استان تهران

استان تهران استانی در شمال-مرکزی ایران با جمعیت نزدیک به ۱۹ میلیون نفر و گستره‌ای کمتر ۱۳٬۰۰۰ کیلومتر مربع است.^[2] این استان پرجمعیت‌ترین استان ایران است و از دید گستردگی پس از استان‌های قم و البرز، سومین استان کوچک ایران است. این استان از شمال با استان مازندران، از جنوب با استان قم، از جنوب‌غربی با استان مرکزی، از غرب و شمال‌غرب با استان البرز و از شرق و جنوب‌شرق با استان سمنان همسایه است. شمال استان تهران از دامنه جنوبی رشته‌کوه البرز به پایان می‌رسد. کلان‌شهر تهران با جمعیت ۹٫۷ میلیون نفر، متراکم‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهر ایران و به عنوان پایتخت این کشور، در این استان قرار دارد. استان تهران، بیشتر به عنوان عاملی تعیین‌کننده در راستای رشد یا ناتوانی ارزش افزوده کل کشور عمل کرده‌است.^[3][4] جمعیت این استان که پرجمعیت‌ترین استان ایران است، برپایه داده‌های آماری سال ۱۴۰۰ بالغ بر ۱۴٬۰۳۳٬۴۰۰ نفر بوده که ۱۳٬۲۶۱٬۶۰۰ در نقاط شهری و ۷۷۱٬۸۰۰ در نقاط روستایی ساکن هستند.^[5] مرکز این استان شهرِ تهران است و اسلامشهر دماوند، شهر ری، کهریزک و ورامین از دیگر شهرهای مهم این استان هستند. با وجود اینکه استان تهران تنها ۰٫۷۸ درصد گستره ایران را دربرگرفته است اما ۱۶ درصد جمعیت کشور را در خود جای داده‌است. شمال این استان آب و هوای کوهستانی و جنوب آن آب و هوای کویری دارد.

شهرهای حاشیه‌ای جنوب، جنوب غرب و غرب استان تهران ۱- فردیس ۲- اندیشه ۳- شهر قدس ۴- شهریار ۵- احمدآباد مستوفی ۶- پرند ۷- رباط کریم ۸- اسلامشهر ۹- باقر شهر

استان تهران

تهران
استان
موقعیت استان تهران در ایران
شهرستان‌های استان
مختصات: ۳۵٫۷۱۱۷°شمالی ۵۱٫۴۰۷۰°شرقی / 35.7117; 51.4070
کشور	ایران
تأسیس	۱۳۵۷
مرکز	تهران
تعداد شهرستان‌ها	۱۶
حکومت
• استاندار	محمدصادق معتمدیان
• نمایندگان در مجلس شورای اسلامی	۳۵ نماینده
مساحت
• کل	۱۲۹۸۱ کیلومتر مربع (۵۰۱۲ مایل مربع)
	(بیست و نهم)
• تراکم	۷۱۰/کیلومتر مربع (۱۸۰۰/مایل مربع)
منطقهٔ زمانی	IRST (گرینویچ+۳:۳۰)
پلاک خودرو	۱۱، ۲۲، ۳۳، ۴۴، ۵۵، ۶۶، ۷۷، ۸۸، ۹۹، ۱۰، ۲۰، ۳۰، ۴۰، ۵۰، ۶۰، ۲۱، ۳۸، ۷۸
زبان‌های اصلی	فارسی
شاخص توسعه انسانی (۲۰۱۸)	۰٫۸۳۴[1] خیلی بالا (اول)
پیش‌شماره تلفنی	۰۲۱
وبگاه	www.ostan-th.ir

شهر تهران بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهر ایران، مرکز این استان است. استان تهران که صنعتی‌ترین استان ایران است، از لحاظ تولید ناخالص داخلی در رتبه ۱ کشوری قرار دارد همچنین سهم تولید ناخالص بخش کشاورزی در این استان ۱ ، صنعت ۲۲ و خدمات ۷۷ درصد بوده‌است.^[6] استان تهران همچنین مرکز تلاقی راه‌های ارتباطی ایران (خطوط راه‌آهن، جاده ای و هوایی) است. تمرکز موسسات مالی، اعتباری و بانکی در شهر تهران است. همچنین استان‌های قم، البرز و بخشی از قزوین قسمتی از استان تهران بودند که از این استان جدا و مستقل شدند.

تقسیمات کشوری

در نخستین تقسیمات کشوری در فاصله سال‌های ۱۳۱۶ تا ۱۳۳۹ استان دوم^[7][8] مشتمل بر شهرستان‌های قم، کاشان، تهران، سمنان، ساری و گرگان بوده که در سال ۱۳۴۵ شهرستان‌های دامغان، سمنان، شاهرود و کاشان و بخشی از شهرستان رودسر از استان دوم جدا شدند.^[9] در سال ۱۳۴۰ با تصویب هیئت وزیران فرمانداری کل سمنان مشتمل بر سمنان، شاهرود، بسطام، سنگسر (مهدی‌شهر)، سرخه و نقاط تابعه آنها با مرکزیت شهر سمنان تشکیل شد. در سال ۱۳۵۵ طبق تصمیم دولت وقت با الحاق دماوند، فیروزکوه، گرمسار و ورامین، فرمانداری کل سمنان به استان سمنان تبدیل شد؛ اما براساس آخرین تقسیمات کشوری سه شهرستان دماوند، فیروزکوه و ورامین از استان سمنان منتزع و به استان تهران الحاق شدند.^[7]

استان تهران اکنون دارای شانزده شهرستان است.

شهرستان						مرکز
#	نام شهرستان	جمعیت شهرستان	وسعت	تعداد بخش‌ها	تعداد شهرها	نام مرکز شهرستان	جمعیت مرکز شهرستان	جمعیت نسبت به کل شهرستان
۱	اسلامشهر	۵۴۸٬۶۲۰	۱۹۵	۳	۳	اسلامشهر	۴۴۸٬۱۲۹	۸۱٫۶۸٪
۲	بهارستان	۵۳۶٬۳۲۹	۶۲	۲	۳	گلستان	۲۳۹٬۵۵۶	۴۹٫۵۵٪
۳	پاکدشت	۳۵۰٬۹۶۶	۶۱۰	۲	۳	پاکدشت	۲۳۶٬۳۱۹	۹۰٫۰۷٪
۴	پردیس	۱۶۹٬۰۶۰	۲۹۹	۳	۴	پردیس	۷۳٬۳۶۳	۲۷٫۲۷٪
۵	پیشوا	۸۶٬۶۰۱	۲۰۱	۲	۲	پیشوا	۵۹٬۱۸۴	۷۸٫۱۳٪
۶	تهران	۸٬۷۳۷٬۵۱۰	۱٬۳۳۶	۳	۱	تهران	۸٬۶۹۳٬۷۰۶	۹۹٫۵۰٪
۷	دماوند	۱۲۵٬۴۸۰	۱٬۹۳۲	۲	۵	دماوند	۴۸٬۳۸۰	۳۸٫۵۶٪
۸	رباط کریم	۲۹۱٬۵۱۶	۳۲۹	۱	۳	رباط کریم	۱۰۵٬۳۹۳	۶۱٫۸۶٪
۹	ری	۳۴۹٬۷۰۰	۲٬۳۲۴	۵	۵	شهر ری	جزء تهران	۷۹٫۹۹٪
۱۰	شمیرانات	۴۷٬۲۷۹	۱٬۱۱۱	۲	۳	تجریش	جزء تهران	۷۹٫۹۰٪
۱۱	شهریار	۷۴۴٬۲۱۰	۳۴۰	۲	۷	شهریار	۳۰۹٬۶۰۷	۳۳٫۵۲٪
۱۲	قدس	۳۱۶٬۶۳۶	۱۱۴	۱	۱	قدس	۳۰۹٬۶۰۵	۵۹٫۸۸٪
۱۳	قرچک	۲۶۹٬۱۳۸	۹۰	۱	۳	قرچک	۲۳۱٬۰۷۵	۸۹٫۷۱٪
۱۴	فیروزکوه	۳۳٬۵۵۸	۲٬۲۶۱	۲	۲	فیروزکوه	۱۷٬۴۵۳	۵۲٫۰۱٪
۱۵	ملارد	۳۷۷٬۲۹۲	۸۸۶	۲	۲	ملارد	۲۸۱٬۰۲۷	۷۴٫۴۹٪
۱۶	ورامین	۲۸۳٬۷۴۲	۱٬۵۴۱	۲	۲	ورامین	۲۲۵٬۶۲۸	۴۶٫۷۶٪

استان تهران با بیش از ۱۴ میلیون نفر جمعیت، ۱۷٫۵ درصد جمعیت کل کشور را در خود جای داده‌است. از این میزان، ۱۲٬۲۵۲٬۰۰۰ نفر در مناطق شهری و ۱٬۱۶۱٬۰۰۰ نفر در مناطق روستاییِ آن ساکن هستند. ۶۳٫۶ درصد از جمعیت شهری استان تهران در شهر تهران و مابقی در ۴۴ شهر دیگر استان ساکنند. رشد جمعیت شهر تهران ۴٫۱ درصد است که در مقایسه با دههٔ قبل اندکی افزایش یافته‌است. در میان شهرهای استان تهران، شهریار با ۱۶٫۸ درصد رشد سالیانه، در مقام نخست رشد قرار دارد و ملارد با ۱۰ درصد، پاکدشت با ۹٫۹ درصد و صفادشت با ۸٫۸ درصد رشد سالانه جمعیت در مقام‌های بعدی قرار دارند.^[10]

در طول سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ ده شهر به شهرهای استان تهران اضافه شده‌اند که بزرگ‌ترین آنها شهرهای اندیشه، صالحیه، باغستان و نصیرشهر هستند که به‌ترتیب دارای ۷۵ هزار، ۵۴ هزار، ۵۲ هزار، ۲۳ هزار نفر جمعیت بوده‌اند، همچنین کوچک‌ترین آن‌ها شهر ارجمند با ۱٬۷۰۰ نفر جمعیت بوده‌است.^[11][12] استان تهران امروزه دارای ۱۶ شهرستان، ۳۵ بخش، ۷۳ دهستان، ۴۹ شهر و ۳ فرمانداری ویژه است.^[13]

جدایی شهرستان کرج و تشکیل استان البرز

در جلسهٔ هیئت دولت در تاریخ ۱۲ بهمن سال ۱۳۸۸، لایحه تأسیس استان البرز (به مرکزیت کرج) تصویب و به مجلس شورای اسلامی فرستاده شد و در ادامه با تصویب نمایندگان مجلس شورای اسلامی در تاریخ ۱۳۸۹/۴/۷ شهرستان‌های کرج (به مرکزیت شهر کرج)، ساوجبلاغ (به مرکزیت هشتگرد) و شهرستان نظرآباد (به مرکزیت نظرآباد) از استان تهران جدا شد.^[14]

استان مرکزی سابق به مرکزیت تهران که در سال ۱۳۵۶ تجزیه شد. استان امروزی تهران بخشی از این استان بود. (با استان مرکزی فعلی اشتباه نشود)

استان (تجزیه شده) مرکزی سابق به مرکزیت تهران در نقشه سال ۱۳۵۱ خورشیدی - این استان بعدا به استان های مرکزی، تهران، قم، قزوین و البرز تفکیک شد.

جغرافیای استان تهران

مقاله‌های اصلی: اقلیم تهران و جغرافیای تهران

ناهمواری‌ها

رشته‌کوه البرز

نمای رشته‌کوه البرز از شهر تهران

استان تهران در جنوب شرقی مرکز رشته کوه‌های البرز که در شمال ایران از آذربایجان تا خراسان با جهت غربی- شرقی کشیده شده، قرار دارد. رشته کوه‌های البرز به سه دیواره تقسیم می‌شود:^[15]

1. دیواره شمالی: ارتفاعات محدودی از این دیواره در استان تهران و بقیه آن در استان مازندران قرار دارد.
2. دیواره میانی: حد شمالی استان را تشکیل می‌دهد و بلندترین قسمت رشته کوه‌های البرز مرکزی است. کوه دماوند به ارتفاع ۵۶۷۱ متر در بخش لاریجان شهرستان آمل استان مازندران قرار دارد. این دیواره بزرگ کوهستانی به صورت کوه‌های «کندوان» و پس از آن کوه‌های «طالقان» در شمال غربی استان، تا محل به هم پیوستن رود «الموت» به «طالقان رود»، ادامه می‌یابد. در شمال شرقی نیز این دیواره با نام رشته ارتفاعات شهرستان فیروزکوه و سوادکوه تا دره رود فیروزکوه (شعبه اصلی حبله رود) که از جنوب دامنه‌های شرقی آن می‌گذرد، ادامه می‌یابد. در شرق دره فیروزکوه که پس از دریافت زیرشاخه‌هایی حبله رود نامیده می‌شود، ارتفاعات «شهمیرزاد» شروع می‌شود.
3. دیواره جنوبی: سومین بخش از ارتفاعات مرکزی است که رودخانه‌های جاجرود و کرج آن را بریده و به سه قسمت جدا از هم تقسیم نموده‌است. این سه قسمت عبارت‌اند از:
   1. کوه‌های لواسانات که بین دره‌های رود دماوند و جاجرود قرار دارند و در شمال به دره «رود لار» محدودند. دنباله این کوه‌ها در شرق جاده آبعلی و دماوند تا دره حبله رود ادامه یافته‌اند.
   2. کوه‌های شمیرانات که میان سرچشمه‌ها جاجرود و کرج قرار دارند و بلندترین نقطه آن‌ها قله‌ها خلنو، سرکچال و کلون‌بستک با ارتفاع بین ۴۲۰۰ تا ۴۳۷۵ متر است.
   3. کوه‌های کهار که از غرب دره رود کرج آغاز شده و در جنوب طالقان رود به موازات آن ادامه دارند.

علاوه بر این سه دیوار کوهستانی، در جنوب و شرق دشت تهران کوه‌هایی با ارتفاع کمتر وجود دارند که مهم‌ترین آن‌ها کوه‌های حسن‌آباد و نمک در جنوب و بی‌بی شهربانو و القادر در جنوب شرقی و ارتفاعات قصرفیروزه در شرق است.

چشم‌انداز از کوه دماوند از پیست اسکی دیزین.

دشت‌ها

دشت‌های استان تهران با شیب ملایم از شمال‌غربی به جنوب‌شرقی کشیده شده‌اند. این دشت‌ها به دلیل هموار بودن شرایط خوبی را برای فعالیت‌های انسانی مانند زراعت و ساختن کارخانجات، فراهم آورده‌اند.

پوشش گیاهی

• جنگل‌های طبیعی: در نقاط مختلف استان این‌گونه جنگل‌ها پراکنده‌اند؛ در دامنه‌های جنوبی البرز، ارتفاعات تهران گونه‌های گیاهی مانند بادام کوهی، پسته، انجیر و زرشک به چشم می‌خورد.
• جنگل‌های دست کاشت: طی سال‌های اخیر، فضاها و پارک‌های جنگلی جدید در استان تهران به وجود آمده‌است. بزرگ‌ترین آن‌ها عبارتند از پارک چیتگر در غرب استان و پارک جنگلی لویزان در شمال‌شرق آن. در سطح استان چندین پارک جنگلی دیگر از جمله سوهانک، وردآورد، سرخ‌حصار و توسکا وجود دارد. درختان این پارک‌ها عمدتاً کاج، اقاقیا و زبان گنجشک هستند.

مراتع

در مناطق شمالی استان، بارش بیش از ۳۰۰ میلی‌متر در سال، دمای کافی، خاک مساعد و ویژگی‌های خاص توپوگرافی پوشش گیاهی مناسبی را به صورت مراتع بهاری و تابستانی در کوه و دشت برای دامپروران محلی و عشایری به وجود می‌آورد. گونه‌های گیاهی عمده در این مناطق عبارت اند از بنه، گز، خاکشیر، شیرین بیان، قیاق، گون، آویشن، خزه و کنگر.^[16]

طبیعت

آب و هوا

سه عامل جغرافیایی در ساخت کلی اقلیم استان تهران نقش مؤثری دارند:

کویر یا دشت کویر: مناطق خشک مانند دشت قزوین، کویر قم و مناطق خشک استان سمنان که مجاور استان تهران قرار دارند، از عوامل منفی تأثیرگذار بر هوای استان تهران هستند و موجب گرما و خشکی هوا، همراه با گرد و غبار می‌شوند.

طبیعت استان تهران.

رشته کوه‌های البرز: این رشته کوه‌ها موجب تعدیل آب و هوا می‌شود.

بادهای مرطوب و باران‌زای غربی: این بادها نقش مؤثری در تعدیل گرمای سوزان بخش کویری دارند، ولی تأثیر آن را خنثی نمی‌کنند.

استان تهران را می‌توان به سه بخش اقلیمی زیر تقسیم کرد:

1. ارتفاعات شمالی: بر دامنه‌های جنوبی، بلندیهای البرز مرکزی، در ارتفاعی بالای ۳۰۰۰ متر قرار گرفته و آب و هوایی مرطوب و نیمه مرطوب و سردسیر با زمستانهای بسیار سرد و طولانی دارد. بارزترین نقاط این اقلیم، دماوند، فیروزکوه، کلون بستک (در لواسانات) و توچال است.
2. کوهپایه: این اقلیم در ارتفاع دو تا سه هزار متری از سطح دریا قرار گرفته و دارای آب و هوایی نیمه مرطوب و سردسیر و زمستانهایی به نسبت طولانی است. آبعلی، شهرستان فیروزکوه، شهرستان دماوند، لواسانات (شامل شهر لواسان ،دهستان لواسان بزرگ ،دهستان لواسان کوچک، منطقه حفاظت شده ورجین، دشت لار و سد لتیان)، همچنین سد امیرکبیر و دره طالقان در این اقلیم قرار دارند.
3. نیمه خشک و خشک: با زمستانهای کوتاه و تابستانهای گرم، در ارتفاعات کمتر از ۲۰۰۰ متر واقع شده‌است. هر چه ارتفاع کاهش می‌یابد، خشکی محیط بیشتر می‌شود. ورامین، شهریار و جنوب شهرستان ری در این اقلیم قرار گرفته‌اند.

هوای تهران در مناطق کوهستانی دارای آب و هوای معتدل و در دشت، نیمه بیابانی است. تهران در مرز شرایط جوی بری و اقیانوسی قرار گرفته و تمایل آن به موقعیت بری بیشتر از وضعیت اقیانوسی است.

منابع آب

وجود رودخانه‌های همیشگی مانند رودخانه کرج، رودخانه جاجرود، رود لار، حبله رود، رود شور یا ابهررود و طالقان‌رود موجب شده تا استان تهران از لحاظ منابع آب کمبودی نداشته باشد. امروزه با استفاده از امکانات، آب استان تهران از سد امیرکبیر، لتیان و رود لار تأمین می‌شود.

مهم‌ترین چشمه‌ها عبارت‌اند از: چشمه اعلاء دماوند، چشمه آب علی هراز، چشمه وله در گچسر، چشمه شاه دشت کرج، چشمه علی در شهرری، چشمه تیزآب، چشمه گله گیله و…

اقتصاد

استان تهران بیشترین سهم در تأمین درآمد دولت در بودجه ۱۴۰۱ را داشته‌است.^[17] ۵۳ درصد کل درآمد مالیاتی ایران از استان تهران گرفته می‌شود. همچنین حدود ۶۵ درصد مالیات پرداختی اشخاص حقوقی را شرکت‌های ثبت شده در تهران پرداخت می‌کنند. سهم مالیات از تولید ناخالص داخلی در ایران حدود ۶ تا ۷ درصد است که این میزان در استان تهران حدود ۱۲ درصد و در دیگر استان‌ها بین ۲ تا ۴ درصد است که به این معنی است که استان تهران مالیات بیشتری نسبت به سهم تولید ناخالصش در مقایسه با دیگر استانها پرداخت می‌کند. همچنین ۲۲٫۴ درصد از کارگاه‌های صنعتی کشور و ۵۳٪ از غولهای اقتصادی ایران در استان تهران قرار دارند.^[18]

استان تهران با ثبت تولید ناخالص داخلی ۷۴۰ هزار میلیارد تومانی، بیشترین سهم را از تولید کل تولید ناخالص داخلی کشور معادل ۱/ ۲۲ درصد در سال ۱۳۹۹ و ۲۲٫۴ در سال ۱۳۹۸ را نیز داشته‌است.^[19] همچنین تهران در سال ۱۳۹۶ بیشترین تولید ناخالص بدون در نظرگرفتن نفت و گاز و برق و معدن را در کشور داشته‌است.^[20]

تهران مقام نخست در میزان سپرده بانکی به ازای هر نفر در کشور را دارد.^[21] خانوارهای این استان بالاترین میانگین درآمد را در کشور دارند.^[22] گرچه درآمد سرانه استان تهران در سال ۹۸ در رده پنجم کشوری بوده‌است.^[23]

ترابری

استان تهران در مجموع ۱٫۱٪ از راه‌های کشور را به خود اختصاص داده‌است. که شامل ۱۹۷ کیلومتر آزادراه و ۴۵۵ کیلومتر بزرگراه و ۱۹۵ کیلومتر راه اصلی و ۹۲ کیلومتر راه فرعی است.^[24] استان تهران از نظر شاخص توسعه حمل نقل بالاترین رتبه را در کشور دارد.^[25]

مردم‌شناسی

پراکنش اقوام بومی در استان تهران

مقالهٔ اصلی: جمعیت‌شناسی تهران

استان تهران پرجمعیت‌ترین استان ایران است. تراکم جمعیتی در این استان ۹۶۹ نفر در هر کیلومتر مربع است.^[18]

نظرسنجی سال ۱۳۸۹

طی پژوهشی که به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۱۳۸۹ انجام شد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در این استان به قرار زیر بود:

اقوام استان تهران[26]
قومیت			درصد
فارسی‌زبان			۵۸٫۹٪
آذری			۳۰٫۳٪
شمالی			۵٫۵٪
کرد			۱٫۸٪
لر			۲٫۱٪
بلوچ			۰٫۱٪
سایر و بدون جواب			۲٫۳٪

اقوام

فارس‌زبانان

اکثریت مردم استان تهران را اقوام و طوایف فارسی‌زبان تشکیل می‌دهند، به گونه‌ای که شهر تهران بزرگ‌ترین شهر فارسی‌زبان جهان به‌شمار می‌آید.^[27]

ترک‌زبان‌های آذربایجان

آذربایجانی‌ها از اقوام ایرانی ساکن در استان تهران که بزرگ‌ترین گروه مهاجران در استان تهران را نیز تشکیل می‌دهند همچنین درصد از آنها ترک‌زبانان بومی غرب تهران هستند. آذری‌ها در تهران به زبان‌های ترکی آذری و فارسی سخن می‌گویند.^[28][29][30]

مازندرانی‌ها

مازندرانی‌ها، سومین قوم بزرگ استان تهران هستند^[31][32] که بیشتر از شهرستان‌های بابل، ساری، آمل، قائمشهر و سوادکوه به تهران کوچ کرده‌اند.

علاوه بر شهرستان تهران، زبان مازندرانی در شهرستان‌های فیروزکوه، دماوند و شمیرانات نیز صحبت می‌شود.^[33][34][35]

کردها

کردها بعد از فارس‌ها، آذربایجانی‌ها و مازنی‌ها چهارمین گروه اتنیکی تهران را تشکیل می‌دهند، به‌ویژه در سال‌های اخیر جمعیت قابل توجهی از کردها به استان تهران مهاجرت کرده‌اند.^[36][36] مردم چهار ناحیه به نام‌های، سربندان، جابان، سرخ ده و خسروان، از توابع شهرستان دماوند در شرق استان تهران به زبان کردی کرمانجی تکلم می‌کنند. مردم این قصبه‌ها از کردهای کرمانج هستند که در زمان قاجار از خراسان به این منطقه کوچ داده شدند.^[37][38] همزمان با کوچ طوایف کرمانج از خراسان به دماوند، گروه دیگری از کردهای خراسان از چناران به پیرانشهر در جنوب دریاچهٔ ارومیه مهاجرت داده شدند.^[37][39]

لرها

سالانه لرهای زیادی به استان تهران مهاجرت می‌کنند و به این ترتیب تهران دارای اقلیتی از مردمان لر شده‌است.^[40] همچنین ایل هداوند از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین ایلات استان تهران است که در زمان کریمخان زند به استان تهران نقل مکان کردند.^{[41][42][43][44][45]}

گیلک‌ها

جمعیتی از مردمان گیلک نیز در تهران ساکن هستند و به زبان‌های گیلکی و فارسی سخن می‌گویند.^{[46][47][48][49][50]}

ارامنه

جمعیتی از ارامنه ایرانی عمدتاً در مناطق شرقی شهر تهران زندگی می‌کنند.^[51]

زبان

نقشهٔ زبانی استان تهران، رنگ سبز تیره زبان مازندرانی، رنگ سبز روشن گویش‌های فارسی-مازندرانی (تجریشی، لواسانی و دماوندی)، رنگ زرد زبان فارسی

زبان‌های رایج در استان تهران به شرح زیر هستند:

• زبان فارسی: زبان فارسی رایج‌ترین زبان استان تهران است و زبان ارتباطی میان اقوام گوناگون می‌باشد. اکثریت مردم شهر تهران فارسی‌زبان بوده و به لهجه تهرانی صحبت می‌کنند. لهجه تهرانی یکی از لهجه‌های زبان فارسی است. این لهجه تفاوت آشکاری با فارسی نوشتاری معیار دارد. لهجه تهرانی با لهجه معیار در ایران متفاوت است اما نزدیکترین لهجه به لهجه معیار در ایران به‌شمار می‌آید.^[52] در عین حال برخی غیرزبانشناسان لهجه تهرانی و لهجه معیار در ایران را یکسان دانسته‌اند و معتقدند در سدهٔ اخیر از جانب رسانه‌های دولت‌های مرکزی ایران به عنوان لهجهٔ معیار در رسانه‌های دیداری و شنیداری سراسری (به جز رسانه‌های محلی) مورد استفاده قرار گرفته‌است.^[53][54][55]
• زبان مازندرانی: زبان مازندرانی^[56] با گویش‌های مختلف^[57] در شهرستان‌های فیروزکوه دماوند پردیس شمیرانات و تهران و همچنین شهرهای رودهن و بومهن گویش می‌شود.^[58]

1. گویش فیروزکوهی: گویش فیروزکوهی^[59] گویشی از زبان مازندرانی می‌باشد که در شهرستان فیروزکوه گویش می‌شود.^[60]
2. طبری دماوندی: گویش طبری دماوندی گویشی از زبان مازندرانی می‌باشد که در تمام نواحی کوهستانی شهرستان دماوند و پردیس را در بر می‌گیرد.^[61] در محلات شمالی شهر دماوند تا سه کیلومتری مرکز شهر همچون دشتبان، دشتک، دشتمزار، چشمه‌علا، مشا، احمدآباد و اوره به زبان مازندرانی^[62] صحبت می‌شود. همچنین روستاهایی که در مسیر گردنه‌های گدوک و امامزاده هاشم و اطراف آنها واقع شده‌اند همگی به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند. از مسیر گدوک: کهنک در منتهی‌الیه شرقی دماوند، آرو، روستاهای دشت کوه شامل: یهر، لی پشت، دهنار، مومج و هویر و سیدآباد درپنجاه کیلومتری گدوک و روستاهای جنوبی آن: کلاک، مشهد ویدره و از مسیر امامزاده هاشم: دهستان آبعلی شامل: مبارک‌آباد، آبعلی، قائم محله، سادات محله، کریتون، جورد، وسکاره و ایراء همگی به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند.^[35] این گویش توسط بومیان شهر رودهن و بومهن گویش می‌شود.
3. گویش قصرانی: گویش قصرانی^[63] یا قصرانی گویشی از زبان مازندرانی می‌باشد. گویش قصرانی گویش اهالی شهرستان شمیرانات و شهرستان پردیس می‌باشد. اکثر نواحی بخش رودبار قصران شهرستان شمیرانات همچون میگون، لالان، شمشک، زایگان، امامه، روته، جیرود، دربندسر، گرمابدر، دیزین، آبنیک به گویش قصرانی گویش صحبت می‌کنند.^[64] این گویش علاوه بر رودبار قصران در نواحی شرقی بخش لواسانات همچون ایرا و وسکاره و در نواحی شرقی و شمالی بخش آسارا شهرستان کرج همچون شهرستانک، لانیز، شلنک و همه جا گویش می‌شود.^[65]
4. گویش تجریشی: گویش تجریشی^[65][66] گویشی از گویش‌های فارسی-مازندرانی می‌باشد که در جنوب رودبار قصران همچون تجریش آهار اوشان و فشم گویش می‌شود.
5. گویش لواسانی: گویشی لواسانی^[67][68] گویشی از گویش‌های فارسی-مازندرانی می‌باشد که در بیشتر آبادی‌های بخش لواسانات گویش می‌شود.
6. گویش دماوندی: گویش دماوندی^[69] گویشی از گویش‌های فارسی-مازندرانی می‌باشد که در نواحی جنوبی مرکزی و شرقی شهرستان دماوند گویش می‌شود این گویش در بیشتر محلات شهر دماوند گویش می‌شود و بومیان محلات شمالی همچون دشتبان، دشتک، دشتمزار و چشمه‌علا به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند.^[70][71]

مهاجران خارجی

افغانستانی‌ها

تعدادی از اتباع کشور افغانستان در تهران زندگی می‌کنند.^[72]

عراقی‌های ایرانی‌تبار

جمعیتی از اتباع کشور عراق که ایرانی‌تبار هستند و به معاودین معروف هستند در منطقه دولت‌آباد تهران زندگی می‌کنند.^[73]

گردشگری

مقالهٔ اصلی: جاذبه‌های گردشگری استان تهران

استان تهران دارای جاذبه‌های گردشگری فراوانی است. وجود مکان‌های تاریخی و فرهنگی و همچنین جغرافیای متنوع اقلیم تهران این استان را به یکی از استان‌های گردشگرپذیر تبدیل کرده‌است.^[74] جاذبه‌های تاریخی، جاذبه‌های فرهنگی، جاذبه‌های مذهبی و جاذبه‌های طبیعی چهار بخش اصلی برای گردشگری استان تهران محسوب می‌شوند. از جمله مکان‌های معروف گردشگری استان تهران برج آزادی، برج میلاد، کاخ‌موزه سعدآباد، کاخ گلستان، روستاهای وردیج و واریش، سد لتیان، دریاچه چیتگر، پارک جنگلی چیتگر، درکه، دربند، کاخ نیاوران، حرم شاه عبدالعظیم، پیست اسکی شمشک، پیست دیزین، تنگه واشی، آبشار دوقلو، آبشار سنگان، شهرک سینمایی غزالی، شهرک سینمایی پیامبر اعظم، پل طبیعت و منطقه دارآباد را می‌توان نام برد.^{[75][76][77][78]}

جستارهای وابسته

• فهرست شهرهای استان تهران
• فهرست کوه‌های استان تهران
• محله‌های تهران
• تاریخ تهران

منابع

1. "Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab". hdi.globaldatalab.org (به انگلیسی). Retrieved 2018-09-13.
2. یادکرد وب|نشانی=https://www.etemadonline.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-23/594578-%D8%AC%D9%85%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%7Cعنوان=جمعیت تهران ۱۹ میلیون نفر شد|ناشر=خبرگزاری مهر}}
3. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۹ نوامبر ۲۰۲۳. دریافت‌شده در ۱۹ نوامبر ۲۰۲۳.
4. Pages/تهران (استان).aspx «دانشنامه ایران زمین - تهران (استان)» مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک). درگاه ملی آمار. دریافت‌شده در ۱۳ مه ۲۰۲۱.^{[پیوند مرده]}
5. «پیش‌بینی جمعیت وخانوار به تفکیک استان و شهرستان سال ۱۴۰۰». درگاه ملی آمار.
6. عملکرد اقتصادی استان تهران از نگاه آمار اتاق تعاون ایران
7. «مشخصات کلی استان سمنان (صفحات ۸ و ۹)». وبگاه سازمان برنامه و بودجه کشور. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ ژوئن ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئن ۲۰۲۰.
8. «مجموعه‌های روزنامه رسمی- سال 1316> قانون اصلاح قانون تقسیمات کشور و اصلاح قانون راجع به محصلین کلاس اختصاصی وزارت داخله ماده 2». دستور-پایگاه اطلاعات قوانین و مقررات کشور از ۱۲۸۵ تاکنون. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ دسامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئن ۲۰۲۰.
9. «برنامه آمایش استان مازندران (صفحه ۱۰)». وبگاه سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان مازندران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲ ژوئن ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۱ ژوئن ۲۰۲۰.
10. «مساحت شهرستان‌های استان تهران در سال 1394». amarista.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۸-۰۲.
11. تقسیمات کشوری استان تهران (۲۰۲۳-۰۷-۰۵). «دربارهٔ تهران پایتخت ایران». y22. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۷-۰۷.
12. معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس‌جمهور بایگانی‌شده در ۱۸ آوریل ۲۰۰۹ توسط Wayback Machine، بازدید: فوریه ۲۰۰۹.
13. https://moi.ir/fa/اطلاعات/تاریخچه-تقسیمات-کشوری/امار-عناصر-و-واحدهاي-تقسيمات-كشوري%5Bپیوند+مرده%5D
14. «آشنایی با استان تهران». همشهری آن‌لاین. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۳۹۰.
15. https://amutbar.com/fa/مقالات/استان-تهران
16. https://hornou.com/blog/تهران-شناسی-و-اطلاعات-اقلیم-تهران/#ناهمواری‌-ها
17. «سهم استان‌ها در بودجه ۱۴۰۱(بر اساس بیشترین میزان منابع عمومی)». ایمنا.
18. «۵ واقعیت نابرابری‌ها در اقتصاد ایران». روزنامه فرهیختگان.
19. «رنکینگ اقتصادی استان‌ها». روزنامه دنیای اقتصاد. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۰-۲۲.
20. «ثروتمندترین استانهای ایران».
21. «پولدارترین استان ایران کدام است؟». باشگاه خبرنگاران جوان.
22. «مردمان کدام استان درآمد بیشتری دارند؟». تجارت نیوز.
23. «۷۰ درصد درآمد کشور در اختیار ۱۰ استان». الف.
24. «وضعیت بزرگراه‌ها و آزادراه‌های استان تهران». سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان تهران. ۱ مرداد ۱۳۹۸.
25. «رتبه‌بندی استان‌های کشور براساس شاخصهای حمل و نقل جاده ای». پرتابل جامع علوم انسانی. ۱۳۹۸.
26. شماره کتابشناسه ملّی:۲۸۸۷۱۴۱طرح بررسی و سنجش شاخص‌های فرهنگ عمومی کشور (شاخص‌های غیرثبتی){گزارش}:استان تهران/به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور؛ مدیر طرح و مسئول سیاست گذاری:منصور واعظی؛ اجرا:شرکت پژوهشگران خبره پارس -شابک:۷-۴۲-۶۶۲۷-۶۰۰-۹۷۸ *وضعیت نشر:تهران-موسسه انتشارات کتاب نشر ۱۳۹۱ *وضعیت ظاهری:۲۹۶ ص:جدول (بخش رنگی)، نمودار (بخش رنگی)
27. «Tehran - Political Situation». en.tehran.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۶-۱۹.
28. Library of Congress, "Country Studies"- Iran: Azarbaijanis "Iran – Azarbaijanis". Archived from the original on 2011-07-04. Retrieved 2011-03-30. accessed March 2011.
29. «About this Collection | Country Studies | Digital Collections | Library of Congress». Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۲۷.
30. The Turkish Language in Iran بایگانی‌شده در ۲۰۱۳-۱۰-۰۵ توسط Wayback Machine By Ahmed Kasravi, latimeria: Prof. Dr. Evan Siegal, Journal of Azerbaijani Studies, 1998, Vol. 1, No 2, [6], Khazar University Press, ISSN 1027-3875
31. «سه میلیون مازندرانی در تهران هستند». تابناک.
32. «سه و نیم میلیون مازندرانی پایتخت‌نشین شدند». ایرنا.
33. واژه‌نامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حیسن صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 31
34. «شمال نیوز :: لهجه مازندرانی به روایت ویکی‌پدیا». www.shomalnews.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۲۷.
35. «زبان و فرهنگ مازندرانی در کوهپایه‌های دماوند». damavandnameh.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۲۷.
36. «بررسی ابعاد مهاجرت کُردها به تهران و اقلیم کُردستان».
37. http://damavandnameh.ir/showT.aspx?Lang=F&ID=735F5D40515E4970595F
38. «سربندان، مرکز دهستان ابرشیوه دماوند در آئینه تاریخ». تارود.
39. https://iranicaonline.org/articles/tehran-i
40. «طی پنج سال گذشته؛ 42 هزار لرستانی به تهران مهاجرت کرده‌اند». یافته.
41. 10 (۲۰۱۶-۰۴-۰۳). «یک و نیم میلیون مازندرانی پایتخت‌نشین شدند». ایرنا. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۲۷.
42. «یک و نیم میلیون مازندرانی پایتخت‌نشین شدند - خبرگزاری برنا». شهرخبر. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۲۷.
43. http://www.iran-newspaper.com/newspaper/BlockPrint/367571
44. Edmonds, C. J. 1957. Kurds, Turks, and Arabs. London, New York: Oxford University Press. 25:83,84
45. British Occupation and Mandate, 1918-1932، بازبینی، ۲۵ ژوئیه ۲۰۰۸.
46. Foundation, Encyclopaedia Iranica (2021-05-17). "Welcome to Encyclopaedia Iranica". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 2022-02-02.‏
47. "Māzandarān: Language and People (The State of Research) on JSTOR". JSTOR (به انگلیسی). Retrieved 2017-07-05.
48. Encyclopedia of the Stateless Nations: S-Z ,James Minahan Greenwood Publishing Group, 2002 ,P.666
49. Rüdiger Schmitt: Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte. Wiesbaden (Reichert) 2000
50. Encyclopædia Iranica | Articles
51. ««هویک میناسیان» پژوهشگر؛ مورخ و نویسنده ساکن محله مجیدیه:شرق تهران پایتخت ارامنه ایران است». همشهری آنلاین.
52. «لهجه چیست و چند وجه دارد؟ دکتر محسن رضوانی». روزنامه جام جم.
53. ««باهار» و «دیفال» تا «چاقالو» و «راستکی»». همشهری آنلاین. ۲۰۱۸-۱۰-۲۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۱۱.
54. «سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی - لهجه تهرانی». icro.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۱۱.^{[پیوند مرده]}
55. «رئیس صداوسیما: 130 شبکه ماهواره‌ای با لهجه تهرانی فعالیت می‌کنند». اعتمادآنلاین. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۱۱.
56. جعفری دهقی، محمود؛ خلیلی پور، نازنین؛ جعفری دهقی، شیما (۱۳۹۳). زبان‌ها و گویش‌های ایرانی (گذشته و حال). تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ص. ۲۶۱. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۳۲۶-۶۳-۴.
57. حبیب برجیان، طبرستان زبان و مردم، ۲۹۵.
58. واژه‌نامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حسین صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 31
59. اصغر اسفندیار، گویش فیروزکوهی (روستای لزور)، ۱۱.
60. ابهزاد خلیل‌زاده، سیری در گویش مردم فیروزکوه به انضمام کنایات، اشارات، ناسزاها، سوگندها و …، ۱۲.
61. حبیب برجیان، طبرستان زبان و مردم، ۲۹۵.
62. مهدی علمداری، گویش دماوندی، ۱۵.
63. حبیب برجیان، گویشهای تبروید در البرز مرکزی: همگرایی زبانی بین طبری و فارسی، ۴۲۹.
64. «بررسی لهجه تهرانی در گفتگو با پژوهشگران تاریخ پایتخت و زبان‌شناسان». همشهری آنلاین.
65. the region can be divided into two linguistic zones: (1) The vernaculars of the north and southeast of Inner Qaṣrān show high degrees of affinity with Ṭabari (Māzandarāni) but with a substantial blend of Persian vocabulary and grammar; they are thus coined as ‘Ṭabaroid’ (Borjian, 1913b). (2) The southern dialects, from Ušān in the middle course of the Upper Jājrud southward to Tajriš in Šemirān, are given the appellation ‘Perso-Tabaric’ on the grounds that they are akin to Persian, while carrying a thick Caspian stratum, Giti Deyhim and EIr. , “QAṢRĀN,” Encyclopædia Iranica, online edition
66. دیهیم گیتی، کتاب «بررسی خرده‌گویش‌های منطقه قصران»، ۱۳۸۴، چاپ اول، نشر فرهنگستان زبان و ادب فارسی، فصل قصران خارج: داستان تجریشی {{صفحه؟}}
67. The natives of Lavāsānāt are of Caspian stock and the local vernacular is a blend of Persian and Caspian, approaching Māzandarāni in the southeastern villages of Irā and Veskāra, Giti Deyhim and EIr. , “LAVĀSĀN,” Encyclopædia Iranica, online edition
68. دانشنامه ایرانیکا به زبان انگلیسی صفحه مربوط به لواسان http://www.iranicaonline.org/articles/lavasan
69. حبیب برجیان، گویشهای پارسی-تبری در منطقه انتقال زبان با مرز مازندران، ۱۹۸.
70. رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران، استان مرکزی، جلد ١، ص ۸۹
71. رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران، استان مرکزی، جلد ١، ص ۵۸
72. «چند میلیون نفر اتباع در تهران هستند؟». مشرق نیوز.
73. «از عراق کوچک در جنوب شرق تهران چه می‌دانید؟». الکوثر.
74. https://www.visitiran.ir/fa/type/جاذبه‌های-گردشگری-استان-تهران
75. https://idehalmag.com/13723-جاذبه-های-گردشگری-استان-تهران/
76. https://www.flytoday.ir/blog/جاهای-دیدنی-اطراف-تهران-و-کرج/
77. https://www.homsa.net/blog/جاهای-دیدنی-تهران-در-شب/
78. https://www.chetor.com/140511-جاهای-دیدنی-تهران/

• استاندار تهران

پیوند به بیرون

• کتاب استان‌شناسی تهران ISBN 964 - 05 - 1772 - 0
• آمار تفصیلی نفوس و خانوار نقاط جمعیتی استان تهران از «نتایج سرشماری ایران در سال ۱۳۹۰» (اکسل). درگاه ملی آمار. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۰ شهریور ۱۴۰۲.
• استانداری تهران بایگانی‌شده در ۴ فوریه ۲۰۰۵ توسط Wayback Machine