Francisco Franco

Francisco Franco
	; Irudi gehiago
; Espainiako Estatuburua
Espainiako gobernuburu
armed forces of the Nationalist faction in the Spanish Civil War (en) komandante buru
; Armadako Estatu Nagusiko burua
; Capitán general de las Islas Baleares (en)
; Director of the General Military Academy (en)
3. komandante buru
komandante buru
National Head of the Movement (en)
Spanish Armed Forces (1939-1975) (en) komandante buru
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Francisco Paulino Hermenegildo Teódulo Franco Bahamonde
Jaiotza	Ferrol, 1892ko abenduaren 4a
Herrialdea	Espainia
Bizilekua	El Pardoko Errege Jauregia; Meirásko jauregia
Lehen hizkuntza	gaztelania
Heriotza	Madril, 1975eko azaroaren 20a (82 urte)
Hobiratze lekua	Grave of Francisco Franco at Mingorrubio Cemetery (en)
Heriotza modua	berezko heriotza: bihotz-gutxiegitasuna
Familia
Aita	Nicolás Franco Salgado-Araújo
Ama	María del Pilar Bahamonde y Pardo de Andrade
Ezkontidea(k)	Carmen Polo (1923ko urriaren 16a - 1975eko azaroaren 20a)
Seme-alabak	ikusi Carmen Franco;
Haurrideak	ikusi Pilar Franco Bahamonde (en) ; Nicolás Franco Bahamonde (en) ; Ramón Franco;
Familia	ikusi Ramona Polo Martínez-Valdés (en) (wife's sister (en) ); Ramón Serrano Suñer (co-brother-in-law (en) ); Francisco Franco Salgado-Araujo (en) (izter-lehengusu);
Hezkuntza
Heziketa	Toledo Infantry Academy (en) 1910)
Hizkuntzak	gaztelania
Jarduerak
Jarduerak	ofizierra, espainiar legionarioa, militarra, politikaria, agintaria eta gidoilaria
Altuera	1,63 metro
Lantokia(k)	Madril
Jasotako sariak	ikusi Imperial Order of the Yoke and Arrows ; Knight Grand Cross with Collar of the Order of Alfonso X (1940ko apirilaren 10a) ; Knight Grand Cross of the Order of Saint Ferdinand (1939ko maiatzaren 19a) ; Medal of Suffering for the Motherland (1925eko irailaren 17a) ; War Grand Cross (1939) ; Military Medal of Spain (1922ko ekainaren 30a, 1927ko apirilaren 29a) ; Royal and Military Order of Maria Christina (1914ko apirilaren 17a, 1916ko irailaren 20a) ; Grand Cross of the Military Merit - White Badge (1934ko abenduaren 11) ; Grand Cross of the Aeronautical Merit (Spain) - White Decoration ; Grand Cross of the Royal and Military Order of Saint Hermenegild (1941eko martxoaren 26a) ; Cross of Naval Merit with red badge (1926ko urriaren 20a) ; Cross of the Military Merit - Red Decoration (1912ko azaroaren 16a, 1913ko urriaren 17a, 1915eko irailaren 21a, 1922ko urriaren 4a) ; Knight Grand Officer of the Order of Saint Hermenegild (1935eko urtarrilaren 31) ; Cross of the Royal and Military Order of Saint Hermenegild ; Order of the Medhauia ; Melilla Medal (Military) ; Campaigns Commemorative Medal ; Battle of Lepanto 4th Centenary Medal (1971ko otsailaren 11) ; Supreme Order of Christ (1954ko otsailaren 25a) ; Ohorezko Legioko komandantea (1930eko urriaren 27a) ; Grand Cross of the Sash of the Three Orders (1962) ; Grand Collar of the Military Order of the Tower and Sword (1939ko ekainaren 30a) ; Order of the Most Holy Annunciation ; Knight Grand Cross of the Order of Saints Maurice and Lazarus ; Knight grand cross of the order of the crown of Italy ; Order of the German Eagle ; Order of Rama ; Grand Cross of the Order of the Legion of Honour (Philippines) ; Order of Sikatuna ; Order of the Liberator General San Martín ; Order of Bernardo O'Higgins ; Grand Cross of the special class of the Order of Boyacá ; National Order of Merit ; Order of the Seal of Solomon ; National Order of Honour and Merit ; Supreme Order of the Renaissance ; National Order of Merit ; Military Order of Ayacucho ; Grand Cross of the Military Order of Avis ; Order of Trujillo ; Order of Christopher Columbus ; Knight of the Sovereign Military Order of Malta ; Order of Saint Lazarus ; [[]] (1951) ; [[]] ; [[]] ; Medal of the Peace of Morocco ; Elisabet Katolikoaren Ordenaren komandante osoa ; Medal of Work Merit ;
Zerbitzu militarra
Adar militarra	Espainiako Indar Armatuak
Gradua	generalissimo (en) ; general de división (en) ; brigada-jeneral
Parte hartutako gatazkak	Rifeko gerra; Asturiasko Iraultza; Espainiako Gerra Zibila; Ifniko Gerra
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	katolizismoa
Alderdi politikoa	FET y de las JONS

Francisco Paulino Hermenegildo Teódulo Franco Bahamonde (Ferrol, Coruña, 1892ko abenduaren 4a – Madril, 1975eko azaroaren 20a) espainiar militar eta diktadorea izan zen. Espainiako Bigarren Errepublikaren gobernu demokratikoaren aurka estatu-kolpe militarra jo eta Espainiako estatuburu izan zen 1939tik eta 1975 arte, frankismo deritzon aldian. Haren jarraitzaileei frankista deritze.

«Franco» orriak hona dakar. Bestelako esanahiei buruzko orria hau da: «Franco (argipena)»

Datu azkarrak Espainiako Estatuburua, Espainiako gobernuburu ...

Itxi

Bizitza

Haurtzaroan, aitak gaizki tratatzen zuen, maritxu eta Paquita deitzen baitzion. Helduaroan, izaera hotzekoa izan zen. Alaba bat sortu eta gero, ez zuen bizitza sexual aktiborik izan.^[1] Gonzalo Queipo de Llano jeneral frankistak, berriz, Paca la Culona deitzen zion bizkarretik —inoiz ez aurpegira—, Francok egiten zizkion mespretxuen mendekutzat.^[2]^[3]^[4]

1907an Toledoko Infanteriako Akademian sartu zen. Hiru urte geroago, teniente zela, Marokoko gerrara joan zen. Rifeko Gerran (1912) nabarmendu zen. Abd el-Krimek Marokoko gerra berriro piztu zuenean, Espainiar Legioako Tertzioko Lehen Banderaren buru zela, ekintza nagusietan hartu zuen parte: Xauen hartzea, Melillaren defentsa, Gurugu hartzea eta Dar-Drius berriro eskuratzea (1921-1922), eta talde beraren buru zela Al-Hoceimako lehorreratzean eta Afrikako gerraren amaian (1923-1925).

Miguel Primo de Riverak Zaragozako Akademia Militarreko zuzendari izendatu zuen (1928-1931). Garai hartan jadanik Europako jeneral gazteena zen. 1931n Errepublika eratu berriak Balear Uharteetako Komandantzia militarrera bidali zuen. Gerrako ministroaren aginduz, 1934an, Asturiasko iraultza sozialista zapaldu zuen. Hurrengo urtean, Estatu Nagusi Zentraleko buruzagitza hartu zuen, eta Gerrako Kontseilu Goreneko lehendakaritza bere esku gerattu zen. Herri Fronteak gaina hartu zuenean (1936ko otsailaren 16a), Kanarietako Komandantzia militarrera bidali zuten. Hala ere, harreman oso estuak gorde zituen marxismoaren garapena eragotzi nahi zuten gainerako buruzagiekin.

Afrikako osteak gobernu errepublikanoaren kontra altxatu zirenean (1936ko uztailaren 17a), hegazkinez Marokora heldu eta haiekin batu zen. Espainiako Itsas Armada gobernu demokratikoari leial mantendu zenez, ezin ziren Iberiar penintsulara igaro, eta estatu kolpea porrot egitear izan zen, penintsulan matxinatu faxistek ez baitzuten indar militar handirik. Francok, ordea, laguntza eskatu zien Adolf Hitler eta Benito Mussolini diktadore faxistei, eta haiek hegazkinak bidali zizkioten. Halaxe, penintsulara igaro zen Francoren armada. Han, konkistaturiko herri bakoitzean, ezkertiarra zen edo ezkertiartzat salatutako herritar oro hilarazi zuen Francok, Espainia «garbitzeko» helburua baitzuen.

Haren tropek laster egiten zutenez aurrera eta Toledoko alkazarra hartu zutenez, ospe handia lortu zuen Francok, eta 1936ko irailaren 28an gobernuburu eta generalísimo izendatu zuten gainerako jeneral matxinatuek. Gero, bere burua estatuburu izendatu zuen, bai eta Caudillo ere. Hitlerren eta Mussoliniren laguntzaz, matxinatu faxistek gerra irabazi zuten 1939ko apirilaren 1ean; nahiz eta militarki faxisten indarrak gobernu militarrarenak baino askoz ahaltsuago izan, badirudi gerra Francok nahita luzatu zuela, edozein oposizio zanpatzearren. Txikituta utzi zuen estatu osoa.^[5]

Espainiako Gerra Zibila bukatu zenean, Bigarren Mundu Gerrak iraun zuen bitartean eta ondorengo urteetan, estatu gehienek Espainiako erregimen berriaren kontrako blokeoa egin zuten, Alemaniako eta Italiako erregimen faxistekin —mundu gerra hura galdu zutenekin— izandako lankidetza zela kausa. Erregimen totalitarioen gisara antolatu zuen Espainia. Gorteak eratu zituen, Espainarren Forua ezarri, eta erreferendum-legea eman. Era askotako gobernuak antolatu zituen, frankismoaren oinarrizko joerak aldatu gabe izan arren, une bakoitzeko gorabeheren arabera (militarrenak, teknokratenak...). Atzerriko harremanei dagokienez, Espainia beste herrialdeetatik independente gorde nahi izan zuen, autarkiaren ideiari jarraituz; Hitlerrekiko negoziazioetan huts egin ondoren, Bigarren Mundu Gerran ez sartzea erabaki zuen, baina Dibisio Urdina bidali zuen, nazien alde eta Sobietar Batasunaren aurka borrokatzera.

1950eko hamarkadan, AEBekin eta NBEarekin negoziazioak hasi zituen, eta poliki-poliki beste herrialde batzuekin ere harremanetan sartu, ekonomiak hala eskatzen baitzuen. Baina Espainiaren ortodoxia bereziaren ideiari eutsi zion betiere. Alderdi politiko bakarra onartu zuen beti, bera alderdi horren buru zela: Falange Española Tradicionalista y Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista (FET y JONS).

1966an, Estatuaren Lege Organiko berria eman zuen. Joan Karlos Borboikoa izendatu zuen, bere ondoren Espainiako estatuburu eta errege izan zedin. 1973an, gobernuburu-kargua Carrero Blanco almirantearen esku utzi zuen, baina ETAk Carrero Blanco hil zuen, eta era horretara Francoren ondorengo erregimenaren jarraipena zalantzan jarri zen. Franco 1975aren azaroan hil zen; lehentxeago, ETAko bi kide eta FRAPeko hiru hiltzera kondenatu eta hilarazi zituen. Franco hil eta berehala hasi zen erregimen-aldaketa, lehendik ere prestatzen hasia baitzegoen.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011-12-26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.