گویش‌های تبری گونه

گویش‌های طبری گونه یا گویش‌های تبروید (Tabaroid)^[1] به گویش‌هایی از زبان مازندرانی گفته می‌شود که تحت تاثیر زبان فارسی قرار دارند. این گویش‌ها که در ناحیه‌ی جنوبی البرز مرکزی محدوده‌ی جاجرود، بخش رودبار قصران شمیرانات، بخش آسارا کرج گویش می‌شوند گونه‌ای از زبان طبری می‌باشند که با مقادیر مختلفی با زبان فارسی ترکیب شده‌اند.^[2] همچنین گویش بالا طالقان گویشی از زبان طبری می‌باشد که با گویش کلارستاقی در ارتباط است. این گونه از گویش‌های طبری از نظر واج شناسی، واژگان و مورفولوژی فعل، کاملاً مازندرانی هستند ولی مخلوطی از واژگان فارسی را دارا می‌باشند. به گفته‌ی حبیب برجیان در دامنه جنوبی رشته کوه البرز طیف وسیعی از لهجه‌های ترکیبی وجود دارند که می‌توانند به دو گروه تقسیم شوند: گروه نخست گویش‌های طبری هستند که تحت تاثیر زبان فارسی هستند که اصطلاحاً به آن گویش تبروید گفته می‌شود و گروه دوم گویش‌های فارسی هستند که تحت تاثیر زبان طبری هستند و به نوعی مرز انتقال دو زبان طبری و فارسی محسوب می‌شوند که اصطلاحاً به آن گویش فارسی طبری گفته می‌شود.

گویش‌های طبری گونه
مازندرانی، طبری، شمرونی، لواسانی، آسارایی،طالقانی
زبان بومی در	ایران استان تهران استان البرز
منطقه	شهرستان شمیرانات شهرستان دماوند شهرستان کرج شهرستان طالقان
شمار گویشوران	نامشخص  (۲۰۱۷)
تبار	هندواروپایی هندوایرانی ایرانی ایرانی غربی ایرانی شمال غربی زبان‌های کاسپین زبان مازندرانی گویش‌های طبری گونه
گویش‌ها	شمرونی لواسانی آسارایی قصرانی طالقانی
سامانه نوشتاری	الفبای طبری
وضعیت رسمی
تنظیم‌شده توسط	دانشکده زبان‌شناسی دانشگاه مازندران
کدهای زبان
مناطقی که گویشوران مازندرانی دارد.

دانشنامه ایرانیکا در باب زبان منطقۀ قصران آورده‌است که باید به دو بخش تقسیم شود. زبان بومیان شمال و شمال شرق بخش درونی قصران، نزدیکی بسیار زیادی به زبان مازندرانی دارد. گویش منطقۀ جنوبی از اوشان در مرکز تا جیرود و تجریش در جنوب شمیران گونه‌ای فارسی-مازندرانی است و ویژگی‌های زبان‌های کاسپین را دارد.^[3] در سال‌های دور، آن دسته از بومیان تهران که در محدوده‌ی ونک و شمیران سکونت داشتند به دلیل مجاورت با استان مازندران لهجه مازندرانی داشتند. والنتین ژوکوفسکی خاورشناس و زبان‌شناس روس، اواخر قرن ۱۹ میلادی در سفری که به ایران داشت در حوالی شمیران با گویش تجریشی آشنا شده و در آثارش به این گویش اشاره می‌کند؛ گویشی که شباهت بسیاری با گویش مازندرانی دارد. تا امروز در محدوده‌هایی از جمله سرآسیاب دولاب، شاه عبدالعظیم و… هنوز هم افرادی با لهجه‌ی شمرانی صحبت کنند؛ لهجه‌ای که ملایم شده‌ی گویش مازنی است.^[4] گیتی دیهیم در کتاب بررسی خرده‌گویش‌های منطقهٔ قصران به انضمام واژه‌نامهٔ قصرانی آورده‌است: البته زبان رایج در لالان مانند اوشان، فشم، میگون و لواسان، کاملاً تاتی نیست و زبان مازندرانی بسیار در آن نفوذ یافته‌است. گویش مردم لالان به گویش روستاهای امامه، زایگان، آبنیک، گرمابدر، میگون و شمشک در قصران بسیار نزدیک است. نفوذ مازندرانی در زبان تاتی قصران به این دلیل است که قصران در گذشته تحت حاکمیت طبرستان قرار داشته اما در تقسیمات کشوری معاصر جزو استان تهران محسوب می‌شود.^[5]حسین کریمان در جلد دوم کتاب قصران کوهسران آورده‌است :منطقه‌ی قصران باستانی شامل مناطق اوشان، فشم، شمشک، گاجره و روستاهای کوهپایه‌ای توچلال تا مناطق غربی رودخانه جاجرود. زبان عمومی مردم قصران لهجه‌ای از زبان باستانی پهلوی است که زبان طبری یا مازندرانی، که از ریشهٔ زبان‌های دیرین ایرانی است، و عربی و اندکی ترکی، بدان درآمیخته و از زبان دری نیز در قرون اسلامی تأثیر یافته‌است، و هرچه از ری به مازندران نزدیک‌تر شوند بر میزان لهجهٔ مازندرانی به همان نسبت افزوده می‌شود، چنان‌که در لهجهٔ میگون و شهرستانک و لالان و زایگان و روته و گرمابدر و شمشک و دربندسر لهجهٔ مازندرانی غلبه دارد.^[6]

محدوده جغرافیایی

گویش‌های طبری گونه شمال استان‌های تهران و البرز را در برمی‌گیرد و به پنج قسمت تقسیم می‌شود.^[7]

1. بخش آسارا شهرستان کرج: نواحی همچون لانیز، شهرستانک، شلنگ، همه جا، آسارا؛ همچنین گویش دیزین و ولاترو بخش آسارا و گویش روستاهای بالا طالقان جز زبان مازندرانی است و زیرمجموعه‌ی گویش‌های طبری‌گونه قرار نمی‌گیرد.
2. بخش طالقان شهرستان طالقان: نواحی بالا طالقان به گویش مازندرانی طالقان سخن می‌گویند که شبیه به گویش مردم چالوس می‌باشد. نواحی پایین طالقان و میان طالقان به گویش طالقانی سخن می‌گویند.^[8]
3. بخش رودبار قصران شهرستان شمیرانات: نواحی همچون دربندسر، شنستان، لالان، میگون، گرمابدر، جیرود، امامه، روته، زایگان، آبنیک، شمشک
4. بخش لواسان شهرستان شمیرانات: نواحی همچون ایرا
5. بخش رودهن شهرستان دماوند: نواحی همچون وسکاره؛ همچنین گویش نواحی شمالی دماوند همچون آبعلی جز زبان مازندرانی می‌باشد و زیر مجموعه‌ی گویش‌های طبری‌گونه قرار نمی‌گیرد.

دستور زبان

ضمایر

در گویش های تبروید ضمیر سه حالت دارد: فاعلی، مفعولی و ملکی.^[9]

ضمیر	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
فاعلی، قصران شمیرانات	men	te/tu	vi	emâ/amâ	šemâ	vešun/unâhâ
مفعولی، قصران شمیرانات	mener	tere	vire	amener	šemâre/šemer	vešunre/vešuner
ملکی، قصران شمیرانات	me/mane/meni	te/tene/teni	vine/une	amene/ameni	šemene/šemi	vešuni/vene

شناسه

در زبان فارسی دو دسته شناسه داریم: گذشته و حال. اما در گویش های طبری گونه سه دسته شناسه داریم: گذشته، حال ساده و حال التزامی.^[10] (نمونه زیر بر اساس گویش قصران شمیرانات تنظیم شده‌است)

۱. گذشته:

• بن ماضی ساده: -burd = رفت
• بن ماضی استمراری: -ši = می‌رفت

گذشته	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	ema	i	e/a	emi	eni	ena

۲. حال ساده:

• بن مضارع اخباری: -šo = می‌رود

حال ساده	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	ema	eni	ene	emi	eneni	enena

۳. حال التزامی:

• بن مضارع التزامی: -bur = برو

حال التزامی	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
شناسه	am	i	e	im	in	an

صرف فعل

در جدول زیر فعل رفتن (bašian/burdan) بر اساس گویش شمیرانی قصران شمیرانات در زمان‌های مختلف صرف می‌شود.^[11]

زمان/شخص	۱ مفرد	۲ مفرد	۳ مفرد	۱ جمع	۲ جمع	۳ جمع
گذشته ساده	burdema	burdi	burda	burdemi	burdeneni	burdenena
گذشته کامل	burde-beyma	burde-bey	burde-beya	burde-beymi	burde-beyni	burde-beyna
گذشته التزامی	burde-bâm	burde-bâi	burde-bâ	burde-bâim	burde-bâin	burde-bân
گذشته التزامی کامل	burde-bi-bâm	burde-bi-bâi	burde-bi-bâ	burde-bi-bâim	burde-bi-bâin	burde-bi-bân
گذشته استمرای	šima	šii	šia	šimi	šini	šine
گذشته در حال انجام	davema-šima	davi-šii	davia-šia	davemi-šimi	daveni-šini	davena-šine
حال ساده/آینده	šoma	šoni	šona	šomi	šoneni	šonena
حال در حال انجام	darema-šoma	dari-šoni	dare-šona	daremi-šomi	dareneni-šoneni	darenena-šonena
حال التزامی	buram	buri	bure	burim	burin	buran
آینده نوع اول	xâma buram	xâni buri	xâne bure	xâmi burim	xâneni burin	xânena buran
آینده نوع دوم	veyne buram	veyne bauri	veyne bure	veyne burim	veyne burin	veyne buran

جستارهای وابسته

• درگاه طبرستان
• درگاه ایران

• مردمان مازندرانی
• طبرستان
• استان مازندران
• زبان مازندرانی
• ادبیات مازندرانی
• تهران
• کرج
• استان تهران
• استان البرز
• شهرستان شمیرانات
• شهرستان کرج
• شهرستان دماوند
• بخش رودبار قصران
• بخش لواسانات
• بخش آسارا

منابع

1. http://iranatlas.net/index.html?module=module.taxonomy.selectMap#eyJ0IjoieCIsImkiOiI5OWJjZmRlNzI0YTE0ZDc4NGYyNzljMWRmOWE0MmIxMSIsInMiOjE2MDg5NDYyNDk0MTh9
2. BORJIAN, HABIB (2013). "The Tabaroid Dialects of South Central". Studia Iranica (به انگلیسی): 427.
3. the region can be divided into two linguistic zones: (1) The vernaculars of the north and southeast of Inner Qaṣrān show high degrees of affinity with Ṭabari (Māzandarāni) but with a substantial blend of Persian vocabulary and grammar; they are thus coined as ‘Ṭabaroid’ (Borjian, 1913b). (2) The southern dialects, from Ušān in the middle course of the Upper Jājrud southward to Tajriš in Šemirān, are given the appellation ‘Perso-Tabaric’ on the grounds that they are akin to Persian, while carrying a thick Caspian stratum, Giti Deyhim and EIr. , “QAṢRĀN,” Encyclopædia Iranica, online edition
4. «بررسی لهجه تهرانی در گفتگو با پژوهشگران تاریخ پایتخت و زبان‌شناسان». همشهری آنلاین.
5. دیهیم گیتی، کتاب «بررسی خرده‌گویش‌های منطقه قصران»، ۱۳۸۴، چاپ اول، نشر فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
6. کریمان، حسین (۱۳۸۶). قصران (کوهسران). تهران: وزیری (کالینگور). ص. جلد دوم صفحه ۷۵۸. شابک ۹۷۸۹۶۴۵۲۸۱۰۱۲.
7. BORJIAN, HABIB (2013). "The Tabaroid Dialects of South Central". Studia Iranica (به انگلیسی): 429.
8. Stilo, Donald L (2018). "The Caspian region and south Azerbaijan: Caspian and Tatic". The Languages and Linguistics of Western Asia. Germany: De Gruyter Mouton. ISBN 978-3-11-042608-3.
9. BORJIAN, HABIB (2013). "The Tabaroid Dialects of South Central" (PDF). Studia Iranica (به انگلیسی): 433.
10. BORJIAN, HABIB (2013). "The Tabaroid Dialects of South Central". Studia Iranica (به انگلیسی): 436.
11. BORJIAN, HABIB (2013). "The Tabaroid Dialects of South Central". Studia Iranica (به انگلیسی): 436.

پیوند به بیرون