Գերհոգնածություն

Գերհոգնածություն, սուբյեկտիվ զգացողություն։ Այն կարող է ի հայտ գալ հանկարծակի կամ աստիճանաբար։ Այն բնականոն համախտանիշ է, երբ առաջանում է երկարատև ֆիզիկական կամ մտավոր ակտիվության հետևանքով և լիովին վերանում է հանգստից հետո։ Եթե այն երկարաձգված է, սուր, պրոգրեսիվող է, կամ ի հայտ է գալիս առանց դրդման, ապա կարող է լինել շատ ու շատ հիվանդագին վիճակներից մեկի ախտանիշ։

Գերհոգնածություն
Տեսակ	ախտանիշ և ախտանիշ կամ նշան
Պատճառ	Հուզական այրում, Քնի օբստրուկտիվ ապնոէ, Անքնություն, Հոգեբանական սթրես, Մեծ դեպրեսիվ խանգարում[1], սոմատոֆորմային խանգարում[2], Ցրված սկլերոզ, Ֆիբրոմիալգիա, Խրոնիկական հոգնածության համախտանիշ, քնի խանգարում, թերսնուցում, Համակարգային կարմիր գայլախտ, idiopathic chronic fatigue?, անհայտ և շաքարային դիաբետ
Հետևանք	limber tail syndrome?
Բուժաքննություն	արյան բիոքիմիական հետազոտություն, ֆիզիկալ զննում և psychological test?
Բժշկական մասնագիտություն	primary care?
ՀՄԴ-9	780.7
ՀՄԴ-10	R53
Fatigue Վիքիպահեստում

Ֆիզիկական հոգնածությունը մկանների ժամանակավոր անընդունակությունն է պահպանելու օպտիմալ ֆիզիկական աշխատունակությունը, որն ավելի է խորանում ինտենսիվ ֆիզիկական վարժություններից^[3][4][5]։ Մտավոր հոգնածությունը ճանաչողական գործունեության ժամանակավոր իջեցումն է, որն առաջանում է երկարատև գործունեության արդյունքում։ Մտավոր հոգնածությունը կարող է դրսևորվել քնկոտությամբ, լեթարգիայով, և ուշադրության կենտրոնացման խանգարումով^[6]։

Հոգնածություն և «հոգնածության զգացողություն» հասկացությունները երբեմն շփոթում են^[7]։ Ի տարբերություն թուլության, հոգնածությունը սովորաբար նվազում է հանգստի ժամանակ։

Դասակարգում

Ֆիզիկական հոգնածություն

Ֆիզիկական հոգնածություն կամ մկանային հոգնածություն՝ մկանների օպտիմալ աշխատանքի ժամանակավոր անընդունակություն։ Ֆիզիկական ակտիվության ընթացքում մկանային հոգնածության ի հայտ գալը տեղի է ունենում աստիճանաբար և կախված է մարդու ֆիզիկական պատրաստվածության մակարդակից, ինչպես նաև այլ գործոններից, այդ թվում՝ քնի խանգարումներից և ընդհանուր առողջական վիճակից։ Հոգնածությունն անցնում է հանգստից հետո^[8]։ Ֆիզիկական հոգնածությունը կարող է պայմանավորված լինել մկանային էներգիայի անբավարարությամբ, նյարդամկանային հաղորդակցության էֆեկտիվության նվազումով և կենտրոնական նյարդային համակարգից ազդակների ստացման խանգարումով^[9]։ Հոգնածության կենտրոնական բաղադրիչը խթանվում է կենտրոնական նյարդային համակարգում սերոտոնինի մակարդակի նվազումից^[10]։ Շարժողական ակտիվության ընթացքում շարժիչ նեյրոնների հետ կապվող սինապսներում արտազատվող սերոտոնինը նպաստում է մկանների կծկմանը^[11]։ Շարժողական մեծ ակտիվության ընթացքում արտազատված սերոտոնինի մակարդակը բարձրանում է և կողմնակի ազդեցություն է ունենում։ Սերոտոնինը կապվում է շարժիչ նեյրոնների աքսոնի սկզբնական հատվածում տեղակայված արտասինապսային ընկալիչներին, որի հետևանքով ճնշվում է նյարդային ազդակի առաջացումը և, հետևաբար, մկանների կծկումը^[12]։

Մկանային ուժի ստուգումը կարող է կիրառվել նյարդամկանային հիվանդության առկայությունը որոշելու համար, սակայն չի կարող սահմանել պատճառը։ Լրացուցիչ զննումները, ինչպիսին է օրինակ՝ էլեկտրոմիոգրաֆիան, կարող է տալ ախտորոշիչ տեղեկություն, սակայն միայն մկանային ուժի ստուգումից ստացված տեղեկատվությունը նյարդամկանային հիվանդությունների մեծ մասի ախտորոշման համար բավարար չէ^[13]։

Ցրված սկլերոզով տառապող հիվանդները ունենում են թուլության և հոգնածության անհաղթահարելի զգացողություն, որը կոչվում է «նյարդաբանական հոգնածություն» և, որը կարող է ի հայտ գալ օրվա ցանկացած ժամի, լինել ցանկացած տևողությամբ և ոչ պարտադիր կերպով կրկնվել յուրաքանչյուր պացիենտի մոտ ծանոթ ձևով^[14][15]։

Մտավոր հոգնածություն

Մտավոր հոգնածությունը օպտիմալ ճանաչողական գործունեության իրականացման ժամանակավոր անկարողությունն է։ Յուրաքանչյուր տեսակի ճանաչողական գործունեության իրականացման ընթացքում մտավոր հոգնածությունն ի հայտ է գալիս աստիճանաբար և կախված է անհատի ճանաչողական կարողություններից և այլ գործոններից, ինչպիսիք են քնի խանգարումը և ընդհանուր առողջական վիճակը։ Մտավոր հոգնածությունը նույնպես իջեցնում է ֆիզիկական աշխատունակությունը^[6]։ Այն կարող է արտահայտվել քնկոտությամբ, լեթարգիայով և ուշադրության կենտրոնացման խանգարումներով։ Ուշադրության պակասը կարող է նկարագրվել որպես քիչ թե շատ չափով գիտակցության մակարդակի նվազում^[16]։ Ամեն դեպքում, այն կարող է լինել վտանգավոր ուշադրության մեծ կենտրոնացում պահանջող գործողություններ կատարելիս, ինչպիսին է, օրինակ, մեքենա վարելը։ Օրինակ, քնկոտությամբ տառապող մարդը կարող է ունենալ միկրոքուն։ Սակայն, ճանաչողական օբյեկտիվ հետազոտությունները կարող են կիրառվել ուղեղի նեյրոկոգնիտիվ խանգարումներով պայմանավորված հիվանդությունները հոգնածությամբ պայմանավորված ախտահարումներից տարբերակելու համար։

Մտավոր հոգնածության ընկալումը կառավարվում է ուղեղի ռետիկուլյար ակտիվացման համակարգով(RAS)։

Հոգնածությունն ազդում է վարորդի արձագանման ժամանակի վրա, շրջակայքում վտանգի մասին իրազեկման վրա և ուշադրության վրա։ Քնկոտ վարորդները 3 անգամ ավելի հաճախ են հայտնվում ավտոմոբիլային վթարներում, և նրանց մեքենա վարելը 20 ժամից ավել արթուն մնալու դեպքում համարժեք է արյան մեջ ալկոհոլի 0,08% կոնցենտրացիայով վարելուն^[17]։

Պատճառներ

Նորմալ

Հոգնածությունը աշխատելու, հոգեբանական սթրեսի, գերդրդման և անլիարժեք դրդման, ժամային գոտիների փոփոխության, ակտիվ հանգստի, ձանձրույթի և քնի խանգարումների նորմալ դրսևորում է։

Սուր

Սուր հոգնածության բժշկական պատճառները ներառում են դեպրեսիան; քիմիական պատճառները, ինչպիսիք են ջրազրկումը, թունավորումը, հիպոգլիկեմիան, և հանքային տարրերի կամ վիտամինների անբավարարությունը։ Հոգնածությունը տարբերվում է քնկոտությունից՝ երբ պացիենտն ունի քնի պահանջ։

Ժամանակավոր հոգնածությունը, հավանաբար, կլինի թեթև հիվանդություն, ինչպիսին մրսածությունն է, որպես պատասխան ռեակցիա հիվանդության նկատմամբ, որն առաջանում է, երբ իմունային համակարգը պայքարում է վարակի դեմ։

Երկարաձգված

Երկարատև հոգնածությունը կայուն(մշտական) հոգնածության ինքնազգացողությունն է, որը շարունակվում է նվազագույնը մեկ ամիս։

Քրոնիկ

Քրոնիկ հոգնածությունը՝ նվազագույնը 6 ամիս տևողությամբ ինքնազգացողություն է։ Քրոնիկ հոգնածությունը կարող է լինել մշտական կամ ռեցիդիվող^[18]։ Քրոնիկ հոգնածությունը շատ հիվանդությունների և հիվանդագին վիճակների ախտանիշ է։ Հոգնածություն առաջացնող որոշ գլխավոր վիճակներից են՝

• Աուտոիմուն հիվանդությունները^[19], ինչպիսիք են՝ ցելիակիան, համակարգային կարմիր գայլախտը, ցրված սկլերոզը, միասթենիա գրավիսը, Շոգրենի համախտանիշը, սպոնդիլոարթրոպաթիան
• Արյան հիվանդություններ, օրինակ՝ սակավարյունությունը և հեմոքրոմատոզ
• Քաղցկեղը, որի դեպքում այն կոչվում է քաղցկեղային հոգնածություն
• Քրոնիկական հոգնածության համախտանիշը (CFS)^[20]
• Թմրանյութերի և ալկոհոլի չարաշահումը^[20]
• Մեծ դեպրեսիվ խանգարումը և այլ հոգեկան ախտահարումները, որոնք արտահայտվում են դեպրեսիայով
• Զարգացման խանգարումներ, օրինակ՝ Աուտիզմի սպեկտրի խանգարումը
• Սնման խանգարումները, որոնք կարող են առաջացնել հոգնածություն թերսնուցման արդյունքում
• Էնդոկրին հիվանդություններ՝ շաքարային դիաբետ կամ հիպոթիրեոզ
• Ֆիբրոմիալգիա
• Gulf War syndrome
• Սրտային անբավարարությունը
• ՄԻԱՎ-ը
• Նյութափոխանակության բնածին խանգարումներ, ինչպես օրինակ՝ ֆրուկտոզայի մալաբսորբցիան^[21][22]
• Վարակիչ հիվանդությունները, օրինակ՝ վարակիչ մոնոնուկլեոզը
• Հաստ աղիքի գրգռման համախտանիշը
• Լեյկեմիան կամ լիմֆոման
• Լյարդային անբավարարությունը
• Լայմի հիվանդությունը
• նյարդաբանական հիվանդություններ, օրինակ՝ նարկոլեպսիան, Պարկինսոնի հիվանդությունը և հետկոնտուզիոն համախտանիշը
• Ֆիզիկական տրավման և այլ ցավ առաջացոնղ վիճակներ, օրինակ՝ հոդաբորբը
• Քնի խանգարումները
• Գարնանային տենդը
• Կաթված
• Թիրեոիդ հիվանդությունները, օրինակ՝ հիպոթիրեոզը
• Ուրեմիան, որն առաջանում է երիկամային անբավարարությունից Հոգնածությունը նաև կարող է լինել որոշ դեղերի կողմնակի էֆեկտ (լիթիումի աղեր, ցիպրոֆլոքսացին); բետա-պաշարիչների կողմնակի էֆեկտ, որոնք կարող են առաջացնել ֆիզիկական լարվածության նկատմամբ անտանելիություն; նաև շատ քաղցկեղային դեղերի կողմնակի էֆեկտ, մասնավորապես քիմիոթերապիայի և ռադիոթերապիայի։

Բորբոքում

Բորբոքումը կապված է հոգնածության շատ տեսակների հետ^[19]։ Ուսումնասիրությունները վկայում են աուտոիմուն և նրանց հետ կապված հիվանդությունների դեպքումնյարդաբորբի դերի մասին հոգնածության պատճառագիտության մեջ^[19]։

Ախտորոշում

Փոքր մուգ շրջանակները, ստորակնային պարկերի հետ միասին, մատնանշում են քնի խանգարումները և/կամ մտավոր հոգնածությունը։

Հեազոտությունը ցույց է տվել, որ հոգնածություն ունեցող մարդկանց 50% դրվում է ախտորոշում, որը կարող է բացատրել հոգնածությունը այդ վիճակից 1 տարի անց։ Այն մարդկանց մոտ, որոնք ունեն հնարավոր ախտորոշում, առավել հաճախ հանդիպում է կմախքա-մկանային (19.4%) և հոգեբանական (16.5%) խնդիրներ։ Սահմանված ֆիզիկական պայմաններ հայտնաբերվել են միայն 8.2% դեպքերում^[23]։

Եթե հոգնածություն ունեցող մարդը որոշում է կայացնում դիմել բժշկի, ապա հիմնական նպատակը կայանում է նրանում, որ պարզաբանվեն և բացառվեն բուժելի վիճակները։ Դա արվում է հաշվի առնելով անհատի անամնեզը և առկա այլ ախտանիշները, ինչպես նաև գնահատելով բուն հոգնածության որակը։ Պացիենտը կարող է ի վիճակի լինել նշելու հոգնածության որոշակի օրինաչափություններ, ինչպիսին է օրինակ հոգնածության առաջացումը օրվա որոշակի կոնկրետ ժամերին, արդյո՞ք օրվա ընթացքում հոգնածությունն ավելանում է կամ նվազում է արդյո՞ք քնից հետո։

Քանի որ քնի խանգարումը նշանակալի դեր ունի հոգնածության առաջացման գործում, ախտորոշիչ գնահատումը կատարվում է, հաշվի առնելով քնի որակը, մարդու էմոցիոնալ վիճակը, քնի բնույթը և սթրեսի մակարդակը։ Կարևոր են նաև քնի տևողությունը, քնին հատկացված ժամերի քանակը և, թե գիշերվա ընթացքում քանի անգամ է արթնանում մարդը։ Քնի ուսումնասիրությունը կարող է ուղղված լինել քնի խանգարումը բացառելուն։

Դեպրեսիան և այլ հոգեբանական վիճակները կարող են բերել հոգնածության, այդ իսկ պատճառով, այն մարդիկ, ովքեր նշում են հոգնածության զգացողություն, դեղոնյութերի չարաշահման, ոչ լիարժեք սնուցման, ֆիզիկական վարժությունների բացակայության ստուգումների հետ մեկտեղ, անցնում են նաև նմանատիպ վիճակների սկրինինգ։

Պարզ բժշկական թեստերը կարող են անցկացվել բացառելու համար հոգնածության ընդհանուր պատճառները։ Դրանց թվում են արյան անալիզները՝ ուղղված վարակի կամ սակավարյունության հայտնաբերմանը, մեզի անալիզը՝ ուղղված լյարդի հիվանդությունների կամ շաքարային դիաբետի հայտնաբերմանը, ինչպես նաև այլ թեստեր՝ ուղղված լյարդի և երիկամների ֆունկցիաների ստուգմանը, ինչպիսին է ընդհանուր նյութափոխանակային պանելի ստուգումը^[24]։ Այլ թեստերի ընտրություն, ինչպիսիք են ՄԻԱՎ-ի կամ հղիության թեստերը, կախված է պացիենտի սոցիալական պատմությունից։

Համեմատությունը քնկոտության հետ

Հոգնածությունը, սովորաբար, համարվում է ավելի երկարատև պրոցես, քան քնկոտությունը^[25]։ Չնայած՝ քնկոտությունը կարող է լինել հիվանդագին վիճակի ախտանիշ, սակայն այն, սովորաբար, հանդիսանում է լիարժեք քնի կամ դրդման բացակայության արդյունք^[26]։ Մյուս կողմից, քրոնիկ հոգնածությունը, մեծ մաս դեպքերում, համարվում է ավելի մեծ բժշկական խնդրի ախտանիշ։ Այն արտահայտվում է մտավոր կամ ֆիզիկական հոգնածությամբ և նորմալ գործունեության ընթացքում առաջադրանքները լիովին իրականացնելու անկարողությամբ^[27]։ Երկուսն էլ հաճախ փոխարինում են մեկը մյուսին և կիրառվում են "հոգնած լինել"-ու նկարագրության ներքո։ Հոգնածությունը հաճախ բնութագրվում է որպես անհարմար զգացողությունը, այն դեպքում, երբ քնկոտությունը հաճելի ու գրավիչ է։

Չափումներ

Հոգնածությունը կարող է լինել քանակապես չափելի։ Բուժական հոգնածության չափման սարքավորումները մշակվել են Ճապոնական ընկերությունների կողմից, այդ թվում՝ Նինթենդոյի^[28]։ Այնուամենայնիվ, նմանատիպ զենքերը չեն մտնում ընդհանուր կիրառման մեջ Ճապոնիայից դուրս։

Ծանոթագրություններ

1. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition — Arlington County: APA, 2013. — ISBN 978-0-89042-554-1 — doi:10.1176/APPI.BOOKS.9780890425596
2. American Psychiatric Association DSM-IV — Washington: 1994.
3. Gandevia, S. C. (1992 թ․ փետրվար). «Some central and peripheral factors affecting human motoneuronal output in neuromuscular fatigue». Sports Medicine. 13 (2): 93–98. doi:10.2165/00007256-199213020-00004. PMID 1561512.
4. Hagberg, M. (1981 թ․ հուլիս). «Muscular endurance and surface electromyogram in isometric and dynamic exercise». Journal of Applied Physiology. 51 (1): 1–7. doi:10.1152/jappl.1981.51.1.1. PMID 7263402.
5. Hawley, John A.; Reilly, Thomas (1997). «Fatigue revisited». Journal of Sports Sciences. 15 (3): 245–46. doi:10.1080/026404197367245. PMID 9232549.
6. Marcora, Samuele M.; Staiano, Walter; Manning, Victoria (2009 թ․ հունվար). «Mental fatigue impairs physical performance in humans». Journal of Applied Physiology. 106 (3): 857–64. CiteSeerX 10.1.1.557.3566. doi:10.1152/japplphysiol.91324.2008. PMID 19131473.
7. Berrios, G. E. (1990). «Feelings of fatigue and psychopathology: a conceptual history». Comprehensive Psychiatry. 31 (2): 140–51. doi:10.1016/0010-440X(90)90018-N. PMID 2178863.
8. «Weakness and fatigue». Healthwise Inc. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 2-ին.
9. Gandevia, S. C. (2001 թ․ հոկտեմբեր). «Spinal and supraspinal factors in human muscle fatigue». Physiological Reviews. 81 (4): 1725–89. doi:10.1152/physrev.2001.81.4.1725. PMID 11581501.
10. Davis, J. Mark; Anderson, Nathan L.; Welsh, Ralph S. (2000 թ․ օգոստոս). «Serotonin and central nervous system fatigue: nutritional considerations» (PDF). The American Journal of Clinical Nutrition. 72 (2 Suppl): 573S–8S. doi:10.1093/ajcn/72.2.573S. PMID 10919962.
11. Perrier, Jean-François; Delgado-Lezama, Rodolfo (2005 թ․ օգոստոս). «Synaptic Release of Serotonin Induced by Stimulation of the Raphe Nucleus Promotes Plateau Potentials in Spinal Motoneurons of the Adult Turtle» (PDF). The Journal of Neuroscience. 25 (35): 7993–9. doi:10.1523/JNEUROSCI.1957-05.2005. PMID 16135756.
12. Cotel, Florence; Exley, Richard; Stephanie J., Cragg; Perrier, Jean-François (2013 թ․ մարտ). «Serotonin spillover onto the axon initial segment of motoneurons induces central fatigue by inhibiting action potential initiation» (PDF). Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 110 (12): 4774–9. doi:10.1073/pnas.1216150110. PMC 3607056. PMID 23487756.
13. Enoka, Roger M.; Duchateau, Jacques (2008 թ․ հունվար). «Muscle fatigue: what, why and how it influences muscle function». The Journal of Physiology. 586 (1): 11–23. doi:10.1113/jphysiol.2007.139477. PMC 2375565. PMID 17702815.
14. Comi, G.; Leocani, L.; Rossi, P.; Colombo, B. (2001 թ․ մարտ). «Physiopathology and treatment of fatigue in multiple sclerosis». Journal of Neurology. 248 (3): 174–9. doi:10.1007/s004150170222. PMID 11355149.
15. Mills, Roger J.; Young, Carolyn A.; Pallant, Julie F.; Tennant, Alan (2010 թ․ փետրվար). «Development of a patient reported outcome scale for fatigue in multiple sclerosis: The Neurological Fatigue Index (NFI-MS)». Health and Quality of Life Outcomes. 8: 22. doi:10.1186/1477-7525-8-22. PMC 2834659. PMID 20152031.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
16. Giannini, A.J. (1991). «Fatigue, Chronic». In Taylor, Robert B. (ed.). Difficult Diagnosis 2. Philadelphia: W.B. Saunders Co. էջ 156. ISBN 978-0-7216-3481-4. OCLC 954530793.
17. «Drowsy Driving is Impaired Driving». National Safety Council. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 31-ին.
18. Fukuda, Keiji; Straus, Stephen E.; Hickie, Ian; Sharpe, Michael C.; Dobbins, James G.; Komaroff, Anthony (1994 թ․ դեկտեմբեր). «The Chronic Fatigue Syndrome: A Comprehensive Approach to Its Definition and Study» (PDF). Annals of Internal Medicine. 121 (12): 953–9. doi:10.7326/0003-4819-121-12-199412150-00009. PMID 7978722. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ օգոստոսի 12-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 5-ին.
19. Zielinski, M. R.; Systrom, D. M.; Rose, N. R. (2019 թ․ օգոստոս). «Fatigue, Sleep, and Autoimmune and Related Disorders». Front Immunol. 10: 1827. doi:10.3389/fimmu.2019.01827.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) PMCID: PMC6691096 PubMed
20. Avellaneda Fernández, Alfredo; և այլք: (2009 թ․ հոկտեմբեր). «Chronic fatigue syndrome: aetiology, diagnosis and treatment». BMC Psychiatry. 9 (Suppl 1): S1. doi:10.1186/1471-244X-9-S1-S1. PMC 2766938. PMID 19857242.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
21. Whitehead, W. E.; Palsson, O.; Jones, K. R. (2002 թ․ ապրիլ). «Systematic review of the comorbidity of irritable bowel syndrome with other disorders: What are the causes and implications?». Gastroenterology. 122 (4): 1140–56. doi:10.1053/gast.2002.32392. PMID 11910364.
22. Gibson, P. R.; Newnham, E.; Barrett, J. S.; Shepherd, S. J.; Muir, J. G. (2006 թ․ նոյեմբեր). «Review article: Fructose malabsorption and the bigger picture». Alimentary Pharmacology & Therapeutics. 25 (4): 349–63. doi:10.1111/j.1365-2036.2006.03186.x. PMID 17217453.
23. Nijrolder, Iris; van der Windt, Daniëlle; de Vries, Henk; van der Horst, Henriëtte (2009 թ․ նոյեմբեր). «Diagnoses during follow-up of patients presenting with fatigue in primary care». Canadian Medical Association Journal. 181 (10): 683–7. doi:10.1503/cmaj.090647. PMC 2774363. PMID 19858240.
24. Davis, Charles Patrick (2017 թ․ սեպտեմբերի 11). Doerr, Steven (ed.). «Fatigue». eMedicineHealth. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ մարտի 7-ին.
25. Shen, Jianhua; Barbera, Joseph; Shapiro, Colin M. (2006 թ․ փետրվար). «Distinguishing sleepiness and fatigue: focus on definition and measurement». Sleep Medicine Reviews. 10 (1): 63–76. doi:10.1016/j.smrv.2005.05.004. PMID 16376590.
26. Hoddes, E.; Zarcone, V.; Smythe, H.; Phillips, R.; Dement, W. C. (1973 թ․ հուլիս). «Quantification of Sleepiness: A New Approach». Psychophysiology. 10 (4): 431–6. doi:10.1111/j.1469-8986.1973.tb00801.x. PMID 4719486.
27. Mayou, Richard (1999 թ․ հունվար). «Chronic fatigue and its syndromes». The BMJ. 318 (7176): 133A. doi:10.1136/bmj.318.7176.133a. PMC 1114599. PMID 9880310.
28. «Nintendo's first health care device will be sleep and fatigue tracker». The Japan Times. Reuters. 2014 թ․ հոկտեմբերի 30. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 29-ին.

Հետագա ընթերցում

Byung-Chul Han։ Müdigkeitsgesellschaft. Matthes & Seitz, Berlin 2010, 978-3-88221-616-5. (Philosophical essay about fatigue as a sociological problem and symptom).

• Դանիական հրատարակություն։ Træthedssamfundet. Møller, 2012, 9788799404377.
• Գերմանական հրատարակություն։ De vermoeide samenleving. van gennep, 2012, 9789461640710.
• Իտալական հրատարակություն։ La società della stanchezza. nottetempo, 2012, 978-88-7452-345-0.
• Կորեական հրատարակություն։ 한병철 지음 | 김태환 옮김. Moonji, 2011, 9788932023960.
• Իսպանական հրատարակություն։ La sociedad del cansancio. Herder Editorial, 2012, 978-84-254-2868-5.

Արտաքին հղումներ

• Fatigue — Information for Patients, U.S. National Cancer Institute

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Գերհոգնածություն» հոդվածին։