Մարկոս Ավետարանիչ

Մարկոս Ավետարանիչ (լատին․՝ Mārcus, հուն․՝ Μᾶρκος, Հռոմեացված՝ Mârkos, մոտ 12 կամ 20, Պաղեստին - ապրիլի 25, 68 կամ 68, Ալեքսանդրիա, Եգիպտոս (Հռոմեական պրովինցիա), Հռոմեական կայսրություն), ավանդաբար համարվում է Մարկոսի Ավետարանի հեղինակը։ Ասվում է, որ Մարկոսը եղել է վաղ Քրիստոնեության ամենակարևոր եպիսկոպոսական աթոռներից մեկի՝ Ալեքսանդրիայի եկեղեցու հիմնադիրը։ Ապրիլի 25-ը նրա հիշատակության օրն է, իսկ թևավոր առյուծը՝ նրա խորհրդանիշը^[1]։

Մարկոս Ավետարանիչ արամեերեն՝ ܡܪܩܘܣ
Ծնվել է	մոտ 12 կամ 20
Ծննդավայր	Պաղեստին
Մահացել է	ապրիլի 25, 68 կամ 68
Մահվան վայր	Ալեքսանդրիա, Եգիպտոս (Հռոմեական պրովինցիա), Հռոմեական կայսրություն
Գերեզման	Սուրբ Մարկոսի տաճար
Քաղաքացիություն	Հին Հռոմ
Կրոն	քրիստոնեություն
Մասնագիտություն	քրիստոնյա քահանա
Զբաղեցրած պաշտոններ	Ալեքսանդրիայի պատրիարք
Saint Mark Վիքիպահեստում

Պատմություն

Անունն այլ լեզուներով

Մարկոս Ավետարանչի անունը տարբեր լեզուներով հնչում է տարբեր կերպ.

լատին․՝ Mārcus, հուն․՝ Μᾶρκος, Mârkos, ղպտ.՝ Ⲙⲁⲣⲕⲟⲥ (Markos), եբրայերեն՝ מרקוס‎ (Marqos), արաբ․՝ مَرْقُس‎‎ (Marqus), ամհարերեն՝ ማርቆስ (Marḳos), լիբիա-բերբերերեն՝ ⵎⴰⵔⵇⵓⵙ:

Մարկոսի ինքնությունը

Մարկոս Ավետարանչի խորհրդանիշը թևավոր առյուծն է։ Պատկերված է Սուրբ Մարկոսի առյուծը։ Գրքի վրա գրված է․

Խաղաղություն ձեզ, Մարկոս, իմ Ավետարանիչ լատին․՝ PAX TIBI MARCE EVANGELISTA MEVS

Սուրբ Մարկոսի առյուծը նաև Վենետիկ քաղաքի խորհրդանիշն է:

Ըստ Վիլլիամ Լեյնի (1974), «անխախտ ավանդությունը» Մարկոս Ավետարանչին նույնացնում է Հովհաննես Մարկոսի հետ^[2], վերջինը ներկայացվում է որպես Բառնաբասի զարմիկ^[3]։ Այնուամենայնիվ, Հիպողիտոս Հռոմեացին իր Յոթանասուն Առաքյալների Մասին աշխատության մեջ տարբերակում է Մարկոս Ավետարանչին (Բ. Տիմ. 4:11), Հովհաննես Մարկոսին (Գործք 12:12, 25; 13:5; 13; 15:37) և Բառնաբասի զարմիկ Մարկոսին (Կող. 4:10; Փիլ. 1:24)^[4]: Ըստ Հիպողիտոսի, նրանք բոլորը պատկանել են «Յոթանասուն Աշակերտների» խմբին, ովքեր Հիսուսի կողմից առաքվել են Հուդայի երկիր Ավետարանը քարոզելու (Ղուկ. 10:1):

Ըստ Եվսեբիոս Կեսարացու (Եկ. Պատմ. 2.9.1-4), Հերովդես Ա Ագգրիպացին (Ք. հ. 41 թվականին) Հրեաստանում իր կառավարության առաջին տարում հրամայել է սպանել Զեբեդեոսի որդի Հակոբոսին և կալանավորել Պետրոսին՝ պլանավորելով սպանել նրան Պասեքից հետո։ Պետրոսը հրեշտակների կողմից հրաշքով փրկվելով փախել է Հերովդեսից (Գործք 12:1-19)։ Պետրոսը գնացել է Անտիոք, հետո` Փոքր Ասիա (Պոնտոս, Գաղատա, Կապադովկիա, Ասիա և Բյութանիա, ինչպես նշված է Ա Պետրոս 1:1 համարում), ապա ժամանել է Հռոմ Կլավդիոս կայսեր կառավարման երկրորդ տարում (Ք. հ. 42 թվական, Եվսեբիոս, Եկ. Պատմ. 2.14.6): Ճանապարհին Պետրոսը հանդիպել է Մարկոսին, ով ընկերակցել է Պետրոսի հետ՝ դառնալով նրա գործընկերն ու թարգմանը։ Մարկոս Ավետարանիչը գրի է առել Պետրոսի քարոզները, որոնց հիման վրա շարադրել է Մարկոսի Ավետարանը (Եկ. Պատմ. 15-16): Մարկոսն իր Ավետարանը գրել է Կլավդիոսի կառավարման երրորդ տարում՝ նախքան իր Ալեքսանդրիա մեկնելը (Ք. հ. 43 թվականին)^[5]։

Ըստ Գործք 15:39 համարի, Մարկոսը Բառնաբասի հետ գնացել է Կիպրոս Երուսաղեմի ժողովից հետո։ Ավանդության համաձայն, Ք. հ. 49 թվականին՝ Քրիստոսի Համբարձումից մոտավորապես 19 տարի հետո, Մարկոսը ճամփորդել է Ալեքսանդիա և հիմնադրել Ալեքսանդիայի Եկեղեցին։ Ներկայիս Ղպտի Ուղղափառ, Ալեքսանդիայի Հույն Ուղղափառ և Ղպտի Կաթոլիկ Եկեղեցիները սկզբնավորվել են Մարկոս առաքյալի կողմից հիմնադրած այս քրիստոնեական համայնքից^[6]։ Ղպտի Եկեղեցու ծիսական առանձնահատկությունները կապվում են Մարկոսի անվան հետ^[7]։ Նա դարձել է Ալեքսանդիայի առաջին եպիսկոպոսը և համարվում է Քրիստոնեության սկզբնավորողը Աֆրիկայում^[8]։

Ըստ Եվսեբիոսի (Եկ. Պատմ. 2.24.1), Ներոնի թագավորության ութերորդ տարում (62/63 թվականներին)՝ հավանաբար Մարկոս առաքյալի մահից հետո, Աննիանոսը հաջորդել է Մարկոսին՝ որպես Ալեքսանդիրայի եպիսկոպոս։ Ավելի ուշ Ղպտի ավանդությունը փաստում է, որ Մարկոսը նահատակվել է 68 թվականին^{[9][10][11][12][13]}։ Սուրբ գրքի ժամանակակից մասնագետները պնդում են, որ Մարկոսի Ավետարանը գրվել է ոչ թե իրադարձությունների անմիջական ականատեսի, այլ անհայտ հեղինակի կողմից^{[Ն 1][15][16][17][18]}:

Մարկոս առաքյալը Սուրբ Գրքում և եկեղեցական ավանդության մեջ

Սուրբ Մարկոսը Նյուրնբերգյան Ժամանակագրության մեջ

Սուրբ Մարկոսի հրապարակը, Վենետիկ (Իտալիա)

Մարկոսին՝ որպես իր անունը կրող Ավետարանի հեղինակ, հիշատակում է Պապիասը^[19][20]։ Երրորդություն Ավետարանական աստվածաբանական դպրոցի մասնագետները «գրեթե համոզված են», որ Պապիասը անդրադառնում է Հովհաննես Մարկոսին^[21]։ Սուրբ Գրքի ժամանակակից մասնագետները հրաժարվում են Պապիասի հաղորդած տեղեկությունից որպես ոչ վստահելի աղբյուր^{[Ն 2]}: Եվսեբիոսը ևս կասկածի տակ է առնում Պապիասի հաղորդած տեղեկությունը^[23]։

Մարկոս Ավետարանիչը և Հովհաննես Մարկոսը նույնացվում են այն մարդու հետ, ով ջուր է տարել Վերնատուն, որտեղ տեղի է ունեցել Վերջին ընթրիքը (Մարկ. 14:13)^[24] կամ այն երիտասարդի հետ, ով Քրիստոսի ձերբակության ժամանակ մերկ փախել է (Մարկ. 14:51-52)^[25]:

Ղպտի եկեղեցու ավանդությունը նույնացնում է Մարկոս Ավետարանչին և Հովհաննես Մարկոսին, ինչպես նաև ընդունում Հիպողիտոսի կողմից հաղորդված այն տեղեկությունը, որ Մարկոսը եղել է Քրիստոսի կողմից ուղարկված Յոթանասուն առաքյալների թվում (Ղուկ. 10:1)^[26]: Ղպտի ավանդության համաձայն՝ Մարկոս Ավետարանիչը Քրիստոսի մահից հետո հյուրընկալել է առաքյալներին իր տանը։ Այդ նույն տանն է Հարուցյալ Քրիստոս հայտնվել է իր աշակարետներին (Հովհ. 20), և այդ նույն տանն էին գտնվել առաքյալները, երբ Հոգեգալստի օրը Սուրբ Հոգին իջել է նրանց վրա^[26]։ Ավելին, Մարկոսը Կանայի հարսանիքի ժամանակ այն ծառաների մեջ է եղել, ովքեր լցրել են ջուրը, որը Քրիստոս վերածել է գինու (Հովհ. 2:1-11)^[26]:

Ղպտի եկեղեցու ավանդությունը պնդում է, որ Մարկոսը ծնվել է Կիրենում՝ քաղաք Հյուսիսային Աֆրիկայի Պենտապոլիսում (այժմ Լիբիա)։ Նույն ավանդությունը պատմում է, որ Մարկոսը վերադարձել է Պենտապոլիս ավելի ուշ՝ Պողոսի կողմից Կողոսիա ուղարկվելուց հետո ( Կող. 4:10, Փիլ. 24. թեև շատերը կարծում են, որ այս տեղեկությունը վերաբերում է Բառնաբասի զարմիկ Մարկոսին) իր հետ Հռոմում ծառայելու համար (Բ Տիմ. 4:11)^[27][28]: Այնուհետև, Պենեպոլիսից Մարկոսը գնում է Ալեքսանդիրա, որտեղ հեթանոս տեղաբնիկներին զայրացնում են ալեքսանդրիացիներին հելլենիստական աստվածների պաշտամունքներից հեռու պահելու Մարկոսի ջանքերը։ Ք. հ. 68 թվականին, տեղացի հեթանոսները պարանով կապում են առաքյալի պարանոցը և քաղաքի փողոցներով նրան քարշ տալով՝ ի վերջո սպանում են^[26]։

Հիշատակության օր

Ապրիլի 25-ը Մարկոս առաքյալի հիշատակության օրն է Կաթոլիկ և Ուղղափառ Եկեղեցիներում։ Ղպտի Եկեղեցին Մարկոս առաքյալի տոնը նշում է Պարմոտի 30-ին (այդ օրը Ղպտի եկեղեցական օրացույցում համապատասխանում է Հուլյան տոմարով ապրիլի 25-ին)։ Որտեղ Հովհաննես Մարկոսը զանազանվում է Մարկոս Ավետարանչից և նրա հիշատակության օրը նշվում է սեպտեմբերի 27-ին (համաձայն Հռոմեական Մարտիրոսաբանության), իսկ Մարկոս Ավետարանչինը՝ ապրիլի 25-ին։

Սուրբ Մարկոսի մասունքներ

Սուրբ Մարկոս, 1411-1413, Դոնատելլո, (Օրսանմիշել, Ֆլորենցիա)

Ավանդության համաձայն՝ 828 թվականին, երկու վենետիկյան առևտրականներ՝ երկու հույն վանականների օգնությամբ, Ալեքսանդրիայից գողացել են Սուրբ Մարկոսի մասունքները (Աբբասյան Խալիֆայության կառավարման շրջանում) և տարել են Վենետիկ^[29]։ Սուրբ Մարկոսի Տաճարի խճանկարը պատկերում է նավաստիներին, որոնք ծածկում են մասունքները խոզի մսի շերտերով և կաղամբի տերևներով։ Դա արվել է միտումնավոր, որով կարողացել են հսկիչներին խոչընդոտել մանրամասնորեն զննելու նավի բեռը, քանի որ մուսուլմաններին արգելված է ուտել խոզի միս^[30]։

Դոնալդ Նիկոլը բացատրում է, որ այս քայլը « ավելի շատ մոտիվացված է եղել քաղաքական, քան կրոնական նպատակներով» և «հաշվարկված քայլ է եղել ընդդեմ Աքուիլեայի Պատրիարքության հավակնությունների»։ Գրադոյի եկեղեցին զարդարելու փոխարեն, որտեղ գտնվել է Սուրբ Մարկոսի գահը, մասունքները գաղտնի կերպով պահվել են Դոգ Գուստինիանո Պարտիքիպազիոյի համեստ պալատում։ Ըստ Նիկոլի՝ Սուրբ Մարկոսի մասունքները «ո՛չ Գրադոյի Պատրիարքության, և ո՛չ էլ Օլիվոլոյի եպիսկոպոսական թեմի, այլ Վենետիկ քաղաքի խորհրդանիշն է եղել»։ Դոգ Գուստինիանոյի այրին՝ նրա կամքի համաձայն՝ կառուցել է Սուրբ Մարկոսին նվիրված տաճար իր պալատի և Սուրբ Թեոդոր Ստրատիլատի մատուռի միջև։ Վերջինս Վենետիկ քաղաքի հովհանավոր սուրբն էր մինչ այդ^[31]։ 1063 թվականին, Վենետիկի Սուրբ Մարկոսի տաճարի կառուցման ժամանակ, Սուրբ Մարկոսի մասունքները չեն գտնվել։ Չնայած, ավանդության համաձայն, 1094 թվականին, Սուրբն ինքը հայտնվել է իր մասունքների գտնվելու վայրում՝ տարածելով իր ձեռքը դեպի սյունը^[32]։ Նորագյուտ մասունքները տեղադրվել են տաճարի քարե տապանի մեջ^[33]։

Ղպտիները հավատում են, որ Սուրբ Մարկոսի գլուխը պահվում է Ալեքսանդրիայում՝ իր անունը կրող եկեղեցում, իսկ մասունքների մի մասը գտնվում է Սուրբ Մարկոսի անունը կրող Ղպտի Ուղղափառ Եկեղեցու Մայր Տաճարում (Կահիրե)։ Մասունքների մնացած մասը Վենետիկում է^[34]։ Ամեն տարի Պաոպա ամսի 30-ին, Ղպտի Ուղղափառ Եկեղեցին տոնում է Սուրբ Մարկոսի Եկեղեցու կառուցման հիշատակի և Ալեքսանդրիայում Սրբի գլխի հայտնվելու օրը։ Արարողությունը կատարվում է Ալեքսանդրիայի Սուրբ Մարկոս Ղպտի Ողղափառ Մայր Տաճարում^[35]։

1968 թվականի հունիսին, Կյուրեղ VI Ալեքսանդրացի Պապը ուղարկել է պաշտոնական նամակ Հռոմ՝ Պողոս VI Պապին՝ Սուրբ Մարկոսի մասունքները ստանալու նպատակով։ Պատվիրակությունը բաղկացած է եղել տասը մետրոպոլիտներից և եպիսկոպոսներից (նրանցից յոթը ղպտի էին, իսկ երեքը՝ եթովպիացի) և երեք հայտնի ղպտի աշխարհական առաջնորդներից։ Ասվում է, որ մասունքը եղել է ոսկորի փոքր կտոր, որը տրվել է Հռոմի Պապին՝ Վենետիկի Պատրիարք Ջիովաննի Ուրբանոս Կարդինալի կողմից։ Պողոս Պապը պատվիրակությանն ուղղված իր խոսքում ասել է, որ Սուրբ Մարկոսի մասունքների մի մասը պահպանվել է Վենետիկում։

Պատվիրակությունը ստացել է մասունքը 1968 թվականի հունիսի 22-ին։ Հաջորդ օրը, ի նշանավորումն այս իրադարձության՝ պատվիրակությունը կատարել է հատուկ եկեղեցական արարողություն Հռոմի Սուրբ Աթանասի Առաքյալական Տաճարում։ Մետրոպոլիտները, եպիկոպոսները և պատվիրակության քահանաները բոլորը մասնակցել են արարողությանը։ Պապական պատվիրակության անդամները, Հռոմում ապրող ղպտիները, լրագրողներ և շատ ուրիշ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ մասնակցել են այդ եկեղեցական արարողությանը։

Արվեստում

Մարկոս ավետարանիչը հաճախ պատկերվում է իր Ավետարանը ձեռքին^[36]։ Քրիստոնեական ավանդության մեջ Մարկոս Ավետարանչի խորհրդանիշը առյուծն է^[37]։

Մարկոս Ավետարանիչը պատկերվում է տարբեր կերպ՝ որպես առյուծ անապատում, եպիկոպոս՝ նստած առյուծներով զարդարված գահին և վենետիկյան նավաստիներին օգնող մարդ։ Նա հաճախ պատկերվում է ձեռքին արմավենի կամ «pax tibi Marce» (Խաղաղություն ձեզ, Մարկոս) մակագրությամբ գիրք։ Այլ սրբապատկերներում Մարկոս Ավետարանիչը ներկայացվում է գրքով կամ մագաղաթով մարդ՝ թևավոր առյուծի ուղեկցությամբ։ Նրան պատկերում են նաև պարանը վզին, ինչպես նաև՝ քրիստոնյա ստրուկներին սարակինոսներից փրկելուց։

Պատկերասրահ

• Սուրբ Մարկոս Ավետարանիչը սրբապատկերներում
• 
  Մանրանկարում պատկերված է Սուրբ Մարկոսը: Վերցված է Հայկական Ավետարանի ձեռագրից (1609), պահվում է Բոդլեյան գրադարանում
• 
  Երկու հույն վանականների օգնությամբ վենետիկյան առևտրականները տանում են Մարկոս Ավետարանչի մարմինը, Տինտորետտո (Վենետիկ)
• 
  Մարկոս Ավետարանիչը նայում է առյուծին (823)
• 
  Մարկոս Ավետարանչը, Անդրեա Մանտենյա (1450)
• 
  Սուրբ Մարկոս սրբապատկերը Կազանի տաճարի թագավորական դարպասներին Սանկտ Պետերբուրգ (1804):
• 
  Սուրբ Մարկոս Ավետարանչի սրբապատկերը (1657).
• 
  Սուրբ Մարկոսի տաճարը:
• 
  Սուրբ Մարկոսի խճանկարը, Սուրբ Մարկոսի Տաճար, Վենետիկ

Նշումներ

1. Մենք չգիտենք, թե ում կողմից են գրվել Ավետարանները։ Այժմ դրանք ունեն վերնագրեր՝ «Ավետարան ըստ Մատթեոսի», «Ավետարան ըստ Մարկոսի», «Ավետարանը ըստ Ղուկասի», «Ավետարան ըստ Հովհաննեսի»։ Մատթեոսը և Հովհաննեսը եղել են Քրիստոսի տասներկու առաքյալներից։ Մարկոսը եղել է Պողոսի, հավանաբար նաև Պետրոսի հետևորդը, Ղուկասը դարձի է եկել Պողոսի կողմից։⁵ Մատթեոսը, Մարկոսը, Ղուկասը և Հովհաննեսը պատմական անձինք են եղել, բայց հայտնի չէ նրանք իսկապես գրել են Ավետարաններ, թե՝ ոչ։ Հայտնի է, որ Ավետարանները եղել են անվերնագիր մինչև երկրորդ դարի առաջին կեսը^[14]։
2. Ի վերջո կարևոր է հասկանալ, որ Ավետարաններից ոչ մեկը մեզ չի հասել իր սկզբնական տարբերակով։ Ներկայիս ավետարանական տեքստերը գրվել են անհայտ հեղինակների կողմից, և ըստ Եվսեբիոսի՝ Պապիասի 120-130 թվականներին արված վկայությունը այն մասին, թե մենք կարող ենք լրացուցիչ տեղեկություններ փնտրել պարզաբանելու համար Ավետարանների հեղինակային պատկանելիության հարցը, անվստահելի է։ Այդ է պատճառը, որ ժամանակակից մասնագետները ձևավորում են իրենց կարծիքը ելնելով պարզապես Ավետարանների բովանդակությունից, և միայն հետո փնտրում են արտաքին վկայություններ իրենց ուսումնասիրությունները հաստատելու համար^[22]։

Ծանոթագրություններ

1. Senior, Donald P. (1998) Encyclopedia of early Christianity (Second edition ed.). New York and London. ISBN 978-1-136-61158-2. OCLC 890137175 page = 720. {{cite book}}: |edition= has extra text (օգնություն); Check |oclc= value (օգնություն); Missing pipe in: |oclc= (օգնություն) "Mark", in Ferguson, Everett (ed.) Garland Publishing
2. Lane, William L. (1974). «The Author of the Gospel». The Gospel According to Mark. New International Commentary on the New Testament. Grand Rapids: Eerdmans. էջեր 21–3. ISBN 978-0-8028-2502-5.
3. Mark: Images of an Apostolic Interpreter p55 C. Clifton Black – 2001 –"... infrequent occurrence in the Septuagint (Num 36:11; Tob 7:2) to its presence in Josephus (JW 1.662; Ant 1.290, 15.250) and Philo (On the Embassy to Gaius 67), anepsios consistently carries the connotation of "cousin," though ..."
4. Hippolytus. «The same Hippolytus on the Seventy Apostles». Ante-Nicene Fathers.
5. Finegan, Jack (1998). Handbook of Biblical Chronology. Peabody, MA: Hendrickson. էջ 374. ISBN 978-1-56563-143-4.
6. «Egypt». Berkley Center for Religion, Peace, and World Affairs. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 14-ին. See drop-down essay on "Islamic Conquest and the Ottoman Empire"
7. «The Christian Coptic Orthodox Church Of Egypt». Encyclopedia Coptica. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ օգոստոսի 31-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 26-ին.
8. Bunson, Matthew; Bunson, Margaret; Bunson, Stephen (1998). Our Sunday Visitor's Encyclopedia of Saints. Huntington, Indiana: Our Sunday Visitor Publishing Division. էջ 401. ISBN 0-87973-588-0.
9. «St. Mark The Apostle, Evangelist». Coptic Orthodox Church Network. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
10. «Catholic Encyclopedia, St. Mark». Վերցված է 2013 թ․ մարտի 1-ին.
11. «Acts 15:36–40». Bible Gateway.
12. «2timothy 4:11 NASB – Only Luke is with me. Pick up Mark and – Bible Gateway». Bible Gateway.
13. «Philemon 1:24». Bible Gateway.
14. E. P. Sanders (1995 թ․ նոյեմբերի 30). The Historical Figure of Jesus. Penguin Books Limited. էջ 103. ISBN 978-0-14-192822-7.
15. Bart D. Ehrman (2000:43) The New Testament: a historical introduction to early Christian writings. Oxford University Press.
16. Ehrman, Bart D. (2005). Lost Christianities: The Battles for Scripture and the Faiths We Never Knew. Oxford University Press. էջ 235. ISBN 978-0-19-518249-1.
17. Nickle, Keith Fullerton (2001 թ․ հունվարի 1). The Synoptic Gospels: An Introduction. Westminster John Knox Press. էջ 43. ISBN 978-0-664-22349-6.
18. Ehrman, Bart D. (2004 թ․ նոյեմբերի 1). Truth and Fiction in The Da Vinci Code : A Historian Reveals What We Really Know about Jesus, Mary Magdalene, and Constantine. Oxford University Press, USA. էջ 110. ISBN 978-0-19-534616-9.
19. Hierapolis, Papias of. «Exposition of the Oracles of the Lord». newadvent.org.
20. Harrington, Daniel J. (1990), «The Gospel According to Mark», in Brown, Raymond E.; Fitzmyer, Joseph A.; Murphy, Roland E. (eds.), The New Jerome Biblical Commentary, Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall, էջ 596, ISBN 0-13-614934-0
21. D. A. Carson, Douglas J. Moo and Leon Morris, An Introduction to the New Testament (Apollos, 1992), 93.
22. Wansbrough, Henry (2010 թ․ ապրիլի 22). Muddiman, John; Barton, John (eds.). The Gospels. Oxford University Press. էջ 243. ISBN 978-0-19-958025-5.
23. Moessner, David P. (2004 թ․ հունիսի 23). Snodgrass, Klyne (ed.). «Response to Dunn». Ex Auditu - Volume 16: An International Journal for the Theological Interpretation of Scripture. Wipf and Stock Publishers: 51. ISBN 978-1-4982-3252-4. ISSN 0883-0053.
24. University of Navarre (1992), The Navarre Bible: Saint Mark's Gospel (2nd ed.), Dublin: Four Court’s Press, էջ 172, ISBN 1-85182-092-2
25. University of Navarre (1992), The Navarre Bible: Saint Mark's Gospel (2nd ed.), Dublin: Four Court’s Press, էջ 179, ISBN 1-85182-092-2
26. Pope Shenouda III, The Beholder of God Mark the Evangelist Saint and Martyr, Chapter One. Tasbeha.org
27. «About the Diocese». Coptic Orthodox Diocese of the Southern United States.
28. «Saint Mark». Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 14-ին.
29. Donald M. Nicol, Byzantium and Venice: A Study in diplomatic and cultural relations (Cambridge: University Press, 1988), p. 24
30. «St. Marks Basilica». Avventure Bellissime – Italy Tours. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 18-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
31. Nicol, Byzantium and Venice, pp. 24–6
32. Okey, Thomas (1904), Venice and Its Story, London: J. M. Dent & Co.
33. «Section dedicated to the recovery of St. Mark's body». Basilicasanmarco.it. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 17-ին.
34. "St. Mark The Apostle, Evangelist". Coptic Orthodox Church Network. Retrieved November 21, 2012.
35. Meinardus, Otto F.A. (2006 թ․ մարտի 21). «About the Laity of the Coptic Church» (PDF). Coptic Church Review. 27 (1): 11–12. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 22-ին.
36. Didron, Adolphe Napoléon (1886 թ․ փետրվարի 20). Christian Iconography: The Trinity. Angels. Devils. Death. The soul. The Christian scheme. Appendices. G. Bell. էջ 356 – via Internet Archive. «St. Mark iconography.»
37. «St. Mark in Art». www.christianiconography.info.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մարկոս Ավետարանիչ» հոդվածին։