From Wikipedia, the free encyclopedia
Walter Elias Disney (1901eko abenduaren 5a, Chicago, Illinois – 1966ko abenduaren 15a, Burbank, Kalifornia) Ameriketako Estatu Batuetako zinema ekoizle, zuzendari, gidoigile eta ahozko aktorea izan zen. Roy O. Disney anaiarekin batera, Walt Disney Productions enpresa eratu zuen, gaur egun The Walt Disney Company[1] izenekoa, munduko ikuskizun konpainia handienetakoa.
| Walt Disney | |
|---|---|
 | |
| Bizitza | |
| Jaiotzako izen-deiturak | Walter Elias Disney |
| Jaiotza | Chicago, 1901eko abenduaren 5a |
| Herrialdea |  Ameriketako Estatu Batuak |
| Bizilekua | Kansas City Los Angeles Marceline Chicago |
| Lehen hizkuntza | estatubatuar ingelesa |
| Heriotza | Burbank, 1966ko abenduaren 15a (65 urte) |
| Hobiratze lekua | Forest Lawn Memorial Park |
| Heriotza modua | berezko heriotza: circulatory collapse (en)  |
| Familia | |
| Aita | Elias Disney |
| Ama | Flora Call Disney |
| Ezkontidea(k) | Lillian Disney (en) (1925eko uztailaren 13a - 1966ko abenduaren 15a) |
| Seme-alabak | ikusi
|
| Haurrideak | ikusi
|
| Leinua | Disney familia |
| Hezkuntza | |
| Heziketa | Central High School (en) McKinley High School (en) Kansas City Art Institute (en) (1910(e)ko hamarkada - 1910(e)ko hamarkada) |
| Hizkuntzak | ingelesa estatubatuar ingelesa |
| Jarduerak | |
| Jarduerak | film-zuzendaria, zinema ekoizlea, animatzailea, telebista aurkezlea, ahots-aktorea, idazlea, ekoizlea, margolaria, asmatzailea, gidoilaria, zinema aktorea, ilustratzailea, karikaturagilea, errealizadorea, aktorea eta produktorea |
| Lan nabarmenak | ikusi
|
| Jasotako sariak | ikusi
|
| Influentziak | Aesop's Film Fables (en) |
| Izengoitia(k) | Disney, Walter Elias |
| Genero artistikoa | family film (en) marrazki biziduneko filma |
| Zerbitzu militarra | |
| Parte hartutako gatazkak | Lehen Mundu Gerra |
| Sinesmenak eta ideologia | |
| Erlijioa | Eliza kongregazionala |
| Alderdi politikoa |  Ameriketako Estatu Batuetako Alderdi Errepublikanoa Ameriketako Estatu Batuetako Alderdi Demokrata |
                 | |
 | |
Walt Disneyk eta bere langileek munduko marrazki bizidun famatuenetakoak sortu zituzten, tartean Mickey sagua, Disneyren alter egoa omen dena. Haren lanek sari ugari jaso zituzten: guztira, 59 aldiz nominatu zuten Oscar sarietarako eta horietako 26 irabazi zituen (urte batean, lau sari ere irabazi zituen). Gainera, zazpi Emmy sari ere jaso zituen. Horretaz gain, urrats berriak eman zituen umeentzako parkeetan, Disneyland eta Walt Disney World sortuz besteak beste.
Disney biriketako minbiziaren ondorioz hil zen, bere ametsetako proiektu Floridako Walt Disney World Walt Disney World Disneylad Disneyland Resort abian jarri baino urte batzuk lehenago.
Walt Disney 1901eko abenduaren 5ean jaio zen eta garai hartako abeltzainen semeen haurtzaroa izan zuen. Elias Disney (1859-1941) aita, irlandarrak[2] zituena, Kanadatik iritsi zen Estatu Batuetara. 1888an Flora Callekin (1868-1938) ezkondu zen, eta handik gutxira Chicagora joan ziren bizitzera. Walt haien laugarren haurra izan zen.[3] Esamesen arabera, 1906an Marcelinetik (Missouri) hurbil zegoen abeletxe batera joatea erabaki zuten, Chicagoko kriminaltasun handia zela eta.[4] Bai Disney, bai Ruth arreba gazteena abeletxeko lanetan laguntzeko txikiegiak zirenez, jolasean aritzen ziren gehienetan. Artean hasi zitzaion hain zuzen ere marrazkietarako eta trenetarako zaletasuna. Gainera, geroago Disneyk egin zituen adierazpenen arabera, urte horiek izan ziren bere bizitzako zoriontsuenak.
Hala ere, garai zoragarri horiek 1909an Elias Disney sukar tifoidearekin gaixotzearekin batera amaitu ziren. Izan ere, seme zaharrenen laguntza jaso arren, ezin zituen abeletxeko lanak egin. Horren ondorioz, gogoz kontra saldu zuen abeletxea eta alokatutako etxe batean bizi behar izan zuen familiak. 1910ean Kansas Cityra aldatu ziren. Aldaketa hori Walt txikiarentzat oso gogorra izan zen.
Kansas Cityn, Kansas City Star egunkariak banatzen hasi zen Elias. Han, anaia Royrekin batera, aitari laguntzea egokitu zitzaion. Lan gogor hori egiteko, gaueko hamabietan jaiki behar izaten zuten.
Kansas City barrutiko eskola publikoko artxiboen arabera, 1910ean Benton Grammar Schoolera hasi zen joaten eta 1911ko ekainaren 8an graduatu zen. Ez zen oso ikasle ona izan, lanaren ondorioz arreta jartzea kosta egiten baitzitzaion eta, gainera, lo ere askotan hartzen omen zuen. Esna zegoen bitartean, aldiz, ametsetan egotea eta zirriborroak egitea gustoko zuen.
Eliasek egunkari banatzailearen lana utzi eta edari karbonatatuak egiten zituen Chicagoko O'Zell Companyko nagusietako bat bilakatu zen. Familia hiri hartara aldatu zen eta Disneyk Chicagoko McKinley High Schoolen segitu zituen ikasketak. Aitarentzat lan egiteaz gain, Chicagoko Artearen Institutoko klaseetara ere joaten zen.
Hamabost urterekin, udako lan bat lortu zuen, Santa Feko trenean litxarreria- eta egunkaria-saltzaile gisan, baina trenak lana baino gehiago interesatzen zitzaizkionez, birritan lapurtu zioten merkantzia.
Instituto garaian, The Village Voice izeneko institutoko egunkariko istoriogilea izan zen. Bere komikiak gai aberkoi eta politikoei buruzkoak ziren, batez ere Lehenengo Mundu Gerran oinarritutakoak. Bere anaiak, Royk, marinan izena eman ostean, bere pausoak jarraitu nahi izan zituen Waltek 1918an, baina ez zuten onartu gazteegia zelako. Gurutze Gorrikoek 17 urteko mutikoak hartzen zituztela jakin zuenean, jaiotza-ziurtagiria faltsutu zuen eta 1900. urtean jaio zela jarri zuen anbulantzi gidari gisa lanean hasteko.
Onartua izan bazen ere, ez zuen parte hartzerik izan guduan. Entrenamendua bukatutakoan Europara eraman zuten, baina Alemaniak armistizioa sinatuta zuen jada eta ondorioz, gerra amaitu egin zen. Frantziako Gurutze Gorrian anbulantzia gidari lanak egiten jardun zuen, ofizialak leku batetik bestera garraiatuz. Badirudi anbulantzia marrazkiz betetzeaz gain, erretzen ere hasi zela. Azken hau bizitza osoan eduki zuen ohituretako batean bilakatu zen. 1919an eginkizun militarretan ordezkatua izatea eskatu eta Estatu Batuetara itzuli zen.
Karrera artistikoa burutzeko erabakia hartu zuen eta Kansas Cityra joan zen. Bere anaia Royk ere inguru horretako banku batean lana egiten zuen, eta honen lagun bati esker, Pesemen-Rubin Art Studion lana lortu zuen Waltek. Bertan egunkari, aldizkari eta zineetarako iragarkiak egiten zituen. Ubbe Iwerks marrazkilaria ezagutu eta lagunak egin ostean, bien artean negozio bat sortzea erabaki zuten.
Disney eta Iwerksek "Iwerks-Disney Commercial Artists" izeneko enpresa eratu zuten 1920ko urtarrilean, baina bezero gutxi lortu zituztenez, proiektua bertan behera utzi behar izan zuten. Hala ere, Kansas City Film Aden lana lortu eta animazio primitiboetan oinarritzen ziren iragarkiak egin zituzten herrian herriko zineetarako. Disneyri animazioen gaia asko interesatu zitzaion eta ondorioz, Kansas Cityko liburutegi publikoko anatomia eta mekanikari buruzko liburuak irakurtzen igaro zituen egun batzuk. Film Aden lanean aritu zenean, animazio eta teknika zinematografikoekin saiakuntzak egiten aritu zen. Hain zegoen interesatuta non enpresatik kamara bat etxera eramaten utzi zioten, saiakuntzak egiten segitzeko.
Film Aden bi urte egon ondoren, negozio berri bat hasteko nahikoa eskarmentua zuelakoan, Laugh-O-Gram Films, Inc. enpresa sortu zuen 1922an. Enpresa honen helburua jadanik haurrentzako kontakizun eta alegien film laburrak egitea zen, hala nola, Errauskine edo Katu botaduna alegiena. Bertan, besteak beste, Iwerksek, Hugh Harmanek, Rudolph Isingek, Carmen Maxwellek eta Friz Frelengek lan egiten zuten. Film labur hauek Kansas Cityn arrakasta izan zuten arren, diru-sarrera produkzio gastua baino txikiagoa izan zen.
1923ko ekainean, Alice's Wonderland film laburra ekoizten ari zirenean, enpresak lur jo zuen. Orduan, Disneyk Hollywoodeko industria zinematografikora joatea erabaki zuen. Beraz, bere kamera salduz lorturiko diruarekin Kaliforniara trenez joateko txartela erosi eta bertara abiatu zen, lagun eta langile ohiak atzean utzita. Berarekin eraman zuen gauza bakarra Alice's Wonderlanden pelikula izan zen.
Los Angelesera patrikan 40 dolar eta maletan amaitu gabeko film batekin soilik iritsi zen. Hasiera batean, animazioa baztertzea pentsatu zuen New Yorkeko estudioekin lehiatu ezingo zuelakoan, eta ekintzazko filmen zuzendari bilakatzea erabaki zuen, baina animaziora itzuli egin zen, lana aurkitu ezinik.
Hollywoodeko lehen lantokia osaba Roberten garajea izan zuen. Alice's Wonderland filma Margaret Winkler newyorkarrari bidali zion; hari asko interesatu zitzaionez, animazioa eta irudi errealak nahastu zituen filmak egiteko kontratu zuen Disney.
Waltek Los Angeleseko ospitalean tuberkulositik errekuperatzen ari zen bere anaia Royerrengana jo zuen eta estudioaren kudeaketa ekonomikoaz arduratzeko eskatu zion. Hark onartu bezain laister, Alice's Wonderlandeko pertsonaia nagusi Virginia Davis eta Iwerks (bakoitza bere familiarekin) eraman zituzten Kansas Citytik Hollywoodera. Horrek guztiak Disney Brothers' Studioa sortzea ekarri zuen eta baita The Walt Disney Companyren hastapena ere.
Alice Comedies izeneko filmek arrakasta izan zuten. Disneyk Virginia Davisen gurasoek eskaturiko soldata igoera ukatzean, Dawn O'Day, Margie Gay eta Lois Hardwick bezalako beste aktore batzuez baliatu zen. 1927an amaitu zen film bilduma eta ordurako, pertsonaia animatuek errealek baino garrantzi handiagoa zuten, horien artean azpimarratzekoa Felix katua gogorarazten zuen Julius katua zen.
1927an Margaret Winklerrekin ezkonduta zegoen Charles B. Mintzek animazioan oinarrituriko film bat eskatu zuen, momentu horretan bera baitzen bere emaztearen karrera aurrera eramateaz arduratzen zena. Film bilduma berri honek Oswald Untxi Zorteduna izena zuen eta Carl Laemmleen Universal Pictures izango zen hau ekoiztearen arduraduna. Iwerksek sortu eta marraztutako pertsonaiak ikaragarrizko arrakasta izan zuen. Honela, lehen Kansas Cityn gelditu ziren Harman, Ising, Maxwell eta Freleng eraman ahal izan zituen Waltek Hollywoodera.
1928ko otsailean, Disney Mintzekin akordio ekonomiko batera iristeko asmoarekin New Yorkera joan zenean, ezusteko desatsegin batekin egin zuen topo. Mintzek film bakoitzarengatik diru gutxiago ordainduko ziola esan zion eta Disney honekin ados egon ezean bere estudio propioa eratuko zuela. Izan ere, animatzaile garrantzitsuenak (Harman, Ising, Maxwell eta Freleng ez ordea Iwerks) kontratatuak zituen eta Oswalden eskubideak Universalenak zirenez eta ez Disneyrenak, bera gabe ere molda zitezkeen film bilduma aurrera eramateko.
Disneyk Mintzen inposaketari uko egin zion eta estudioko langileen gehiengoa galdu zuen. Alde egindakoak, Mintz eta bere aitaginarreba George Winklerrek zuzenduriko Winkler Studioko nukleora pasa ziren. Aitzitik, Universalek Oswald untxiaren produkzioa Walter Lantz arduraduna zen bere enpresako beste atal baten gain utzi zuen. Ondorioz, Mintzek Krazy Kat izeneko film laburrak egiteari ekin behar izan zion. Harman, Ising, Maxwell eta Frelengek Oswald untxiaren antzekoa zen Bosko izeneko pertsonai bat asmatu zuten Leon Schlesinger eta Warner Brosentzat. Handik gutxira, Looney Tunes izeneko film bildumaren lehenengo atalak egiten hasi ziren.
Disneyk 78 urte beranduago arte, hau da, 2006 arte (hil eta 40 urtetara) ez zituen Oswalden eskubideak berreskuratu.[5]
Behin Oswalden eskubideak galduta, beste pertsonai bat sortzea otu zitzaion Disneyri, Mickey sagua. Sagu animatu honek Oswalden antza handia du, desberdintasun bakarra batek belarri luzeak dituen bitartean besteak biribilak dituela da. Bestalde, pertsonai honen sorrerari buruz beti izan da zalantza, batzuk ideia Disneyrena izan zela esaten badute ere, beste batzuk Iwerksena izan zela diote. Kontuak kontu, biek hartu zuten parte pertsonai honen sorkuntzan. Hala ere, lehenengo filmeak, bertako kredituetan agertu bezala, Iwerksek animatuak izan ziren. Hasieran saguari Mortimer izena jartzea pentsatu zuten arren, Disneyren emazteak, Lillian Disneyk, Mickey sagua jartzea proposatu zuen eta denei gustatu zitzaienez, berau jartzea hitzartu zuten.
Mickeyren lehenengo agerraldi zinematografikoa 1928ko maiatzaren 15ean izan zen Plane Crazyn. Ordura arteko Disneyren film labur guztiak bezala, film mutua izan zen. Zoritxarrez, Plane Crazyri ez zitzaion batere interesatu filma eta ez zuten bigarren zatia, The Gallopin' Gaucho bota. Porrot horren ostean, Steamboat Willie izeneko lehenengo film soinuduna egin zuten. Pat Powers enpresaria arduratu zen filmeen banaketaz eta hori gutxi balitz, Cinephonea ere (soinuak sinkronizatzeko makina) eskuratu zuen Disneyrentzat. Steamboat Williek arrakasta handia izan zuen eta orduz geroztik egin zituzten film guztiak soinudunak izango ziren. Disney bera izan zen Mickeyri ahotsa jarri ziona, eta bera izan zen 1947 arte hortaz arduratu zena.
Mickey saguak pixkanaka arrakasta ikaragarria lortu zuen. Hainbestekoa izan zen arrakasta hau non 1935ean Nazioen Ligak urrezko domina eman baitzion, beraien esanetan, Mickey "borondate onaren sinboloa" baitzen. 1930eko urtarrilean Disneyren gidoi eta Iwerksen marrazkiekin komikira moldatua izan zen. Gainera, 30. hamarkadan pertsonai honekin erlazionaturiko produktu pila bat merkaturatu ziren, hala nola, jostailuak, ordulariak eta Cartierrek diseinaturiko eskumuturreko diamanteduna. Pertsonai publiko anitzek sagu honekiko zuten miresmena ere adierazi zuten, horien artean Mary Pickford (aktorea), Franklin Delano Roosevelt (Estatu Batuetako presidente ohia), Benito Mussolini (diktadore italiarra) eta Jorge V (Ingalaterrako erregea) daude.[6]
Mickey saguaren film laburrez gain, Silly Symphonies (Sinfonia ergelak) izeneko film musikalak hasi zen egiten 1929an. Film horietan lehena The Skeleton Dance (Eskeletoen dantza) izan zen. Iwerks izan zen hain zuzen ere film hori eta 1928 eta 1929an Disneyk produzitu zituen filmeen sortzailea. Bi film bilduma hauen arrakasta nabarmena izan bazen ere, Disneyren estudioak lorturiko etekinak Pat Powersekin banatzea ez zuten batere gustoko, beraz Columbia Picturesekin kontratu berri bat sinatu zuten.
Iwerks nazkatzen hasia zen berak lanaren gehiengoa egin arren, bere gainetik beti aginduak emango zizkion norbait edukitzeaz. Azkenean, Powersek bere estudio propioa irekitzeko konbentzitu zuen. Iwerksen irteeraren ostean, Disney bere ordezko baten bila hasi zen etsi-etsian, bera ez baitzen hain ongi eta azkar marrazteko gai(dirudienez, Mickey saguaren film laburretarako 700 marrazki baino gehiago egiten zituen egunean). Azkenik, pare bat pertsona kontratatu zituen lehen Iwerksek bakarrik egiten zuen lana burutzeko.
Bien bitartean, Iwerksek Fiddlesticks deituriko lehenengo koloretako animazio soinuduna argitaratu zuen. Film arrakastatsu horretan Flip the frog izan zen pertsonai nagusia. Horretaz gain, arrakasta izan zuten beste bi film bilduma ere sortu zituen: Willie Whopper eta Comicolor. Disneyk azken urteetan marrazki bizidunetan lorturiko nagusitasuna kinka larrian jartzen hasi zen Iwerks.[7]
1932an Silly Symphonies film bildumako Flowers and Trees filma estreinatu zuen. Berau Disneyren koloretako lehenengo pelikula izan zen. Urte horretan bertan, film laburrik onenaren Oscarra (Flowers and Treesengatik) eta ohorezko Oscarra (Mickey saguaren sorkuntzarengatik) jaso zituen. Azken honen film laburrak koloretan egiten hasi ziren 1935etik aurrera. Gainera, handik gutxira, bertatik eratorritako film bildumak egingo zituzten Donald ahatea, Pluto eta Goofy bezalako pertsonai berriekin.
1925ean Lillian Bounds kontratatu zuen Disneyk marrazkiak tintaztatu eta margotzeko. Harreman labur baten ostean, urte hartako uztailaren 15ean ezkondu egin ziren. Hainbat saiakera eta gero, Diane Marie Disney jaio zen 1933an, beraien lehen eta azken alaba biologikoa. Ezin zituztenez haur gehiago eduki, bigarren alaba bat adoptatu zuten 1936an, Sharon Mae Disney. Lillian 1997ko abenduaren 16an hil zen eta Sharon berriz, 1993an. Sharonek 1988an Catherine Spitcktip Disney alaba izan zuen.
Disneyrentzat estudioaren irabaziak ez ziren nahikoak, hori dela eta 1934an film luze bat egitea otu zitzaion. Animazioaren industriakoek ordea, Disneyren zoramena ezizena ipini zioten Disneyk sortu nahi zuen Edurne Zuri izeneko film luzeari. Izan ere, estudioa hondamendira eramango zuelakoan zeuden. Gauzak honela, Lillian eta Royk Walti ideia hori burutik kentzeko ahaleginak egin zituzten.
.jpg)
Disneyk aitzitik, Chouinard Arte Institutoan ikasketak egin zituen Don Graham irakaslea kontratatu zuen estudioko langileei formakuntza emateko. Gainera, "Silly Symphonies" bildumako film laburrak erabili zituen froga moduan, efektu berezi, prozesu espezializatu eta kamera anitzak zituzten aparailuekin gizakien animazio errealista eta pertsonalitateduna lortzeko. Guzti hori, estudioaren maila teknologikoa igotzeko egin zen, gainerantzean ez baitzuen Disneyk nahi zuen adina kalitate edukiko filmak.
Edurne Zuri eta zazpi ipotxen ("Snow White and the Seven Dwarfs") produkzioa estudioari dirua bukatu arte luzatu zen (1935-1937 artean). Behin dirua xahututa, Bank of American mailegua eskatu zuten eta horretarako, bertako zuzendariei Edurne Zuriren aurrerapen bat erakutsi behar izan zieten. Hasiera batean, 250.000 dolarreko aurrekontua bazuen ere, 1.488.000 dolar gastatu zituzten azkenean. Filma Carthay Circle Theateren estreinatu zen 1937ko abenduaren 21ean, eta beronen amaieran, ikaragarrizko txalo zaparrada jaso zuen.
Edurne Zuri ingelesez egindako animaziozko lehenengo film luzea izateaz gain, Technicolor erabili zuen lehenengoa ere izan zen. Azken hau, 1938ko otsailaz geroztik RKOk banatua izan zen. 1938ko filmik arrakastatsuena izan zen eta 8 milioi dolarreko (egungo 98 milioi) irabaziak lortu zituen estreinako emankizunean.
Edurne Zuriren arrakastak, Burbanken estudio berriak irekitzea ahalbidetu zion Disneyri 1939ko abenduaren 24an. 1940an Pinotxo eta Fantasia izeneko beste bi film luze estreinatu ziren. Bigarren honek garrantzi berezia izan zuen musika klasikoko zortzi pieza irudi animatuekin isladatzen baitzituen inongo argumentu baterakoirik gabe. Pieza horiek, besteak beste Beethoven, Bach eta Stravinskirenak izan ziren. Emaitzak nahiko irregularrak izan ziren.
Bien bitartean, estudioko beste izarren (Mickey, Donald, Goofy eta Pluto) film laburrak egiten jarraitzen zuten. Horien artean, Mickeyren Jostun ausarta (1938) eta The Pointer (1939) film laburrak izan ziren nabarmenenak. Hala ere, 1939an "Silly Symphonies" serieko film laburrei amaiera eman zitzaien.
1938an Screen Cartoonists Guild (SCG) sortu zen, hots, animazio industriako sindikatua, zeina pixkanaka animazioko langileak elkartzen hasi zen. Animazio estudio gehienetan aintzat hartua izan bazen ere, Disneyk ez zien bere langileei bertan izena ematen uzten. Langile hauek, ordainsari handienetarikoak jasotzen zituztenak ziren arren, film luzeak egiten pasa zituzten aparteko orduak aurretik hitzarturiko hobariekin ez zetozela bat zioten. Edurne Zuriren filmaren etekina esaterako, Burbankeko estudioak irekitzeko eta Pinotxo eta Fantasia filmak sortzeko erabili zuen Disneyk, eta hori gutxi balitz, zenbaki gorrietan gelditu zen. Beraz, langileek ez zuten etekin horren zatirik jaso. Horretaz gain, filmeen amaierako kredituetan ez ziren agertzen berau produzitzen lagundu zuten hainbat langileren izenak.
1941ean Herbert Sorrellek, Disneyren langileen artean lider sindikala zenak, SCG-a onartzeko negoziazioa egiten saiatu zen baina ez zuen ezertarako balio izan. Estudioan lanpostu garrantzitsua zeukaten hainbaten babesa jaso zuten langileek, hala nola, Art Babbitt eta Will Tytlarena, baina Disneyk babes hori labankada baten moduan ikusi zuen eta Babbitt eta beste 16 langile kaleratzea erabaki zuen. Guzti honek, maiatzaren 28ko greba mobilizatzeko balio izan zuen eta ondorioz, Disney goiz hartan lanera iristean, piketez josita aurkitu zuen estudioa.
Grebak aurrera egin ahala urduritasuna areagotzen joan zen. Estudioko langilegoa zatitu egin zen eta hainbat tirabira ere egon ziren. Zurrumurruen arabera, Disney berak eta Babbittek ia borrokan amaitu zuten.[8] Greba amaitzear zegoenean, Disney, Nelson Rockefellerren aholkua jarraituz, Hego Amerikara joan zen borondate oneko enbaxadore bezala eta horrek, laneko giro petral hori baretzeko balio izan zuen.
Azkenean, gizartearen iritziaren, gobernu federalaren eta presioa egin zioten hainbat talderen (besteak beste Bank of America) ondorioz, sindikatua onartu egin behar izan zuen Disneyk. Beraz, uztailaren 29an greba amaitutzat eman zen eta langileek ordainsarien hobekuntza eta filmeen amaierako kredituetan parte hartu zuten langile guztiak irteteko akordioa lortu zuten. Aitzitik, Disneyk ez zien barkatu inoiz 9 astetako greba horretako partaideei. Langile asko kaleratu zituen legalki aukera izan orduko eta beste batzuk berriz, lana utzi behar izan zuten lantokian nagusitzen zen giro txarrarengatik. Garai hartan estudioa utzi zutenen artean, Vladimir William Tytla, John Hubley, Stephen Bosustow, Dave Hilberman eta Walt Kelly zeuden.
Tirabira guzti honek 30eko hamarkadan Walt Disney Companyk lortu zuen irudi ona zikindu bazuen ere, publikoaren marka honekiko onarpenak bertan iraun zuen.[9]
1941ean langile asko greban bazeuden ere, Dumbo estreinatu zen eta ikaragarrizko arrakasta izan zuen. Estudioaren diru sarrerarik garrantzitsuena bilakatu zen. Handik gutxira, abenduan zehazki, Estatu Batuak Bigarren Gerrate Mundialean sartu zen eta Disneyren estudioa gobernuarekin elkarlanean aritu zen. Horretarako, film hezitzaileak, formakuntza militarrarekin erlazionaturikoak eta erretaguardiarako morala igoko zutenak sortu zituzten, hala nola, Der Fuehrer's Face ("Führerraren aurpegia"), Education for Death ("Heriotzarako hezkuntza"), Reason and Emotion ("Arrazoia eta emozioa"), eta Victory Through Air Power film luzea ("Airetiko indarraren bidez garaipena", 1943) non gerra irabazteko bonbardaketa gehiago egin behar zirela defendatzen zen.
Aitzitik, arlo ekonomikoan ez zeuden momenturik onenean, izan ere, propagandazko film horiek ez zuten diru sarrera handirik suposatzen. Gainera, 1942an estreinatu zen Bambi film luzeak uste zutena baino arrakasta txikiagoa izan zuen. Ondorioz, 40ko hamarkadan dirua aurrezteko asmoarekin ez zituzten film luze gehiago egin, bai ordea film laburrak biltzen zituzten pelikulak. Horien artean garrantzitsuenak Saludos Amigos (1942), aurrekoaren jarraipena den The Three Caballeros (1945), Song of the South (1946), Jolas eta Irudimena (1947) eta Ichabod eta Apo Jaunaren abenturak (1949) izan ziren. Azken hau bi ataletan banatzen zen, lehenengoa Washington Irvingen The Legend of Sleepy Hollowean eta bigarrena Kenneth Grahamen The Wind in the Willowsean. Disneyk produkzioak errentagarriagoak egiteko 1944an Edurne Zuri estreinatu zuen berriro. Orduz geroztik, zazpi urte beranduago film luze bat bigarren aldiz estrenatzeko ohitura hartu zuen.
Gerra ondorengo garaian Estatu Batuek oparotasun handia zuten eta horrek zinean aldaketa batzuk eragin zituen. Lehen zineetan pelikula aurretik jarri ohi ziren film laburrek garrantzia galdu zuten eta film luzeak bakarrik eskatzen hasi ziren. Horregatik, Disneyk produkzioa moldatu eta haurrentzako irudi errealeko pelikulak egiteari ekin zion. Garai horretakoak dira hain zuzen ere 1948an estreinatu zen True-Life Adventures film bilduma, naturari buruzko dokumentalak eta baita hainbat telebista saio ere.
40ko hamarkadaren amaierarako, estudioak gerra garaian galduriko dirua berreskuratzea lortu zuen eta film berri gehiago ekoiztu zituen: Errauskine (Walt Disneyren film gustokoena), Aliceren abenturak Lurralde Miresgarrian (1951) eta Peter Pan (1953). Azken bi hauek halaber kritikak jaso zituzten Lewis Carrollek eta James M. Barriek (bi istorio horien jatorrizko sortzaileak hurrenez hurren) sorturiko istorioak elementu asaldagarriak baztertuz eztitzeagatik.
1941az geroztik Disneyk sindikatuekiko ikaragarrizko mesfidantza zeukan. Hori zela eta, 1947an Gerra Hotzaren lehenengo urteetan, House Un-American Activities Committeeean (Ekintza Antiamerikarren Batzordea) eman zuen testigutza[10] eta bere langile izan ziren ekintzaile sindikalak, hots, Herbert K. Sorrell, David Hilberman eta William Pomerance zalapartari komunistak zirela baieztatu zuen. Disneyren esanetan, 1941eko greba, Estatu Batuetako Alderdi Komunistaren estrategietako bat izan zen Hollywooden eragin gehiago izateko.
Gainera, badirudi 40ko harmakadako lehenengo urteetatik aurrera Disney FBIko agente gisa ibili zela egiazta dezaketen hainbat agiri daudela[11] eta 1954an zehazki, Hooverren agindu baten ostean, "kontaktu bereziko agente" (special agent contact) bilakatu zela.
Horretaz gain, arestian aipaturiko agiri horien arabera, FBIk Disneyren pelikulen gidoi batzuk aldarazi egin zituen. Izan ere, erakunde honek garrantzi handia ematen zion pelikuletan berari buruz ematen zuten irudiari (adibidez, 1965eko That Darn Cat! pelikula). Bestalde, agiri horietan komunista izateagatik ikertu ziren pertsonen artean, Disney bera agertzen zen.
1949an Disneyk Los Angeleseko Holmby Hills barrutian lursail asko zituen etxaleku bat erosi zuen. Bertan, aspalditik nahi zuen trenbide pribatua eraikitzea erabaki zuen. Horretarako, bere adiskide Ward eta Betty Kimballen laguntzaz trenbide horren planoak burutu zituen eta baita plano horien arabera, miniaturazko trena ere. Trenari Carolwood Pacific Railroad deitu zion Disneyk lehenago bizi izan zen Carolwood Drive kalearen omenez. Roger E. Broggiek diseinaturiko lurrunezko tren-makinari aldiz, Lilly Belle deitu zion bere emaztearengatik.
40ko hamarkadaz geroztik, Disneyk estudioko langileek aisialdian beraien familiarrekin ondo pasatzera joateko jolas-parkea irekitzea pentsatuta zeukan. Ideia apal hau pixkanaka handitzen joan zen Disneylanden bilakatu arte.
Dirudienez, 1950ean Oaklanden (Kalifornia) eraiki zen Children's Fairylanden eta Kopenhageko (Danimarka) Tivoli parkean oinarritu zen Disneyland egiteko.[12] Bestalde, zurrumurruek diote, Manuel B. Gonneten (Argentina) dagoen República de los Niños ere aintzat hartu zuela, baina batzuen esanetan, kondaira besterik ez da hau.[13]
Disneylanden proiektua garatzeko, jolas-parke ugari bisitatu zituen baina gehienak zikinak eta kudeaketa txarrekoak iruditu zitzaizkion.
Hasiera batean estudiotik gertu eraikitzea pentsatu bazuen ere, segituen deuseztatu behar izan zuen ideia hori. Izan ere, bertako lursailak nahikoak ez izateaz gain, Burbankeko hiriak ez zion eraikuntzarako baimena eman. Hori zela eta, Anaheimen (Orange konderrian, Los Angelesen inguruan) laranjondoz eta intxaurrondoz josiriko 160 akreko (730,000 m²) lursaila erosi zuen.
1952an WED Enterprises izeneko enpresa sortu zuen jolas-parkea planeatu eta eraikitzeko helburuarekin. Horretarako, estudioko hainbat langile, ingeniari eta diseinugile gisa aritu ziren lanean. Beronen izena, bere inizialetatik abiatuz sortu zuen, hau da, Walter Elias Disney (WED). Bere enpresaren harrobitzat hartu izan zen enpresa hau.
Disneylanden eraikuntza 1954ko uztailaren 21ean hasi zen, eta 1955eko uztailaren 18an ireki zuten lehenengo aldiz.
Walt Disney Productions Disneyland eraikitzen hasi zenean, Disney entretenimenduko industriaren beste arlo batzuetaz ere hasi zen interesatzen. Altxorraren uhartea (1950) esaterako, estudioaren lehenengo pelikula akzioduna izan zen. Ondoren, antzeko beste hainbat pelikula egin zituzten, hala nola, 20,000 Leagues Under the Sea (1954an CinemaScopen), The Shaggy Dog (1959) eta The Parent Trap (1960).
Era berean, telebista pixkanaka hartzen ari zen garrantziaz jabetuta, 1950an One Hour in Wonderland izenpean lehenengo programa egin zuten telebistan. ABC kanalean halaber, Disneyland sustatzeko asmotan, jolas-parke berriari buruzko saio bat burutu zuten. Bertan, pelikula zaharren sekuentziak ere ematen zituzten. Hala ere, Mickey Mouse Club izan zen egunero bota zuten Disneyren telebista programa, izenean aldaketa batzuk jasan bazituen ere, 90ko hamarkada arte luzatu zena.
Estudioa hedatzen joan ahala eta lan arloak ere gora egin ahala, animazioaren departamentuko ardurak pixkanaka konfidantzazkoak zitzaizkion animatzaileei, edo Disneyk zioen bezala "Bederatzi zaharrei", uzten joan zen.[14] Disney bizirik zegoen bitartean produzitutako film luze eta arrakastatsuen artean Lady and the Tramp (1955 CinemaScopen), 101 dalmaziar (1961), Loti ederra (1959 Super Technirama 70mmn) eta Ezpata Harrian (1963) dauzkagu.
Film laburrei dagokionez, 1956 arte jarraitu zuten egiten. Izan ere, urte horretan departamentu hori ixteko erabakia hartu baitzuen. Orduz geroztik eginiko film laburrak oso urriak eta noizbehinkakoak izan dira.
70ko hamarkadako lehenengo urteetan, Disneyren inperioa ikaragarria zen eta Walt Disney Productions entretenimendu familiarra burutzen zuen munduko enpresarik garrantzitsuena zen. Hainbat hamarraldiren ostean, botere magikoak zituen haur-hezitzaile bati buruzko P.L. Traversen liburu baten eskubideak eskuratu zituen Disneyk eta 1964an Mary Poppins estreinatu zuen. Pelikula honek, animazioa eta akzioa bateratzen zituen eta Disneyren beste arrakastetako bat bilakatu zen (pelikula onenaren Oscarrerako ere nominatu zuten, baina My Fair Ladyk irabazi zuen azkenean). Urte horretan bertan, New Yorkeko Munduko Ferian Audio-Animatronic panpin batzuk aurkeztu zituen. Panpin horiek halaber, Disneylanden erabiliko ziren geroago eta baita Ekialdeko Kostaldean eraiki nahi zuen jolas-parkean ere. Azken proiektu hau, Disneyland irekiz geroztik ari zen planeatzen Disney baina ofizialki 1965ean eman zuen berria. Disneyworld deitu zen parkea eta Orlandon (Florida) eraiki zuten Disney zendu eta handik gutxira.
Hil aurretik, eski-estazio bat irekitzekotan ere egon zen (Disney's Mineral King Ski Resort izenekoa), baina proiektua bertan behera utzi behar izan zuten ekologisten protestak zirela eta.
1966ko azkenengo hilabeteetan ezkerreko birikako minbizia diagnostikatu ziotenean (erretzaile porrokatua baitzen), Disneyworld proeiktuaren garapena alde batera utzi behar izan zuen. 65 urte bete eta handik 10 egunetara, 1966ko abenduaren 15ean, estudioen ondoan zegoen St. Joseph ospitalean osasun-azterketa egitean, geldialdi kardiobaskularra jasan eta hil egin zen. Disneyren gorpua abenduaren 17an Forest Lawn Cemeteryn (Glendale, Kalifornia) erre zuten.
Jolas-parkeari dagokionez, Royk (Walt Disneyen anaiak) garatu zuen proeiktua eta bere anaiaren omenez, Walt Disney World izendatzea erabaki zuen. 1971an ireki zen estreinekoz jolas-parke hau eta handik hiru hilabetera, Roy bera ere hil egin zen.
Urte askotan zehar, Disney hil baino lehen izoztua izan zela zabaldu da ezkerreko birika sendatzeko aurrerapen zientifikoak egon bitartean, hots, krionizatua izan zela. Guzti honek, krionizazioak izan zezakeen garrantzia hedatzeko balio izan zuen arren, kondaira bat besterik ez da, Kalifornian baitaude bere errautsak.
1923an Walt eta Roy Disneyk sortu zuten animazio estudioa entretenimendu arloko egungo enpresarik garrantzitsuena da. The Walt Disney Companyk 18 jolas-parke, 39 hotel, 8 estudio zinematografiko, 11 telebista kanal eta beste lurtar bat (ABC kanala) kudeatzen ditu. Gainera, urtean 30.000 milioi dolarreko diru sarrera dauka.
Enpresaren estudio zinematografiko garrantzitsuena den Walt Disney Picturesek, urtean behin gutxienez film luzeren bat egiten du. Hori gutxi balitz, 2006ko maiatzean Pixar izeneko animazio estudioa eskuratu zuen. Izan ere, aurreko urteetan, Walt Disney Picturesek produzitutako filmeek baino arrakasta gehiago izaten baitzuten.
Walt Disneyk animazioaren historian eragin handia izan zuen. Aurrerapen tekniko asko bultzatzeaz gain (soinua, kolorea edota kamera planoanitzak) animaziozko marrazki gutxietsiak adierazpen artistiko sofistikatu izatea lortu zuen 12 urteko epean (1928tik 1940ra).
Nahiz eta, Disneyk eraman marrazkien sorkuntzaren meritu guztiak, langile askoren beharra izan zuen. Adibide garbia Iwerksena da. Estudioko lehenego film laburren sortzaile nagusiena bera zen eta baita Mickey saguarena ere, baina gaur egun, ez da merezi bezala aintzat hartua izan.
Disneyren hainbat adierazpenen arabera, xede artistikoari baino ikusle gehiagorengana iristeari ematen zion garrantzia. Bere pelikula asko maisu-lantzat hartuak izan badira ere, ikusleen interesa lausengatzearren pelikuletako sentimentalismoa areagotzeko joera izan zuen bazuetan. Hala ere, bere heriotzaren ostean, The Walt Disney Companyko marrazkiek ordu arteko ildotik jarraitu zuten.
Arrakasta guzti honek halaber, ikusleek animazioa egiteko era bakarra zegoela sinestaraztera eraman zuen. Ondorioz, marrazkien estilo berrien sorrera oztopatu zen.
Walt Disneyren ideologia, bere pelikuletan isladatua izan dena, "american way of life"-ean ("Bizitza amerikarra") datza. Disneyren pelikuletan zeharka agertutako ideologia neokolonialista, besteak beste Ariel Dorfman eta Armand Mattelartek azpimarratua izan da.
Bigarren Gerrate Mundiala baino urte batzuk lehenago, erregimen faxista europearrekiko afinitateren bat zuelako susmoa dago. Izan ere, erreferentzi batzuen arabera 30ko hamarkadan Mussolinirekin pare bat aldiz egon zen Erroman.[15] Nazismoarekiko hurbiltasunaren frogei dagokionez, badirudi enpresako abokatua zen Gunther Lessingekin German American Bunden (Estatu Batuetako antolakuntza pro-nazia) mitinera joan zela. Hala ere, azken honen lekuko nagusiena Art Babbitt zen, 1941eko greba ospetsu hori hasi aurretik estudiotik kaleratu zuen langileetako bat hain zuzen ere. Beraz, esames horien fidagarritasuna ez dago bermatua. Horretaz gain, 1938an Leni Riefenstahl alemaniarra Hollywoodera joandakoan, Disney izan zen aktoreari ongi etorria eman zion enpresari zinematografiko bakarrenetarikoa.
Nolanahi ere, Disneyk erregimen faxistekiko nolabaiteko afinitaterik bazuen, Estatu Batuak gerratean sartu orduko erabat baztertu zuen. Garai haietan gobernuaren onurarako propaganda filmak egin baitzituen. Honen adibide garbia Der Fuehrer's Face da, non Hitler, Mussolini eta Hirohitoren karikaturak egin eta demokraziaren abantailak azaltzen dituen.
Disneyri antisemita (juduen aurkakoa) izatea ere egotzi zaio. Batez ere 30ko hamarkadako film laburretan agertzen diren juduak pertsonai estereotipatu eta maltzurrak baitira (adibidez, Hiru txerritxoak, 1933). Hala ere, garai haietan bai Europan eta baita Estatu Batuetan ere juduen irudi hori nahiko hedatua zegoen.
Aurreko guztiak zurrumurruak eta susmoak besterik ez badira ere, Disney antikomunista zela ez dago inongo zalantzarik, 1941eko grebaz geroztik behintzat. Greba hori, lehen aipatu bezala, Estatu Batuetako Alderdi Komunistak zineman boterea eskuratzeko taktika zela zioen. Hori gutxi balitz, komunismoak estatubatuarren bizimodua hondatuko zuela ere baieztatu zuen House Un-American Activities Committeen (Ekintza Antiamerikarren Batzordea).
Oraindik ezin izan da frogatu alderdi politikoren bateko kide izan zen ala ez, baina 50ko hamarkadan, Alderdi Errepublikarrari ekonomikoki lagundu zion.[16] Gaztetan halaber, DeMolay Ordena delako antolakuntza masonikoaren kide izan zen. Bere esanetan, antolakuntza honetan ikasitakoa bere formakuntzaren muina izan zen.
Erlijio arloan aldiz, ezin izan da gauza askorik jakin. Bataiatua izan zen eta bere izena, bertako apaizaren (Walter Parr)[17]), omenez jarri zioten. Fededuna ez zela uste bada ere, erlijioa asko errespetatzen zuela dirudi. 1963ko Roland Gammonek idatziriko Faith is a Starrerako hainbat lerro idatzi zituenean behintzat, balore erlijiosoek gizartean eta bizitzan zuten garrantziaz jardun zuen. Beraz, Disneyk erlijioaren inguruan izan zezakeen iritziaren froga bakarra horixe da.[18]
Walt Disneyk 26 Oscar sari jaso zituen guztira. Oro har, 4 ohorezko sari eta film laburrengatik beste 12 irabazi zituela aski ezaguna da, baina irudi errealeko film laburrengatik, dokumental labur onenarengatik eta dokumental luze onenarengatik ere hainbat sari jaso zituen.
Hala ere, ez zuen inoiz film luze onenaren saririk irabazi nahiz eta Mary Poppins nominatua izan 1965ean (Disney hil baino zertxobait lehenago). Izan ere, 2001 urte arte ez zen sortu animazioko film luze onenaren saria. Beraz, sarituak izan ziren Disneyren film luze klasikoen artean Edurne Zuri (1939) eta Fantasia (1942) bakarrik daude, baina ez film luze onenagatik, ohorezko Oscar sariagatik baizik.
.jpg)
1945ean Disneyko estudioak Salvador Dalí margolari espainiarrarekin kontaktatu zuen bere lan piktorikoan oinarritutako film labur bat egiteko. Armando Domínguezen bolero mexikar batekin batera animazio irudiak emititu nahi zituzten, ametsetako irudi batzuen gainetik maitasunezko olerkiak konposatzen ziren bitartean. Aitzitik, proeiktua bertan behera gelditu zen diru faltagatik.
2003an berriz, 7 minutuko film labur bat moldatzea lortu zuten garai hartan egin zituzten irudi urriez baliatuz. Dominique Monferyk zuzendua izan zen eta Festival Internacional de Annecyn aurkeztu zuten Patua izenpean.
Disney hil eta handik gutxira (1969ko aldizkari batean zehazki) Disneyren gorpua krionizatuta zegoela zabaldu zen. Esamesen arabera, aurrerapen zientifikoek bizitza itzultzeko gai izan arteko kontua izango zen. Baina kondaira bat besterik ez da, izan ere, bai bere heriotzaren eta baita gorpuaren errausketaren frogak ere badaude. Nolanahi ere, esames horren jatorria ez da oso ondo ezagutzen, berau sortzearen arrazoia Disneyren bi biografok bere azkenengo urteetan krionizazioaren inguruko interesa azaldu zuela idaztea izan daiteke. Leonard Mosley (Disney's World: A Biography, 1985) eta Marc Eliot (Walt Disney: Hollywood's Dark Prince : A Biography, 1993) izan ziren hain zuzen ere biografo horiek. Hala ere, ez dute interes horren inongo frogarik azaltzen, beraz ezin da ziurtatu ea interes hori benetakoa zen ala ez. Bestalde, errausketa esparru oso pribatuan egiteak eta Disneyk aurrerapen teknologikoetan zeukan interesak ere kondaira horri indarra ematen zioten.[19]
Disney jatorri espainirrekoa zela zioen beste kondaira bat ere badago. Honen arabera, Disney Chicagon jaio beharrean Mojácarren (Almería) jaio zen eta sendagile baten eta garbitzaile baten sasikumea izan zen. Ustezko ama, Estatu Batuetara joan eta adopzioan eman zuen haurra. Elias eta Flora Disneyk adoptatu zuten José Guirao Zamora txikia, geroago Walt Disney bezala ezagunagoa izango zena. Zurrumurruak hala ere ez dira hor amaitzen, Disneyk Mojácarrera herriko parrokiko fitxategiak aztertzeko hainbat pertsona bidali zituela baitio.[20]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg){kind=small}
_ribbon.svg){kind=small}
