گویش‌های فارسی-طبری

گویش‌های فارسی-مازندرانی یا گویش‌های فارسی-طبری (Perso-Tabaric Dialects)^[۱] گویشی انتقالی بین زبان فارسی و مازندرانی می‌باشد این گویش در محدوده شهر دماوند، پایین جاجرود و منطقه لواسانات شمیرانات شهرستان کرج، روستاهای جاده چالوس صحبت می‌شود.^[۲] گلاتولوگ این خانواده زبانی را زیر مجموعه زبان فارسی در نظر گرفته است.^[۳] به گفته حبیب برجیان در دامنه جنوبی رشته کوه البرز طیف وسیعی از لهجه‌های ترکیبی وجود دارند که می‌توانند به دو گروه تقسیم شوند: گروه نخست گویش‌های طبری هستند که تحت تأثیر زبان فارسی هستند که اصطلاحاً به آن گویش تبروید گفته می‌شود و گروه دوم گویش‌های فارسی هستند که تحت تأثیر زبان طبری هستند و به نوعی مرز انتقال دو زبان طبری و فارسی محسوب می‌شوند که اصطلاحاً به آن گویش فارسی طبری گفته می‌شود. در گویش‌های فارسی-مازندرانی یک واگرایی در واژگان فارسی دیده می‌شود که با لهجه تهرانی تلفظ می‌شوند و از نظر ریخت‌شناسی بسیار شبیه به گویش تهرانی هستند ولیکن از نظر فعلی تحت تأثیر زبان مازندرانی هستند و دراین گویش‌ها افعال مازندرانی در غالب فارسی صرف می‌شود. باوجود نزدیکی بین گویش‌های فارسی-مازندرانی و فارسی، به علت وجود واژگان متفاوت و استفاده از افعال مازندرانی درک متقابل بین گویشوران این دو زبان به شدت پایین می‌باشد و پژوهشگرانی همچون صادق کیا از زبان طبری برای فهم این گونه گویش‌ها بهره جسته‌اند^[۴] این گونه زبانی درگذشته معمولاً با عنوان‌هایی همچون فارسی-طبری، فارسی-مازندرانی، مازندرانی-فارسی، فارسی قدیم و تاتی شناخته می‌شده است و مستشرق روسی والنتین ژوکوفسکی در قرن نوزدهم از آن به عنوان زبانی نزدیک به مازندرانی یاد می‌کند که اهالی تهران به آن زبان دهاتی (روستایی) می‌گفتند.^[۵]

گویش‌های فارسی-مازندرانی
مازندرانی، تاتی، تجریشی، لواسانی، دماوندی، گرگانی (شرق گرگان)
زبان بومی در	ایران استان تهران استان البرز استان گلستان
منطقه	شهرستان شمیرانات شهرستان دماوند شهرستان کرج شهرستان گرگان
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی ایرانی جنوب غربی زبان فارسی گویش‌های فارسی-مازندرانی
گویش‌ها	تجریشی لواسانی دماوندی گرگانی (گویش شرق گرگان)
سامانه نوشتاری	الفبای فارسی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	–

دانشنامه ایرانیکا درباب زبان منطقه قصران آورده است که باید به دو بخش باید تقسیم شود. زبان بومیان شمال و شمال شرق منطقه بخش درونی قصران نزدیکی بسیار زیادی به زبان مازندرانی دارد. گویش منطقه جنوبی از اوشان در مرکز تا جیرود و تجریش در جنوب شمیران گونه ای فارسی-مازندرانی است و ویژگی‌های زبان‌های کاسپین را دارد^[۶] در سال‌های دور آن دسته از بومیان تهران که در محدوده ونک و شمیران سکونت داشتند به دلیل مجاورت با استان مازندران لهجه مازندرانی داشتند. والنتین ژوکوفسکی خاورشناس و زبان‌شناس روس اواخر قرن ۱۹ میلادی در سفری که به ایران داشت در حوالی شمیران با گویش تجریشی آشنا شده و در آثارش به این گویش اشاره می‌کند؛ گویشی که شباهت بسیاری با گویش مازندرانی دارد. تا امروز در محدوده‌هایی از جمله سرآسیاب دولاب، شاه عبدالعظیم و… هنوز هم افرادی با لهجه شمرانی صحبت کنند؛ لهجه‌ای که ملایم شده گویش مازنی است^[۷].گیتی دیهیم در کتاب بررسی خرده‌گویش‌های منطقهٔ قصران به انضمام واژه‌نامهٔ قصرانی آورده است: البته زبان رایج در لالان مانند اوشان، فشم، میگون و لواسان، کاملاً تاتی نیست و زبان مازندرانی بسیار در آن نفوذ یافته است. گویش مردم لالان به گویش روستاهای امامه، زایگان، آبنیک، گرمابدر، میگون و شمشک در قصران بسیار نزدیک است. نفوذ مازندرانی در زبان تاتی قصران به این دلیل است که قصران در گذشته تحت حاکمیت طبرستان قرار داشته اما در تقسیمات کشوری معاصر جزو استان تهران محسوب می‌شود.^[۸]حسین کریمان در جلد دوم کتاب قصران کوهسران آورده است :منطقه قصران باستانی شامل مناطق اوشان، فشم، شمشک، گاجره و روستاهای کوهپایه‌ای توچال تا مناطق غربی رودخانه جاجرود. زبان عمومی مردم قصران لهجه‌ای از زبان باستانی پهلوی است که زبان طبری یا مازندرانی، که از ریشهٔ زبان‌های دیرین ایرانی است، و عربی و اندکی ترکی، بدان درآمیخته و از زبان دری نیز در قرون اسلامی تأثیر یافته است، و هر چه از ری به مازندران نزدیک تر شوند بر میزان لهجهٔ مازندرانی به همان نسبت افزوده می‌شود، چنان‌که در لهجهٔ میگون و شهرستانک و لالان و زایگان و روته و گرمابدر و شمشک و دربندسر لهجهٔ مازندرانی غلبه دارد.^[۹]

محدوده جغرافیایی

گویش‌های فارسی مازندرانی یا به نوعی گویش‌هایی که تحت تأثیر دو زبان فارسی و مازندرانی هستند در چهار استان تهران، البرز، سمنان و گلستان دیده می‌شود.

استان تهران

گویش‌های فارسی-مازندرانی در در محدوده شهر دماوند، پایین جاجرود و منطقه لواسانات شمیرانات و نواحی جنوبی منطقه رودبار قصران گویش می‌شود گویش این سه منطقه به یکدیگر نزدیک است و گویشهای فارسی مازندرانی نواحی شرقی و جنوبی بخش رودبار قصران نسبت به دو منطقه دیگری به مازندرانی نزدیکتر است.^[۱۰]

1. بخش رودبار قصران شهرستان شمیرانات: این گویش با نام تجریشی در نواحی جنوبی و شرقی رودبار قصران همچون اوشان، فشم، آهار و شهر تجریش صحبت می‌شود و در نواحی غربی و شمالی رودبار قصران به گویش قصرانی زبان مازندرانی گویش می‌شود. گویش تجریشی گویشی از زبان فارسی است که به دلیل ارتباطات اقتصادی با شمال کشور در قدیم، در زمینه صرف فعلی خود از زبان‌های حاشیه دریای خزر تأثیراتی گرفته است.^[۱۱]
2. بخش لواسانات شهرستان شمیرانات: این گویش با نام لواسانی در اکثر روستاهای بخش لواسانات صحبت می‌شود و در روستا ایرا و وسکاره نیز به گویش قصرانی زبان مازندرانی صحبت می‌شود.
3. بخش مرکزی شهرستان دماوند: این گویش در اکثر محلات شهر دماوند گویش می‌شود و در محلات شمالی شهر از جمله دشتبان، دشتک، دشتمزار و چشمه‌علا از زبان مازندرانی استفاده می‌شود.

استان البرز

گویش‌های فارسی-مازندرانی در شهرستان کرج گویش می‌شود.^[۱۲]

1. شهرستان کرج: این گویش با گونهٔ کرجی در شهرستان کرج از آداران تا شهر کرج و در شهرستان‌های فردیس و ساوجبلاغ گویش می‌شود و روستاهای شمالی و شرقی و مرکزی بخش آسارا همچون شهرستانک، شلنک، لانیز و همه جا به گویش قصرانی زبان مازندرانی گویش می‌کنند.

استان گلستان

گویش‌های فارسی-مازندرانی در بخش شرقی شهرستان گرگان و روستاهایی همچون تقی‌آباد و تقر تپه صحبت می‌شود اما در دهستان بهاران به مرکزیت نوده ملک به گویش کتولی صحبت می‌شود و در نواحی غربی شهرستان گرگان به به گویش طبری گرگانی زبان مازندرانی صحبت می‌شود و در نواحی جنوبی شهرستان گرگان به گویش زیارتی صحبت می‌شود که دو گویش کتولی و گویش زیارتی زیرمجموعه زبان مازندرانی هستند همچنین تا قرن شانزدهم گویش استرآبادی که گویشی بسیار نزدیک به زبان مازندران بود در گرگان رواج داشت.^[۱۳]

استان سمنان

از منطقه سمنان تا گرمسار هیچ گونه بومی از زبان فارسی شناخته نشده است و شهر سمنان و روستاهای اطراف سمنان گویش کومشی خود را حفط نموده‌اند و در آرادان و روستاهای اطراف گرمسار همچون فروان به زبان مازندرانی صحبت می‌شود و گونه ای از گویش‌های فارسی-مازندرانی در ایوانکی صحبت می‌شود ولیکن در دامغان به زبان فارسی صحبت می‌شود و در شاهرود زبان فارسی را گویش می‌شود. در نواحی شمالی و شمال غربی شهر سمنان گویش‌هایی نظیر افتری، لاسجردی، سنگسری و سرخه ای وجود دارد که نزدیکی بسیاری به زبان مازندرانی دارد و متأثر از دو زبان مازندرانی و سمنانی می‌باشند. در روستاها و شهرهای شمالی شهرستان دامغان همچون تویه دروار، دیباج و مجن به زبان مازندرانی صحبت می‌شود و در بخش شهمیرزاد گویش شهمیرزادی که گویشی از زبان مازندرانی است گویش می‌شود. در بسطام برخی نشانه‌های گویش‌های فارسی-مازندرانی وجود دارد ولیکن نفوذ زبان فارسی و گویش فارسی خراسانی در آن آشکارتر است. در برخی روستاهای جنوبی و جنوب شرقی دامغان همچون شریف‌آباد به گونه‌های از گویش‌های فارسی-مازندرانی صحبت می‌شود.^[۱۴]

دستور زبان

صرف فعل (گویش تجریش)

در جدول زیر فعل دادن (hâdian) بر اساس گویش تجریشی در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.^[۱۵]

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
حال التزامی	hâdam	hâdi	hâde	hâdim	hâdin	hâdan
حال ساده	hâmdam	hâmdi	hâmde	hâmdim	hâmdin	hâmdan
حال در حال انجام	daram-hâmdam	dari-hâmdi	dare-hâmde	darim-hâmdim	darin-hâmdin	daran-hâmdan
گذشته ساده	hâdâm	hâdây	hâdâ	hâdâym	hâdâyn	hâdân
گذشته استمراری	hâmdâm	hâmdây	hâmdâye	hâmdâym	hâmdâyn	hâmdân
گذشته در حال انجام	dabom-hâmdâm	daboy-hâmdây	dabo-hâmdâye	davboym-hâmdâym	daboyn-hâmdâyn	dabon-hâmdân
گذشته کامل	hâdaye bom	hâdaye boy	hâdaye bo	hâdaye boym	hâdaye boyn	hâdaye bon

صرف فعل (گویش لواسان)

در جدول زیر فعل آمدن (bimun) بر اساس گویش لواسانی در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.^[۱۶]

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
حال التزامی	biâm	biey	biâ	bieym	bieyn	biân
حال ساده	miâm	miey	mie	mieym	mieyn	miân
حال در حال انجام	daram-miâm	dari-miey	dare-mie	darim-mieym	darin-mieyn	daran-miân
گذشته ساده	bimum	bimuy	bimu	bimuym	bimuyn	bimun
گذشته استمراری	mimum	mimi	mimu	mimim	mimin	mimun
گذشته در حال انجام	dâšdam-mimum	dâšdi-mimi	dâšd-mimu	dâšdim-mimim	dâšdtin-mimin	dâšdtan-mimun
گذشته کامل	bimu bom	bimu bi	bimu bo	bimu boym	bimu boyn	bimu bon

صرف فعل (گویش دماوند)

در جدول زیر فعل آوردن (biowrdan) بر اساس گویش دماوند در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.^[۱۷]

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
حال التزامی	biowram	biowri	biowre	biowrim	biowrin	biowran
حال ساده	miowram	miowri	miowre	miowrim	miowrin	miowran
حال در حال انجام	daram-miowram	dari-miowri	dare-miowre	darim-miowrim	darin-miowrin	daran-miowran
گذشته ساده	biowrdam	biowrdi	biowrde	biowrdim	biowrdin	biowrdan
گذشته استمراری	miowrdam	miowrdi	miowrde	miowrdim	miowrdin	miowrdan
گذشته در حال انجام	dâštam-miowrdam	dâšti-miowrdi	dâšt-miowrde	dâštim-miowrdim	dâštin-miowrdin	dâštan-miowrdan
گذشته کامل	biowrda bam	biowrda bi	biowrda bo	biowrda bim	biowrda bin	biowrda ban

صرف فعل (گویش کرجی)

در جدول زیر فعل آوردن (biyordan) بر اساس گویش کرجی در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.^[۱۸]

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
حال التزامی	biyoram	biyori	biyore	biyorim	biyorin	biyoran
حال ساده	miyoram	miyori	miyore	miyorim	miyorin	miyoran
حال در حال انجام	daram-miyoram	dari-miyori	dare-miyore	darim-miyorim	darin-miyorin	daran-miyoran
گذشته ساده	biyordam	biyordi	biyorde	biyordim	biyordin	biyordan
گذشته استمراری	miyordam	miyordi	miyorde	miyordim	miyordin	miyordan
گذشته در حال انجام	dabom-miyordam	daboy-miyordi	dabo-miyorde	daboym-miyordim	daboyn-miyordin	dabiyan-miyordan
گذشته کامل	biyorde bom	biyorde bi	biyorde bo	biyorde boym	biyorde boyn	biyorde bon

تشابه فعلی در زبان‌های کاسپین

اکثر افعال در گویش‌های مختلف زبان‌های کاسپین مشابه می‌باشند.^[۱۹] در گویش‌های زبان مازندرانی همچون گویش کلارستاقی (چالوس)، گویش طبری گرگانی، (غرب گرگان) گویش آملی، گویش شهمیرزادی، گویش طبری طالقانی و گویش شمیرانی (قصران) اکثر شناسه‌های افعال به مصوت (حرف صدادار) ختم می‌شوند. شناسه‌های زبان تاتی از پیچدگی بسیاری زیادی برخوردارست و با بقیه گویش‌های کاسپین متفاوت می‌باشد. گویش‌های فارسی-مازندرانی در زمان گذشته به شکل متفاوت از زبان مازندرانی و گیلکی صرف می‌شوند. گویش‌های فارسی-مازندرانی در زمان حال مستمر و گذشته مستمر همچون گویش مازندرانی صرف می‌شوند و گویش گیلکی به شکل متفاوت صرف می‌شود. در جدول زیر فعل رسیدن (baresiyan/baresiyen/faresien) در گویش‌های مختلف زبان‌های کاسپین در زمان گذشته ساده صرف می‌شود.^[۲۰]

گویش	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
طبری گرگانی (غرب گرگان)	baresime	baresi	baresiye	baresimi	baresini	baresine
گویش آملی	baresime	baresiy	baresiye	baresimi	baresini	baresine
گویش فیروزکوهی	baresime	baresi	baresie	baresimi	baresini	baresine
گویش شمیرانی (قصران)	baresima	baresi	baresia	baresimi	baresini	baresina
گویش کلارستاقی (چالوس)	baresiyame	baresi	baresiya	baresiyammi	baresiyanni	baresiyanne
گویش شهمیرزادی	baresima	baresi	baresia	baresimmi	baresinni	baresinna
طبری طالقانی (گته ده)	baresieme	baresi	baresie	baresiemi	baresieni	baresiene
طالقانی (اوانک)	baresiyama	baresi	baresiya	baresieym	baresieyn	baresiyana
گویش رامسری	baresiyam	baresiyey	baresiya	baresiyeym	baresiyeyn	baresiyan
گویش لنگرودی (مریدان)	baresem	baresiy	baresi	baresim	baresin	baresen
گویش رشتی	faresem	faresi	farese	faresim	faresid	faresid
تاتی قزوین (خیارج)	berasastaym	berasastayš	berasastaymun	berasastaya	berasast	berasastaynd
گویش کرجی	baresiyam	baresiyey	baresi	baresiyeym	barsiyeyn	baresiyan
گویش تجریشی	baresiyem	baresiy	baresi	barsiyeym	baresiyeyn	baresiyen
گویش لواسانی	baresiyem	baresiy	baresi	barsiyeym	baresiyeyn	baresiyen

جستارهای وابسته

• درگاه طبرستان
• درگاه ایران

• مردمان مازندرانی
• طبرستان
• استان مازندران
• زبان مازندرانی
• تهران
• کرج
• استان تهران
• استان البرز
• شهرستان شمیرانات
• شهرستان کرج
• شهرستان دماوند
• بخش رودبار قصران
• بخش لواسانات
• بخش آسارا

منابع

1. https://glottolog.org/resource/languoid/id/qazv1239
2. BORJIAN, HABIB (2013). ""Perso-Tabaric Dialects in the Language Transition Zone Bordering Mazandaran"". Studia Iranica (به انگلیسی): 195.
3. https://glottolog.org/resource/languoid/id/qazv1239
4. حبیب برجیان، گویشهای پارسی-تبری در منطقه انتقال زبان با مرز مازندران، ۱۹۶.
5. BORJIAN, HABIB (2013). ""Perso-Tabaric Dialects in the Language Transition Zone Bordering Mazandaran"". Studia Iranica (به انگلیسی): 197.
6. the region can be divided into two linguistic zones: (1) The vernaculars of the north and southeast of Inner Qaṣrān show high degrees of affinity with Ṭabari (Māzandarāni) but with a substantial blend of Persian vocabulary and grammar; they are thus coined as ‘Ṭabaroid’ (Borjian, 1913b). (2) The southern dialects, from Ušān in the middle course of the Upper Jājrud southward to Tajriš in Šemirān, are given the appellation ‘Perso-Tabaric’ on the grounds that they are akin to Persian, while carrying a thick Caspian stratum, Giti Deyhim and EIr. , “QAṢRĀN,” Encyclopædia Iranica, online edition
7. «بررسی لهجه تهرانی در گفتگو با پژوهشگران تاریخ پایتخت و زبان‌شناسان». همشهری آنلاین.
8. دیهیم گیتی، کتاب «بررسی خرده‌گویش‌های منطقه قصران»، ۱۳۸۴، چاپ اول، نشر فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
9. کریمان، حسین (۱۳۸۶). قصران (کوهسران). تهران: وزیری (کالینگور). ص. جلد دوم صفحه ۷۵۸. شابک ۹۷۸۹۶۴۵۲۸۱۰۱۲.
10. BORJIAN, HABIB (2013). ""Perso-Tabaric Dialects in the Language Transition Zone Bordering Mazandaran"". Studia Iranica (به انگلیسی): 198.
11. Journal of Persianate Studies 4 (2011) 246-271 brill.nl/jps T h e Extinct Dialect of Tajrish: Caspian or Persian? Habib Borjian Encyclopaedia Iranica. p.265.
12. BORJIAN, HABIB (2013). ""Perso-Tabaric Dialects in the Language Transition Zone Bordering Mazandaran"". Studia Iranica (به انگلیسی): 198.
13. BORJIAN, HABIB (2013). ""Perso-Tabaric Dialects in the Language Transition Zone Bordering Mazandaran"". Studia Iranica (به انگلیسی): 200.
14. BORJIAN, HABIB (2013). ""Perso-Tabaric Dialects in the Language Transition Zone Bordering Mazandaran"". Studia Iranica (به انگلیسی): 199.
15. BORJIAN, HABIB (2013). ""Perso-Tabaric Dialects in the Language Transition Zone Bordering Mazandaran"". Studia Iranica (به انگلیسی): 214.
16. BORJIAN, HABIB (2013). ""Perso-Tabaric Dialects in the Language Transition Zone Bordering Mazandaran"". Studia Iranica (به انگلیسی): 217.
17. BORJIAN, HABIB (2013). ""Perso-Tabaric Dialects in the Language Transition Zone Bordering Mazandaran"" (PDF). Studia Iranica (به انگلیسی): 214.
18. رضا آقازاده، گویش کرجی، ۱۰۲.
19. BORJIAN, HABIB (2013). ""Perso-Tabaric Dialects in the Language Transition Zone Bordering Mazandaran"" (PDF). Studia Iranica (به انگلیسی): 195.
20. رضا آقازاده، گویش کرجی، ۸۸–۹۰.

پیوند به بیرون