ბორიუმი

ბორიუმი^[1] (ლათ. Bohrium; ქიმიური სიმბოლო — ${\displaystyle {\ce {Bh}}}$), უნნილსეპტიუმი (ლათ. Unnilseptium; ქიმიური სიმბოლო — ${\displaystyle {\ce {Uns}}}$), ეკა-რენიუმი (Eka-rhenium) — ელემენტთა პერიოდული სისტემის მეშვიდე პერიოდის, მეშვიდე ჯგუფის (მოძველებული კლასიფიკაციით — მეშვიდე ჯგუფის თანაური ქვეჯგუფის, VIIბ) ხელოვნურად მიღებული რადიოაქტიური ქიმიური ელემენტი. მისი ატომური ნომერია — 107. ცნობილია იზოტოპები, რომელთა მასური რიცხვია 261-დან 272. მიღებული იზოტოპებიდან ყველაზე სტაბილური იზოტოპია  — ბორიუმ-267 რომლის ნახევარდაშლის პერიოდია 17 წმ^[2]. ელემენტს სახელი დაერქვა დანიელი ფიზიკოსის ნილს ბორის პატივსაცემად.

ბორიუმი

107Bh

[270]

5f14 6d5 7s2

ბორიუმი, ₁₀₇Bh

ზოგადი თვისებები
მასური რიცხვი	270
ბორიუმი პერიოდულ სისტემაში
წყალბადი ჰელიუმი ლითიუმი ბერილიუმი ბორი ნახშირბადი აზოტი ჟანგბადი ფთორი ნეონი ნატრიუმი მაგნიუმი ალუმინი სილიციუმი ფოსფორი გოგირდი ქლორი არგონი კალიუმი კალციუმი სკანდიუმი ტიტანი ვანადიუმი ქრომი მანგანუმი რკინა კობალტი ნიკელი სპილენძი თუთია გალიუმი გერმანიუმი დარიშხანი სელენი ბრომი კრიპტონი რუბიდიუმი სტრონციუმი იტრიუმი ცირკონიუმი ნიობიუმი მოლიბდენი ტექნეციუმი რუთენიუმი როდიუმი პალადიუმი ვერცხლი კადმიუმი ინდიუმი კალა სტიბიუმი ტელური იოდი ქსენონი ცეზიუმი ბარიუმი ლანთანი ცერიუმი პრაზეოდიმი ნეოდიმი პრომეთიუმი სამარიუმი ევროპიუმი გადოლინიუმი ტერბიუმი დისპროზიუმი ჰოლმიუმი ერბიუმი თულიუმი იტერბიუმი ლუტეციუმი ჰაფნიუმი ტანტალი ვოლფრამი რენიუმი ოსმიუმი ირიდიუმი პლატინა ოქრო ვერცხლისწყალი თალიუმი ტყვია ბისმუტი პოლონიუმი ასტატი რადონი ფრანციუმი რადიუმი აქტინიუმი თორიუმი პროტაქტინიუმი ურანი (ელემენტი) ნეპტუნიუმი პლუტონიუმი ამერიციუმი კიურიუმი ბერკელიუმი კალიფორნიუმი აინშტაინიუმი ფერმიუმი მენდელევიუმი ნობელიუმი ლოურენსიუმი რეზერფორდიუმი დუბნიუმი სიბორგიუმი ბორიუმი ჰასიუმი მეიტნერიუმი დარმშტადტიუმი რენტგენიუმი კოპერნიციუმი ნიჰონიუმი ფლეროვიუმი მოსკოვიუმი ლივერმორიუმი ტენესინი ოგანესონი Re ↑ Bh ↓ (Uhu) სიბორგიუმი ← ბორიუმი → ჰასიუმი
ატომური ნომერი (Z)	107
ჯგუფი	7
პერიოდი	7 პერიოდი
ბლოკი	d-ბლოკი
ელექტრონული კონფიგურაცია	[Rn] 5f14 6d5 7s2
ელექტრონი გარსზე	2, 8, 18, 32, 32, 12, 2
ელემენტის ატომის სქემა
ფიზიკური თვისებები
აგრეგეგატული მდგომ. ნსპ-ში	მყარი სხეული
სიმკვრივე (ო.ტ.)	26–27 გ/სმ3
ატომის თვისებები
ჟანგვის ხარისხი	(+3), (+4), (+5), +7
ელექტროდული პოტენციალი
იონიზაციის ენერგია	1: 740 კჯ/მოლ 2: 1690 კჯ/მოლ 3: 2570 კჯ/მოლ
ატომის რადიუსი	ემპირიული: 128 პმ
კოვალენტური რადიუსი (rcov)	141 პმ
სხვა თვისებები
ბუნებაში გვხვდება	სინთეზირების შედეგად
მესრის სტრუქტურა	მჭიდრო ჰექსაგონალური
CAS ნომერი	54037-14-8
ისტორია
სახელწოდება მომდინარეობს	ნილს ბორის გვარის მიხედვით
აღმომჩენია	Gesellschaft für Schwerionenforschung (1981)
ბორიუმის მთავარი იზოტოპები
იზო­ტოპი გავრცე­ლება­დობა ნახევ. დაშლა (t1/2) რადიო. დაშლა პრო­დუქტი 267Bh სინთ 7001170000000000000♠17 წამ α 263Db 270Bh სინთ 7000240000000000000♠2.4 წთ α 266Db 271Bh სინთ 7000290000000000000♠2.9 წამ α 267Db 272Bh სინთ 7000880000000000000♠8.8 წამ α 268Db 274Bh სინთ 7001400000000000000♠40 წამ α 270Db 278Bh სინთ 7001115000000000000♠11.5 წთ? სდ
ბორიუმი ვიკისაწყობში •

ისტორია

1976 წელს 107-ე ელემენტის სინთეზის შესახებ პირველი განაცხადა იური ოგანესიანის ჯგუფმა დუბნიდან^[3]. ამ ნამუშევარის მეთოდიკა მდგომარეობდა - ბისმუტ-209-ისა და ქრომ-54-ის ბირთვების შერწყმის რეაქციის სპონტანური დაყოფის პროდუქტების კვლევაში. ნაპოვნი იქნა ორი დამახასიათებელი ნახევარდაშლის დრო: 5 წმ. და 1—2 მლწმ. პირველი მიწერილი იყო ბირთვ ²⁵⁷105-ის დაშლაზე, რადგანაც ასეთივე ნახევარდაშლის პერიოდი იყო 105-ე ელემენტის მიღების რეაქციის პროდუქტებისათვის: ²⁰⁹Bi+⁵⁰Ti, ²⁰⁸Pb+⁵¹V, ²⁰⁵Tl+⁵⁴Cr. ნახევარდაშლის მეორე პერიოდი მიეწერა ბირთვს ²⁶¹107, რომელსაც, მეცნიერების ვარაუდით, აქვს ორი დაშლა: სპონტანური დაშლა (20 %) და α-დაშლა, რომელიც იწვევს წარმოქმნილი ბირთვის ²⁵⁷105 სპონტანურ დაშლას ნახევარდაშლის პერიოდით 5 წმ.

1981 წელს გერმანელი მეცნიერების ჯგუფმა დარმშტადტის მძიმე იონების ინსტიტუტიდან (გერმ. Gesellschaft für Schwerionenforschung, GSI) გამოიკვლია იგივე რეაქციის პროდუქტები ²⁰⁹Bi+⁵⁴Cr, და გამოიყენა უფრო დახვეწილი მეთოდიკა, რომელიც იძლეოდა საშუალებას აღმოეჩინა ნუკლიდების α-დაშლა და განესაზღვრათ მისი პარამეტრები. თავის ექსპერიმენტში GSI -ის მეცნიერებმა მოახდინეს ბირთვ ²⁶²107-ის α-დაშლის 5 მოვლენის იდენტიფიცირება, და მათი სიცოცხლის დრო შეაფასეს 4,7+2,3−1,6 წმ^[4].

როგორც 107, 105 და 104 ელემენტების იზოტოპების შემდგომ კვლევამ აჩვენა, რეაქციაში ²⁰⁹Bi+⁵⁴Cr მართლაც იბადება, ჩნდება ბირთვები ²⁶¹107 და ²⁶²107^[5]. მაგრამ 1976 წელს დუბნის მენიერების მიერ მიღებული ბევრი დასკნა გამოვიდა მცდარი. კერძოდ, ნახევარდაშლის პერიოდი 5 წმ ააქვს არა ²⁵⁷105, არამედ ²⁵⁸105^[6]. 1/3 ალბათობით ეს ნუკლიდი განიცდის ბეტა-დაშლას და გარდაიქმნება ²⁵⁸104-ში, რომელიც ძალიან ჩქარა (ნახევარდაშლის პერიოდი 12 მლწმ) იყოფა სპონტანურად. ეს ნიშნავს, რომ დუბნის ჯგუფი აკვირდებოდნენ არა ბირთვ ²⁶²107-ის α-დაშლის პროდუქტებს, არამედ ²⁶¹107^[7]. იზოტოპ ²⁶¹107-ის სიცოცხლის დრო თანამედროვე მონაცემებით შეადგენს 12 მლწმ., რაც შედარებით მეტია ვიდრე 1976 წელს დამტკიცებული დრო.

სახელწოდება

1992 წლის სექტემბერში დარმშტადტის და დუბნის მეცნიერებს შორის მიღწეულ იქნა შეთანხმება იმის შესახებ, რომ 107 ელემენტს ეწოდოს «ნილსბორიუმი» დანიელი ფიზიკოსის ნილს ბორის პატივსაცემად^[8], თუმცა თავდაპირველად საბჭოთა მეცნიერები გეგმავდნენ «ნილსბორიუმი» 105-ე ელემენტისათვის ეწოდებინათ (ახლა ეს ელემენტი დუბნიუმია)^[7]. 1993 წელს IUPAC-მა აღიარა გერმანელი მეცნიერების პრიორიტეტი 107-ე ელემენტის იდენტიფიკაციაში^[7], და 1994 წელს თავის რეკომენდაციაში წარმოადგინა სახელწოდება «ბორიუმი», რადგანაც ქიმიური ელემენტების სახელცოდებები არასდროს არ შედგებოდა მეცნიერის სახელი გვარისაგან^[9]. ეს გადაწყვეტილება საბოლოოდ მიღებული იქნა 1997 წელს დანიელი ქიმიკოსებთან კონსულტაციის შემდეგ^[10].

ცნობილი იზოტოპები

იზოტოპი	მასა	ნახევარდაშლის პერიოდი[11]	დაშლის ტიპი
261Bh	261	${\displaystyle 12,\,_{-3}^{+5}}$ 12თარგი:Sup sub მლწმ	α-დაშლა 257Db
262Bh	262	8,0±2,1 мс	α-დაშლა 258Db
264Bh	264	${\displaystyle 0,44\,_{-0,16}^{+0,60}}$ წმ	α-დაშლა 260Db
265Bh	265	${\displaystyle 0,9\,_{-0,3}^{+0,7}}$ წმ	α-დაშლა 261Db
266Bh	266	${\displaystyle 1,7\,_{-0,8}^{+8,2}}$ წმ	α-დაშლა 262Db
267Bh	267	${\displaystyle 17\,_{-6}^{+14}}$ წმ	α-დაშლა263Db
272Bh	272	${\displaystyle 10\,_{-4}^{+12}}$ წმ	α-დაშლა268Db

რესურსები ინტერნეტში

• ბორიუმი Webelements-ზე
• ბორიუმი ქიმიური ელემენტების პოპულარულ ბიბლიოთეკაში დაარქივებული 2018-12-03 საიტზე Wayback Machine.
• WebElements.com — Bohrium
• EnvironmentalChemistry.com — Bohrium
• Los Alamos National Laboratory — Bohrium დაარქივებული 2010-12-12 საიტზე Wayback Machine.
• ელემენტის სინთეზის შესახებ საიტზე ОИЯИ დაარქივებული 2018-12-25 საიტზე Wayback Machine.

სქოლიო

1. ბორიუმი — ტექნიკური ლექსიკონი
2. Evidence for New Isotopes of Element 107: ²⁶⁶Bh and ²⁶⁷Bh, Physical Review Letters, 2000, ტ. 85, № 13, გვ. 2697 - 2700.
3. Yu. Ts. Oganessian et al., On spontaneous fission of neutron-deficient isotopes of elements 103, 105 and 107, Nuclear Physics A, 1976, ტ. 273, № 2, გვ. 505-522.
4. G. Münzenberg et al., Identification of element 107 by α correlation chains, Zeitschrift für Physik A, 1981, ტ. 300, № 1, გვ. 107-108.
5. G. Münzenberg et al., Element 107, Zeitschrift für Physik A, 1989, ტ. 333, № 2, გვ. 163-175.
6. The new isotopes ²⁵⁸105, ²⁵⁷105, ²⁵⁴Lr and ²⁵³Lr, Zeitschrift für Physik A, 1985, ტ. 322, № 4, გვ. 557-566.
7. R. C. Barber et al., Discovery of the transfermium elements, Pure and Applied Chemistry, 1993, ტ. 65, № 8, გვ. 1757-1814.
8. Responses on the Report 'Discovery of the transfermium elements', Pure and Applied Chemistry, 1993, ტ. 65, № 8, გვ. 1815-1824.
9. Commission on Nomenclature of Inorganic Chemistry, Names and symbols of transfermium elements (IUPAC Recommendations 1994), Pure and Applied Chemistry, 1994, ტ. 66, № 12, გვ. 2419-2421.
10. Commission on Nomenclature of Inorganic Chemistry, Names and symbols of transfermium elements (IUPAC Recommendations 1997), Pure and Applied Chemistry, 1997, ტ. 69, № 12, გვ. 2471-2473.
11. Nudat 2.3

პორტალი ქიმია