სიბორგიუმი

სიბორგიუმი^[1] (ლათ. Seaborgium; ქიმიური სიმბოლო — ${\displaystyle {\ce {Sg}}}$), უნნილჰექსიუმი (ლათ. Unnilhexium; ქიმიური სიმბოლო — ${\displaystyle {\ce {Unh}}}$), ეკა-ვოლფრამი (Eka-tungsten) — ელემენტთა პერიოდული სისტემის მეშვიდე პერიოდის, მეექვსე ჯგუფის (მოძველებული კლასიფიკაციით — მეექვსე ჯგუფის თანაური ქვეჯგუფის, VIბ) ხელოვნურად მიღებული რადიოაქტიური ქიმიური ელემენტი. მისი ატომური ნომერია — 106, სიმკვრივე — 23-24 გ/სმ³. სახელი დაერქვა ამერიკელი ქიმიკოსის გლენ თეოდორ სიბორგის პატივსაცემად.

სიბორგიუმი

106Sg

[269]

5f14 6d4 7s2

სიბორგიუმი, ₁₀₆Sg

ზოგადი თვისებები
მასური რიცხვი	269
სიბორგიუმი პერიოდულ სისტემაში
წყალბადი ჰელიუმი ლითიუმი ბერილიუმი ბორი ნახშირბადი აზოტი ჟანგბადი ფთორი ნეონი ნატრიუმი მაგნიუმი ალუმინი სილიციუმი ფოსფორი გოგირდი ქლორი არგონი კალიუმი კალციუმი სკანდიუმი ტიტანი ვანადიუმი ქრომი მანგანუმი რკინა კობალტი ნიკელი სპილენძი თუთია გალიუმი გერმანიუმი დარიშხანი სელენი ბრომი კრიპტონი რუბიდიუმი სტრონციუმი იტრიუმი ცირკონიუმი ნიობიუმი მოლიბდენი ტექნეციუმი რუთენიუმი როდიუმი პალადიუმი ვერცხლი კადმიუმი ინდიუმი კალა სტიბიუმი ტელური იოდი ქსენონი ცეზიუმი ბარიუმი ლანთანი ცერიუმი პრაზეოდიმი ნეოდიმი პრომეთიუმი სამარიუმი ევროპიუმი გადოლინიუმი ტერბიუმი დისპროზიუმი ჰოლმიუმი ერბიუმი თულიუმი იტერბიუმი ლუტეციუმი ჰაფნიუმი ტანტალი ვოლფრამი რენიუმი ოსმიუმი ირიდიუმი პლატინა ოქრო ვერცხლისწყალი თალიუმი ტყვია ბისმუტი პოლონიუმი ასტატი რადონი ფრანციუმი რადიუმი აქტინიუმი თორიუმი პროტაქტინიუმი ურანი (ელემენტი) ნეპტუნიუმი პლუტონიუმი ამერიციუმი კიურიუმი ბერკელიუმი კალიფორნიუმი აინშტაინიუმი ფერმიუმი მენდელევიუმი ნობელიუმი ლოურენსიუმი რეზერფორდიუმი დუბნიუმი სიბორგიუმი ბორიუმი ჰასიუმი მეიტნერიუმი დარმშტადტიუმი რენტგენიუმი კოპერნიციუმი ნიჰონიუმი ფლეროვიუმი მოსკოვიუმი ლივერმორიუმი ტენესინი ოგანესონი W ↑ Sg ↓ (Uhn) დუბნიუმი ← სიბორგიუმი → ბორიუმი
ატომური ნომერი (Z)	106
ჯგუფი	6
პერიოდი	7 პერიოდი
ბლოკი	d-ბლოკი
ელექტრონული კონფიგურაცია	[Rn] 5f14 6d4 7s2
ელექტრონი გარსზე	2, 8, 18, 32, 32, 12, 2
ელემენტის ატომის სქემა
ფიზიკური თვისებები
აგრეგეგატული მდგომ. ნსპ-ში	მყარი სხეული
სიმკვრივე (ო.ტ.)	23–24 გ/სმ3
ატომის თვისებები
ჟანგვის ხარისხი	0, (+3), (+4), (+5), +6
ელექტროდული პოტენციალი
იონიზაციის ენერგია	1: 757 კჯ/მოლ 2: 1733 კჯ/მოლ 3: 2484 კჯ/მოლ
ატომის რადიუსი	ემპირიული: 132 პმ
კოვალენტური რადიუსი (rcov)	143 პმ
სხვა თვისებები
ბუნებაში გვხვდება	სინთეზირების შედეგად
მესრის სტრუქტურა	კუბური მოცულობაცენტრირებული
მაგნეტიზმი	პარამაგნეტიკი
CAS ნომერი	54038-81-2
ისტორია
სახელწოდება მომდინარეობს	გლენ თეოდორ სიბორგი
აღმომჩენია	Lawrence Berkeley National Laboratory (1974)
სიბორგიუმის მთავარი იზოტოპები
იზო­ტოპი გავრცე­ლება­დობა ნახევ. დაშლა (t1/2) რადიო. დაშლა პრო­დუქტი 265Sg სინთ 8.9 წმ α 261Rf 265mSg სინთ 16.2 წმ α 261mRf 267Sg სინთ 1.4 წთ 17% α 263Rf 83% სდ 269Sg სინთ 14 წთ α 265Rf 271Sg სინთ 31 წმ 73% α 267Rf 27% სდ
სიბორგიუმი ვიკისაწყობში •

ისტორია

სიბორგიუმი სინთეზირებული იქნა 1974 წელს კალიფორნიის უნივერსიტეტის ლოურენსის სახელობის ეროვნულ ლაბორატორიაში ბერკლიში^[2]. ახალი ელემენტის მისაღებად გამოყენებული იქნა ²⁴⁹Cf+¹⁸O→²⁶³106+4n -ის რეაქცია. ნუკლიდები იდენტიფიცირებული იქნა α-დაშლით ²⁵⁹Rf-ად და შემდეგ ²⁵⁵No-ში. ამავ დროს და დამოუკიდებლად მომუშავე დუბნას ჯგუფმა გიორგი ფლიოროვისა და იური ოგანესიანის მეთაურობით გამოაქვეყნა 106-ე ლემენტის სინთეზის მონაცემები ტყვიის და ქრომის ბირთვების შერწყმის რეაქციისას^[3]. მეცნიერები მათ მიერ ნანახ ბირთვ ²⁵⁹106-ის სპონტანური დაშლის რეაქციის პროდუქტის ნახევარდაშლის პერიოდს მიაწერდნენ რამდენიმე მილიწამს^[4]-ის სპონტანურ დაყოფას. ეს მიღწევა აღიარებლ იქნა როგორც მეცნიერული აღმოჩენა და შეტანი იქნა სსრკ-ს სახელმწიფო რეესტრში № 194-ად 1974 წლის 11 ივლისი პრიორიტეტითსემდეგი ფორმულირებით: «დადგენილ იქნა აქამდე უცნობი 106 ატომური ნომრით რადიოაქტიური ელემენტის იზოტოპის წარმოქმნის მოვლენა, რაც ვლინდებოდა ქრომის აჩქარებული იონების მეშვეობით ტყვიის იზოტოპის დასხივებით შედეგად ტყვიისა და ქრომის ბირთვების შერწყმა და 106 ელემენტის იზოტოპის წარმოქმნით რომლის ნახევარდაშლის პერიოდი მიახლოებით 0,01 წმ-ია»^[5].

IUPAC-ის სამუშაო ჯგუფმა 1993 წ. დაადგინა, რომ დუბნის ჯგუფის მუშაობას ჰქონდა დიდ მნიშვნელობა შემდგომი კვლევებისათვის, მაგრამ, ბერკლის ჯგუფის მუშაბისგან განსხვავებით ვერ მოახდინა ახალი ელემენტის წარმოქმნის დამაჯერებელი დემონსტრაცია^[6]. ამიტომაც 1997 წ. IUPAC (თავისი ადრინდელი რეკომენდაციის მიუხედავად, სადაც გამოთქმული იყო საბჭოთა მეცნიერების წინადადებაზე თანხმობა ეწოდებინათ ელემენტისათვის «რეზერფორდიუმი»^[7]) მიიღო გადაწყვეტილება ელემენტისათვის მიენიჭებინა სახელი ბერკლის უნივერსიტეტის გამოჩენილი ფიზიკოსის გლენ სიბორგის პატივსაცემად^[8], რომელიც მონაწილეობდა პლუტონიუმის და სხვა ცხრა ტრანსურანული ელემენტების აღმოჩენაში. სიბორგი გახდა პირველი მეცნიერი, რომლის სახელი მიენიჭა ელემენტს სიცოცხლეშივე.^[9].

სიბორგიუმი მიღებულ იქნა ხელოვნურად, ბირთვული სინთეზის გზით. ატომურ ბირთვში ნაწილაკების დიდი რაოდენობა ატომს აქცევს არასტაბილურად და იწვევს მის დაყოფას უფრო ნაკლებ ნაწილაკებად წარმოქმნისთანავე.

სიბორგიუმი მიეკუთვნება ტრანსაქტინოიდების რიცხვს, სავარაუდოდ მდებარეობს მენდელეევის სისტემის მე-7 პერიოდის, VIB ჯგუფში. სიბორგიუმის ატომის ელექტრონების გარე სამი შრის ფორმულა სავარაუდოდ შემდეგია:

5s² p⁶ d¹⁰ f¹⁴ 6s² p⁶ d⁴ 7s².

მეცნიერებმა მიიღეს სიბორგიუმის რამდენიმე იზოტოპი, რომლის მასური რიცხვია 258—267, 269 და 271, რომლებიც განსხვავდებიან ნახევარდაშლის პერიოდით. ყველაზე დიდი ნახევარდაშლის პერიოდი (3,1 წთ) აქვს ²⁶⁹Sg.

ცნობილი იზოტოპები

იზოტოპი	მასა	ნახევარდაშლის პერიოდი[10]	დაშლის ტიპი
258Sg	258	${\displaystyle 2,9\,_{-0,7}^{+1,3}}$ მლწმ.	სპონტანური დაყოფა
259Sg	259	${\displaystyle 0,48\,_{-0,13}^{+0,28}}$ წმ.	α-დაშლა 255Rf (90 %); სპონტანური დაყოფა
260Sg	260	3,6±0,9 მლწმ.	α-დაშლა 256Rf; სპონტანური დაყოფა
261Sg	261	0,23±0,06 წმ	α-დაშლა 257Rf
262Sg	262	${\displaystyle 6,9\,_{-1,8}^{+3,8}}$ მლწმ.	სპონტანური დაყოფა; α-დაშლა 258Rf (< 22 %)
263Sg	263	1,0±0,2 წმ	α-დაშლა 259Rf; სპონტანური დაყოფა (< 30 %)
264Sg	264	${\displaystyle 37\,_{-11}^{+12}}$ მლწმ.	სპონტანური დაყოფა
265Sg	265	8±3 წმ	სპონტანური დაყოფა; α-დაშლა 261Rf
266Sg	266	${\displaystyle 21\,_{-12}^{+20}}$ წმ.	სპონტანური დაყოფა; α-დაშლა 262Rf
267Sg	267	1,4 წთ	სპონტანური დაყოფა; α-დაყოფა 263Rf
269Sg	269	${\displaystyle 3,1\,_{-1,1}^{+3,7}}$ წთ.	α-დაშლა 265Rf
271Sg	271	${\displaystyle 2,4\,_{-1,0}^{+4,3}}$ წთ.	α-დაშლა 267Rf; სპონტანური დაყოფა

ქიმიური ნაერთები

ცნობილია სიბორგიუმის შემდეგი ნაერთები: SgO₂Cl₂, SgO₂F₂, SgO₃, H₂SgO₃, ასევე კომპლექსური იონები [SgO₂F₃]^- и [Sg(OH)₅(H₂O)]⁺.

შესწავლილია სიბორგიუმის კარბონილური კომპლექსი Sg(CO)₆^[11].

რესურსები ინტერნეტში

• სიბორგიუმი Webelements-ზე
• სიბორგიუმი ქიმიური ელემენტების პოპულარულ ბიბლიოთეკაში დაარქივებული 2018-12-03 საიტზე Wayback Machine.
• ელემენტების სინთეზის შესახებ საიტზე - ОИЯИ დაარქივებული 2017-11-04 საიტზე Wayback Machine.

სქოლიო

1. სიბორგიუმი — ტექნიკური ლექსიკონი
2. A. Ghiorso et al., Element 106, Physical Review Letters, 1974, ტ. 33, № 25, გვ. 1490 - 1493.
3. ი. ც. ოგანესიანი და სხვა., ფერმიუმის, კურჩატოვიუმისა და 106 ატომური ნომერის ელემენტის ნეიტრონოდეფიციტური იზოტოპების სინთეზი, Письма в ЖЭТФ, 1974, ტ. 20, № 8, გვ. 580-585.
4. ჰოფმანის მიმოხილვითი ნამუშევარი (S. Hofmann, New elements - approaching Z=114, Reports on Progress in Physics, 1998, ტ. 61, № 6, გვ. 639-689.) სიბორგიუმის იზოტოპებზე ახალი მონაცემების საფუძველზე გამოთქმულია მოსაზრება იმის შესახებ, რომ სინამდვილეში მეცნიერები დუბნის ჯგუფიდან თვალს ადევნებდნენ ²⁶⁰Sg და ²⁵⁶Rf
5. რუსეთის მეცნიერული აღმოჩენები. ტრანსურანული ელემენტების აღმოჩენები.
6. R. C. Barber et al., Discovery of the transfermium elements, Pure and Applied Chemistry, 1993, ტ. 65, № 8, გვ. 1757-1814.
7. Commission on Nomenclature of Inorganic Chemistry, Names and symbols of transfermium elements (IUPAC Recommendations 1994), Pure and Applied Chemistry, 1994, ტ. 66, № 12, გვ. 2419-2421.
8. Commission on Nomenclature of Inorganic Chemistry, Names and symbols of transfermium elements (IUPAC Recommendations 1997), Pure and Applied Chemistry, 1997, ტ. 69, № 12, გვ. 2471-2473.
9. Willem H. Koppenol, Paneth, IUPAC, and the Naming of Elements, Helvetica Chimica Acta, 2005, ტ. 88, № 1, გვ. 95 - 99.
10. Nudat 2.3
11. J. Even et al., Synthesis and detection of a seaborgium carbonyl complex(ინგლისური), Science, 2014, ტ. 345, № 6203, გვ. 1491-1493, doi:10.1126/science.1255720.

პორტალი ქიმია