრა-ტრომპების ზემოთ, გუმბათის ყელის ძირში თაროსებრი შვერილი წრიული სარტყელია. მასზე დგას თორმეტწახნაგა გუმბათი, რომელსაც წახნაგების რაოდენობის შესაბამისად თორმეტმალიანი დეკორატიული თაღნარი გაუყვება. თაღები წახნაგთა მიჯნებზე აღმართულ მსუბუქ ნახევარსვეტებს ეყრდნობა[14].
დოლისყანა შერეული მასალითაა ნაგები. კედლების შიდა და გარე წყობას შეადგენს საშუალო ზომის უხეშად დამუშავებული ქვები, რომლებიც სწორ რიგებადაა დალაგებული, წინა მხრიდან მოსწორებულია, მაგრამ კუთხეები და წიბოები არაა გამოყვანილი; ქვებს შორის დარჩენილი ღრეჭოები კენჭებითა და კირითაა ამოვსებული[15].
კონსტრუქციულად მნიშვნელოვანი ნაწილები, თაღები, პილასტრები, ღიობები, კუთხეები სუფთად თლილი ქვებითაა გამოყვანილი. ასევე სუფთად გათლილი ქვიშაქვის კვადრატული ფორმის ფილებითაა მოპირკეთებული გუმბათის ყელის მთელი გარეთა მხარე. ეს ქვები მცირე ზომისაა — სიმაღლით 20–25 სმ და სიგანით 35–40 სმ[15].
გადახურვა სხვადასხვა ადგილებში სხვადასხვა მასალითაა შესრულებული. ძირითად სივრცეში კამარები და გუმბათის ნახევარსფერო თლილი ქვისაა. დასავლეთის მკლავის კამარას ძირში აგურის ოთხი რიგი აქვს ჩაყოლებული, სამხრეთ–დასავლეთის სათავსში კი – აგურის ერთი რიგი. კამარები მთლიანად აგურისაგანაა ნაგები პასტოფორიუმებში, დასავლეთისა და ჩრდილო–დასავლეთის სათავსებში. აგურები სხვადასხვა ზომისაა, უფრო მეტად 5–6 სმ სისქის (არის უფრო თხელებიც, 3,5–4 სმ), 30–31 სმ სიგრძისა და 24–27 სმ სიგანისა. რამდენიმეგან, სადაც საპირე წყობაა ჩამოცვენილი, აგურები კედლებისა და კამარების გულშიც ჩანს, მათ ნატეხებს დუღაბში ურევდნენ[15].
დოლისყანის ეკლესიას კრამიტის სახურავი ჰქონდა. დღესდღეობით კრამიტი, ძირითადად, ჩამოცვენილია, თუმცა ბევრი ჯერ კიდევაა დარჩენილი. კრამიტები მოუჭიქავია და ორი სახისაა: ბრტყელი და ღარისებრი ფორმისა. ბრტყელი კრამიტები ერთმანეთს გვერდიგვერდ ეწყობა, ხოლო ღარისებრი მათს კიდეებს ეფარება. ბრტყელი კრამიტის ზომებია – 39 X 27 სმ[15].
ეკლესიის ზოგიერთ ნაწილს ეტყობა XX საუკუნის რემონტის კვალი, რომელიც ადგილობრივმა თურქებმა მეჩეთად გადაკეთების დროს ჩაატარეს. შეკეთებები და დამატებები ადვილად განირჩევა თავდაპირველი ნაგებობისაგან თავისი მშენებლობის ხარისხით. უხეშადაა განახლებული აღმოსავლეთი ფასადის ზედა მარცხენა მონაკვეთი. პატრონიკეს პირზე ამოყვანილია თხელი, 55 სმ სისქის კედელი ორი მართკუთხა ფანჯრითა და მათ შუა კარით. სავარაუდოდ ჯამეში (მეჩეთში) თავდაპირველად ამ კარით შედიოდნენ, მოგვიანებით კი, პატრონიკეს იატაკის ჩანგრევის შემდეგ, იგი ძნელადმისადგომი გახდა და ჩრდილოეთის მხრიდან ახალი კარი გაჭრეს[16]
დოლისყანის ეკლესიის ფასადზე ძირითადი მორთულობა სარკმლების ირგვლივაა თავმოყრილი. ამ მხრივ განსაკუთრებით გამოირჩევა სამხრეთი მკლავის სარკმელი. უშუალოდ სარკმლის ღიობის ზემოთ თანაბარი ზომის ლამაზი ასომთავრული ასოებით გაკეთებულია წარწერა[17][18][19]:
წარწერის ზემოთ რადიალურადაა განლაგებული 11 ტრაპეციის ფორმის ქვა, რომლებიც მორიგეობით წითელი და ყვითელი ფერისაა. ყვითელი ქვის ბუნებრივი ფერია, ხოლო წითელი მიღებულია დაფერვით და ამიტომ ბევრგან გადასულია. ამ ქვების ზემოთ დიდი რელიეფური თავსართი აქვს შემოვლებული, რომელიც მთლიანად ჩუქურთმითაა დაფარული. თავსართზე სავარაუდოდ ჯვარი იყო აღმართული. დღეს მისი მხოლოდ ქვედა მკლავის ფრაგმენტია შემორჩენილი, დანარჩენი კი მოტეხილია[20]. სარკმლის ორივე მხარეს მთავარანგელოზთა რელიეფური გამოსახულებებია. ორივე გამოსახულებას ახლავს შესაბამისი წარწერაც (მარცხნივ და მარჯვნივ)[21][22][23]:
|
წ(მიდა)ჲ მ(ი)ქ(აე)ლ |
და |
წ(მიდა)ჲ გ(ა)ბრ(იე)ლ |
გაბრიელ მთავარანგელოზის რელიეფის წინ გამოსახულია მედალიონში ჩაწერილი ნახევარფიგურა, თუმცა მისი სახე ძალიან დაზიანებულია. მედალიონის ქვეშ არის წარწერა[21][22][24]:
სამხრეთის სარკმლის მსგავსი პრინციპითაა აგებული აღმოსავლეთის სარკმლის გაფორმებაც, თუმცა ეს უკანასკნელი უფრო სადაა. თავსართს არ აქვს არც ჩუქურთმა, არც რელიეფური გამოსახულებები და არც წარწერები. "მარაო" აქაც თერთმეტი ქვისგანაა შედგენილი, ანალოგიური განლაგებით (ფოტო იხილეთ გალერეაში)[25].
განსხვავებულია ჩრდილოეთი სარკმლის მორთულობა. ღიობისაგან მხოლოდ თაღოვანი დაბოლოებაა შემორჩენილი, რომელსაც პატარა თავსართი აქვს შემორჩენილი. მის ზემოთ ქვიშაქვის დიდი ფილაა ჯვრის გამოსახულებით. ჯვრის მკლავები ბოლოსკენაა გაფართოებული და უხვადაა მორთული. ფილას მსხვილი ლილვური ჩარჩო აქვს, რომელიც მის თავზე ერთგვარ ფრონტონს ქმნის[25].
სამხრეთი მკლავის სამხრეთი ფასადის ერთ–ერთ დიდ ქვაზე ამოკვეთილია მზის საათი. საათი შედგება ნახევარწრედ განლაგებული ასოებისაგან, რომლებიც ერთიდან თორმეტამდე რიცხვებს აღნიშნავენ. ცენტრიდან ასოებისაკენ ბოლოში მომრგვალებული სხივები მიემართება[25].
გუმბათის ყელი, ძირითადი ნაგებობისაგან განსხვავებით, მთლიანად თლილი ქვითაა მოპირკეთებული. იგი თორმეტწახნაგაა და თორმეტმალიანი თაღნარი აქვს შემოვლებული. თაღები შეწყვილებულ მსუბუქ ნახევარსვეტებს ეყრდნობა, რომელთაც სხვადასხვაგვარად გაფორმებული კაპიტელები აქვთ. ორი მათგანის აბაკებზე წარწერის ფრაგმენტებია შემორჩენილი: „ად...“ და „გყა...“[26]. გუმბათის ყელის ძირში სადა პროფილის წრიული სარტყელია. ზემოდან ყელს ორი თაროს პროფილის კარნიზი ასრულებს. გუმბათის ნახევარსფეროს დაბალი, კონუსური სახურავი აქვს. ყელის სამხრეთ–აღმოსავლეთ წახნაგში ჩადგმულია ფილა სუმბატ მეფის რელიეფური გამოსახულებითა და წარწერით[21][27][28]:
სამხრეთ–დასავლეთ სათავსიდან ეკლესიაში შემავალ კარს ქვის დიდი არქიტრავი აქვს, რომელზეც კონსოლებზე მდგარი ნახევარწრიული ფორმის თავსართია გამოყვანილი. თავსართს გაუყვება მცენარეული ორნამენტი. მომცრო აფსიდა, რომელიც სამხრეთ–დასავლეთ სათავსის აღმოსავლეთ ნაწილშია, ეკლესიის თანადროული არაა და სავარაუდოდ XI საუკუნეში უნდა იყოს დამატებული. იგი მთლიანად თლილი ქვითაა მოპირკეთებული და აქვს სხვადასხვა კონფიგურაციის შვიდი ქვით გამოყვანილი კონქი. როგორც ჩანს, მისი წყობა ზემოთ და მარცხნივ აფსიდის გამოღებისას დაზიანდა. აღდგენილია თავისივე ქვებით. განახლებულ წყობასა და აფსიდში ჩასმულია რელიეფები, რომლებიც თავიდან სხვაგან უნდა ყოფილიყო. ერთ–ერთ მათგანზე, რომელზეც სავარაუდოდ წმინდა სტეფანეა გამოსახული, არის წარწერა[29][30][31]:
ამ წარწერაში ნახსენები გაბრიელ მოძღვარი და და გაბრიელ დიაკონი (ან დეკანოზი), რომელიც სამხრეთის კედლის წარწერაშია მოხსენიებული, ერთი და იგივე პიროვნება უნდა იყოს. პირველი წარწერის (იხილეთ ზემოთ) მიხედვით, მას უნდა შეექმნა სამრეთის სარკმლის რელიეფური ქანდაკებები, თუმცა არაა გამორიცხული, მას სხვა წვლილიც ჰქონდეს ტაძრის მშენებლობაში[32]
მეორე რელიეფი, რომელიც სამხრეთ–დასავლეთ სათავსშია, არის მაცხოვრის ფიგურა მედალიონში. აქვეა წარწერაც[33][34][35]:
ეს წარწერა ნაკლულია. დაკარგულია ქვედა მარცხენა ფილა (იხილეთ სურათი მარცხნივ).
ტაძრის ინტერიერში შემორჩენილია ნაკაწრი წარწერებიც.
დოლისყანის ეკლესია მოხატული იყო, თუმცა ამჟამად მხოლოდ მეტ–ნაკლებად დაზიანებული ექვსი ფიგურაა შემორჩენილი საკურთხევლის ქვედა რეგისტრში, სარკმლის მარჯვნივ. ფრესკასთან არსებული წარწერის მიხედვით ირკვევა, რომ მარცხნიდან მეორე წმინდა ილარიონია, ხოლო მესამე — გრიგოლ საკვირველთმოქმედი. დანარჩენების ვინაობა გაურკვეველია. შემორჩენილია ასევე განკითხვის დღის ფრესკის ფრაგმენტები სამხრეთის კარის ტიმპანში. 1964–1967 წლებში ნ. და ჟ.მ. ტიერის ბევრად უკეთეს მდგომარეობაში დახვდათ. ამ პერიოდში ჯერ კიდევ არ იყო შეთეთრებული საკურთხევლის შუა ნაწილში არსებული მოციქულთა ფიგურები და და ზედა ნაწილში — მაცხოვრის დიდი ფიგურა. ჩანდა ასევე დიდი ფრაგმენტები გუმბათის ყელსა და გუმბათში (წინასწარმეტყველები, მაცხოვრის ამაღლების კომპოზიცია)[36]. ნ. ტიერი საკურთხევლისა და გუმბათის ნახევარსფეროს მხატვრობას XI-XII საუკუნეების მიჯნით ათარიღებს, გუმბათის ყელისას — XII-XIII სს., სამხრეთის კარის ტიმპანისას კი — XIII საუკუნის I ნახევრით[37]. ვ. ჯობაძე კი პალეოგრაფიული მონაცემების საფუძველზე მიიჩნევს, რომ დოლისყანის მხატვრობა მთლიანად XIII საუკუნისა უნდა იყოს[38].
სამხრეთ მკლავის დასავლეთ კედელსა და დასავლეთ მკლავის სამხრეთ კედელზე ბევრია ბათქაშზე ნაკაწრები და საღებავით დატანილი წარწერები, სავარაუდოდ XIV-XV საუკუნეებისა. მათი ნაწილი გამოქვეყნებული აქვს ზ. სხირტლაძეს[39]. რამდენიმე ამგვარი წარწერა მთავარანგელოზებისადმი მიმართვით იწყება. ეს გარემოება და ასევე ტაძრის ფასადზე არსებული მთავარანგელოზთა რელიეფური გამოსახულებები დავით ხოშტარიას აზრით მიანიშნებს იმაზე, რომ ტაძარი მთავარანგელოზთა სახელობისა იყო[36]; ჟ. მ. ტიერი დოლისყანას წმინდა სტეფანეს სახელზე აგებულ ეკლესიად მიიჩნევდა.[40]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
