From Wikipedia, the free encyclopedia
Bosnia-Herzegovina,[1] izen ofiziala Bosnia eta Herzegovina[1] (bosnieraz eta kroazieraz: Bosna i Hercegovina; serbieraz: Босна и Херцеговина), hegoaldeko Europako estatu burujabea da, Balkanetan kokatua, Itsaso Adriatikoaren ertzean. Hala ere, ia estatu itsasgabea da, 20 kilometroko kosta zerrenda besterik ez baitu, Neum hiriaren inguruan. Iparraldean, mendebaldean eta hego-mendebaldean Kroazia du, ekialdean Serbia, eta hego-ekialdean Montenegro. 51.201 kilometro koadroko eremua hartzen du,[2] eta 2018an 3,4 milioi biztanle zituen.[2] Hiriburua Sarajevo da.
| Bosnia eta Herzegovina | |||
|---|---|---|---|
| Bosna i Hercegovina Босна и Херцеговин | |||
| Ereserkia: Bosnia-Herzegovinako Ereserki Nazionala | |||
| |||
 _-_BIH_-_UNOCHA.svg) | |||
| Geografia | |||
| Hiriburua | Sarajevo | ||
| Azalera | 51.197 km², 10 km² eta 57.187 km² | ||
| Punturik altuena | Maglić (2.386 m) | ||
| Punturik sakonena | Adriatikoa (0 m) | ||
| Kontinentea | Europa | ||
| Mugakideak | Montenegro, Kroazia, Serbia eta Europar Batasuna | ||
| Administrazioa | |||
| Gobernu-sistema | Errepublika federal eta errepublika | ||
| Bosnia-Herzegovinako Presidentzia | Željko Komšić (en)  Denis Bećirović (en) Željka Cvijanović (en) | ||
| Legebiltzarra | Bosnia-Herzegovinako Biltzar Parlamentarioa | ||
| Harreman diplomatikoak |  Ikusi mapa Wikidatan | ||
| Zeren kide | ikusi
| ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 3.816.459 | ||
| Dentsitatea | Adierazpen errorea: Ustekabeko < eragilea bizt/km² | ||
| Hizkuntza ofizialak | |||
| Erabilitako hizkuntzak | |||
| Erlijioa | islam, judaismo, kristautasun ortodoxo eta katolizismo | ||
| Emankortasun-tasa | 1,263 (2014) | ||
| Alfabetizazioa | % 97 (2013) | ||
| Bizi-itxaropena | 76,911 (2016) | ||
| Giniren koefizientea | 33 (2011) | ||
| Giza garapen indizea | 0,78 (2021) | ||
| Ekonomia | |||
| BPG nominala | 18.168.579.578,195 $ (2017) | ||
| BPG per capita | 5.148 $ (2017) | ||
| BPG erosketa botere paritarioa | 45.969.002.344 nazioarteko dolar (2017) | ||
| BPG per capita EAPn | 13.107,722 nazioarteko dolar (2017) | ||
| BPGaren hazkuntza erreala | 2,5 % (2016) | ||
| Erreserbak | 6.473.729.518 $ (2017) | ||
| Inflazioa | −0,3 % (2016) | ||
| Historia | |||
| Sorrera data: 1992ko martxoaren 1a | |||
| Bestelako informazioa | |||
| Aurrezenbakia | +387 | ||
| ISO 3166-1 alpha-2 | BA | ||
| ISO 3166-1 alpha-3 | BIH | ||
| Ordu eremua | ikusi
| ||
| Elektrizitatea | 230 V. 50 Hz.europar loki eta Schuko | ||
| Internet domeinua | .ba | ||
| fbihvlada.gov.ba | |||
Bosnia-Herzegovina bi entitatetan dago banatua: Bosnia-Herzegovinako Federazioa, kroaziarren eta bosniakoen lurraldeak hartzen dituena, eta Bosniako Serbiar Errepublika. Ipar-ekialdeko Brčkoko Barrutia bien artean administraturik dago. 1992ko udaberrian independentzia aldarrikatu zen arte, Bosnia eta Herzegovina Jugoslaviako errepublikak ziren. 1992-1995 urteetan gerra zibila zabaldu zelarik, Bosnia banatua gelditu zen, eta elkarren kontrako taldeek gobernatua. Egungo gobernu egiturak Daytongo Akordioaren bidez sortu ziren 1995ean.
Bosnia-Herzegovina hego-ekialdeko Europan dago, Balkanen mendebaldean, ipar latitudeko 42° eta 46° artean, eta ekialdeko longitudeko 15° eta 20° artean. Iparraldean, mendebaldean eta hego-mendebaldean 956 kilometroko muga du Kroaziarekin, ekialdean 345 kilometrokoa Serbiarekin, eta hego-ekialdean 242 kilometrokoa Montenegrorekin;[3] hegoaldean 20 kilometroko itsasertza du Adriatikoan, Neum udalerrian.
Oso herrialde menditsua da, Dinariar Alpeen magalean baitago. Bi eskualde nagusi daude: Bosnia, menditsua eta euritsua, erdialdea eta iparraldea hartzen duena, eta Herzegovina hegoaldean, Adriatikotik gertu.[4] Dinariar Alpeetan daude gailurrik garaienak: Maglić (2.388 metro), Čvrsnica (2 228 m), Prenj (2.155 metro), Treskavica (2.088 metro) eta Bjelašnica (2.067 metro).
Erdialdean eta iparraldean klima kontinentala dago; baso zabalak daude, eta pagoak, haritzak eta izeiak dira espezie nagusiak. Hegoaldean, klima mediterraneoa da, eta mahatsondoak, olibondoak eta mingranondok daude.[4]
Bosnia-Herzegovinako Paleolitoan Badanj leizeko (Stolac, Herzegovina) grabatuak nabarmentzen dira, Europako hego-ekialdeko zaharrenak baitira. Geziz erasotutako zaldia K.a. 14-12000 urtekoa da. Neolitoan iliriarrak bizi izan ziren. Proto-indoeuropar herri hau aski ezezaguna bada ere, garrantzi handikoa izan zen Erdialdeko Europan. K.a. IV. mendean zeltak iritsi ziren. K.a. 229an iliriarren eta Antzinako Erromaren arteko gerrak hasi ziren. Gure aroko 9. artera arte ez zuen Erromak eskualde osoa bereganatu.
Suetonio historialariaren arabera, Bosnia-Herzegovinan izan zuen Erromak Gerra Punikoen osteko gudu zailenetako bat, iliriarren matxinadaren (Panoniako matxinada eta Batonianum Bellum ere deitua) aurkako kanpaina, hain zuzen ere. Erromatar Inperioa zatitu zelarik (337-395) Iliria, Dalmazia eta Panonia Mendebaldeko Erromatar Inperioaren barnean gelditu ziren. 455ean, ostrogodoek inbaditu zuten eskualdea eta, geroago, alano eta hunoen eskuetan ibili zen. VI. mendean, Justiniano I.a enperadoreak Bizantziar Inperioarentzat konkistatu zituen lurralde haiek. Ondoren, abaroen inbasioa gertatu zen.
Goi Erdi Aroan mendebaldeko Balkanetan zegoen egoera politikoa ez dago erabat argitua. VI. mendetik aurrera, gaur egungo Poloniako hegoaldetik eta Txekiar Errepublikatik, talde eslaboak iritsi eta kokatu ziren. IX. mendean Frankoen inbasioarekin feudalismoa finkatu zen. Garai hartan, Dalmaziako itsasaldetik hasita, kristautu ziren bosniarrak. IX. mendean bi erresuma jaio ziren inguru hartan, Serbia (Bosniako hego-ekialdean) eta Kroazia (Bosniako mendebaldean). XI. eta XII. mendeetan, bertako nobleek agindu zuten Bosnian, Hungariako monarken agintepean. Hungaria zen eskualdeko erresuma nagusia, Kroazia ere mende zuena.[5]
1200 aldean, Bosniako Banatoak autonomia zabala lortu zuen. Horretarako hungariarren eta serbiarren aurka borrokatu behar izan zuen. Biztanleria kristaua zen, baina hiru elizatan zegoen banatua; gehienak katoliko erromatarrak baziren ere, ortodoxoak eta bogomiloak ere bazeuden. Hiru elizak antolakuntzaren aldetik ahulak ziren, kleroa, hein handi batean, hezigabea, eta bakar batek ere ezin zuen izan estatuaren babes iraunkor eta esklusiboa.[5]
1376an, Tvrtkok, Bosniako ban-ak, errege izendatu zuen bere burua. Horrela sortu zen Bosniako Erresuma. Ordurako, ordea, turkiar otomanoak hasiak ziren Balkanak konkistatzen. 1389an, serbiarrak azpiratuak izan ziren Kosovoko guduan, eta otomandarren basailu bilakatu ziren. Bosniak 1463 arte eutsi zion bere independentziari.[5]
1463an, Mehmet II.ak Bosnia inbaditu eta Eztebe Tomašević, Bosniako Erresumako azken erregea, hilarazi zuen. Hurrengo mendean, bosniar askok, arrazoi espiritualak eta sozialak zirela-eta, eliza kristau ahul eta desantolatuak utzi, eta konkistatzaileen fede islamikoari heldu zioten. Predikari musulman ibiltariek lagundu zioten Islamaren hedapenari, eta haren forma zabal eta inklusiboa erakutsi zuten, bosniarrei beren tradizio zaharrak fede berrira egokitzeko aukera eman ziena. Otomandar sultanek eta bertako gobernadoreek meskita ederrez apaindu zituzten Bosniako hiri eta herriak, eta eskolak, liburutegiak, umezurztegiak eta babes etxeak ezarri zituzten.[5] Mostarko Stari Most eta Sarajevoko Gazi Husrev-beg meskita dira garai hartako arkitektura lanik garrantzitsuenetakoak. Bosniako musulman asko inperioko elitean sartu ziren (soldaduak, administrazioko langileak, islamdar legelariak, jakintsuak...), eta gutxi batzuk postu gorenetara iritsi ziren.[5]
XVII. mendearen amaieran hasi zen Otomandar Inperioaren gainbehera. Mugak atzera egin ahala, galdutako eskualdeetatik kanporatu zituzten eslaviar musulmanek Bosnian aurkitu zuten babeslekua. 1878an, Errusia-Turkia Gerraren ostean, otomandarren agintea amaitu zen. Urte hartan, Europako herrialderik boteretsuenak Berlinen elkartu ziren, Balkanetako mapa politikoa berrantolatzeko. Serbiak (1882), Montenegrok (1910) eta Bulgariak (1908) independentzia lortu bazuten ere, Bosnia-Herzegovinaren administrazioa Austria-Hungariako Inperioaren eskuetara pasatu zen.[5]
Austria-Hungariako administrazioak “ereduzko kolonia” bihurtu nahi izan zuen Bosnia. Estatuaren diru-laguntzei esker, trenbideak eta industriak eraiki ziren; eskolak, eraikin publikoak, parkeak eta modernitatearen beste ikono batzuk erregimen berriaren onuren sinbolo izan behar ziren. Sarajevon eraikuntzaren booma izan zen, eta bertako kafetegietan Europako ideologia berrien gainean eztabaidatzen zen. Ideologia berri horien artean nazionalismoa zegoen, XIX. mendeko erromantizismoaren eta darwinismo sozialaren ondorengo handia. Horiek horrela, serbiarrek hegoaldeko eslaviar estatua-ren ametsa (Serbia Handia) zabaldu zuten, bosniar musulmanek eta Austria-Hungariako agintariek defendatzen zuten gizarte pluralista eta multikonfesionalaren aurka.[5]
1908an Austria-Hungariako Inperioak herrialdea anexionatu zuen. 1914ko ekainaren 28an, serbiar nazionalista batek Franz Ferdinand Austriakoa artxidukea hil zuen Sarajevon, eta hasiera eman zion Lehen Mundu Gerrari.[6] Gerran 9 milioi soldadu hil ziren, Austria-Hungariako armadan erroldatutako bosniar asko barne (beste batzuk Serbiako armadan borrokatu ziren), baina Sarajevo hiria eta Bosniako zati handiena ez ziren gudu-zelai izan.[5]
1918an gerra amaitu zenean, Austria-Hungariako Inperioa deuseztatu zen, eta Serbiarren, Kroaziarren eta Esloveniarren Erresuman integratu zuten, Petri I.a Karageorgevic errege zela. 1920ko hamarkadan, Jugoslaviako erregimena gero eta diktatorialagoa eta zentralistagoa bihurtzen zen heinean, serbiar zentralismoaren eta kroaziar nazionalismoaren arteko tirabirak handituz joan ziren. 1928an, serbiar diputatu batek Stjepan Radić, Kroaziako Nekazarien Alderdiko buruzagia, hil zuen Belgradeko parlamentuan. Horren ondoren, Alexandro I.a erregeak parlamentua itxi, konstituzioa ezeztatu, eta estatuko agintea bere gain hartu zuen.[5]
1929ko urrian herrialdeak Jugoslaviako Erresuma izena hartu zuen. Banaketa administratiboa aldatu zen: eskualde historikoak (Kroazia eta Bosnia) ezabaturik, 9 probintzia (banovina) berrietan "esku gogorreko" gobernadore militarrak jarri ziren. Ante Pavelić kroaziar abertzale faxistak ustaxa talde armatua sortu zuen. 1934ko urriaren 9an Mazedoniako ekintzaile batek, ustaxarekin elkarlanean, erregea hil zuen Marseillan. Arazo politiko, sozial eta ekonomikoek muturreko alderdiak, bai eskuinekoak, bai ezkerrekoak, indartu zituzten.[5][7]
1941eko apirilean, Hitlerrek Jugoslavia inbaditu zuen; erregeak atzerrira ihes egin zuen, eta Bosnia nazien mendeko Kroaziako Estatu Independentearen barnean gelditu zen. Zapalkuntza izugarria izan zen: populazio judua deuseztatua izan zen, eta Kroaziako kontzentrazio-esparruetan hamarnaka mila serbiar, judu eta aurkari politiko hil ziren. Serbiar asko inbaditzaileen kontra altxatu eta txetnik izeneko talde monarkiko eta abertzaleetan sartu ziren. Talde horiek bosniar musulmanen aurkako basakeri ugari egin baitzuten, musulman batzuek bat egin zuten nazien aldeko ustaxekin; beste batzuk Waffen-SSn erroldatu ziren. Komunistek, Josip Broz Tito buru zutela, erresistentzia talde multietnikoak antolatu zituzten: partisanoak. Bosnia gudu zelai bilakatu zen: okupazio indarrek (Alemaniak eta Italiak), kroaziar ustaxak, serbiar txetnikek, herri miliziek eta partisanoek, elkarren aurka borrokatzeaz gain, izua zabaldu zuten zibilen artean.[5]
Bosniako erdialdeko eta Kroaziako kostaldeko eremu menditsuetan gertatu ziren partisanoen eta nazien arteko borrokarik odoltsuenak. Titoren gerrillariek ospea irabazi zuten borrokaldi horietan, eta 1944ko hasieratik Aliatuen laguntza jaso zuten.[5] 1944ko urriaren 20an, partisanoek Belgrad askatu zuten. Hala ere, Bosnia, Kroazia eta Esloveniako zenbait eskualdetan 1945ko maiatzera arte iraun zuten alemaniarrek.
Gerra garaian, ordurako Josip Broz Tito erresistentziaren lider zela, talde antifaszistek berriro diseinatu zuten Jugoslavia. Ordura arteko Hiru nazioko estatua estatu nazioaniztun bihurtu zen, musulmanak naziotzat hartuak izan ziren, eta montenegrotarrak ere banatu egin ziren serbiarrengandik.[8] Aliatuen garaipenaren ondoren, Bosnia-Herzegovina, Kroazia, Mazedonia, Montenegro, Serbia eta Esloveniak Jugoslaviako Errepublika Federal Popularra eratu zuten. 35 urtez alderdi bakarreko diktadura izan zen, Josip Broz Titok hil arte (1980) gobernatu zuena.
Tito oreka politika mantentzen saiatu zen agintean egon zen bitartean.[8] 1980ko hamarkadan, komunismoa desegin ahala, nazionalismoa indartuz joan zen. Jugoslaviako errepublika bakoitza bere bidea egiten saiatu zen. Sobietarrek Ekialdeko Europan zeukaten nagusitasuna kolapsatu zenean, Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialistaren amaiera etorri zen. 1990ean lehenbiziko alderdi anitzeko hauteskundeak egin ziren. Serbia eta Montenegron alderdi komunista nagusitu zen baino gainerako errepubliketan abertzaleak garaile atera ziren. Jugoslavia desegiten hasi zen eta 1991n Esloveniak eta Kroaziak independentzia adierazi zuten.
Testuinguru hartan, Bosniako gobernuak independentziarako erreferendumera deitu zuen 1992ko martxoan. Baietzak irabazi, eta independentzia aldarrikatu zuen apirilaren 4an. Serbiar gehienek boikota egin zioten erreferendumari eta, serbiarren miliziek Sarajevori setioa jarri ziotenean, gerra piztu zen. Nazio Batuen Erakundeak maiatzean onartu zuen Bosnia.[9] Gerra zibilean Jugoslaviako, hots Serbiako, armadaz gain, Kroaziakoak ere esku hartu zuen. Gerrak 100.000 hildako inguru[10] eta 2.5 milioi erbesteratu eragin zituen. Gerrako krimen ugari egin ziren (garbiketa etnikoak, bortxaketa masiboak eta genozidioa). 1994an, NATO zuzenean esku hartzen hasi zen serbiarren milizien aurka.[9]
1995eko abenduaren 14an, Daytongo Akordioak amaiera eman zion gerrari. Jugoslaviak Bosnia eta Herzegovinaren independentzia onartu zuen, eta estatua bi lurralde autonomotan banatu zuten: Bosnia-Herzegovinako Federazioa eta Bosniako Serbiar Errepublika. Jugoslavia ohirako Nazioarteko Auzitegia ezarri zuten Hagan. Serbiar milizien alde borrokatu zen kroaziar etniako herritar bat izan zen lehenengo zigortua. 1997an, NBEren Bosniarako ordezkariari botere bereziak eman zizkioten Daytongo Akordioaren nazioarteko bermatzaileek. Besteak beste, Bosniako fakzioen artean akordiorik ez balego erabaki lotesleak ezartzekoa, eta kargu publikoak kentzekoa akordioak urratu zituztela erabakiz gero.[9]
2003an, NBEk Europako Batasunari (EB) igorri zion nazioarteko polizia indarren ardura. NBEren ordezkariak bi lurralde autonomoen konstituzioak aldarazi zituen, eta serbiarren Defentsa Ministerioa desegin zuen. 2004an, NATOk EBren esku utzi zuen bakea gainbegiratzeko misio militarra. 2005ean, EBk onartu zuen Bosniarekin Elkartze eta Egonkortze Hitzarmena negoziatzen hastea.[9]
2006an, Bosniak Serbia eta Montenegro salatu zuen Nazioarteko Justizia Auzitegian, 1995ean Srbrenican genozidioa egin zuela leporaturik. 2007an, Nazioarteko Justizia Auzitegiak ebatzi zuen Srebrenicako sarraskia genozidioa izan zela, baina Serbia errugabetzat jo zuen. 2008an, Radovan Karadžić gerra garaian serbiarren buruzagi politikoa izan zena atxilotu zuten Belgraden. 2011n, Ratko Mladić gerra garaian serbiarren buruzagi militar nagusia izan zena atxilotu zuten Serbian. Karadžići 40 urteko espetxe zigorra ezarri zioten 2016an Hagan, genozidioa eta gerra krimenak egotzita; Mladići, berriz, bizi osorako espetxe zigorra ezarri zioten, genozidioa eta gerra krimenak egotzita.[9]
Herrialdeko presidentzia hiru kidek osatzen dute, bosniako batek, kroaziar batek eta serbiar batek, eta zortzi hilabetean behin txandakatzen dute presidente kargua.[11] Gerra amaitu zenetik, talde etnikoen arteko gatazka bortitzak saihesteko, interposizio indarrak daude Bosnia-Herzegovinan. 2004 arte NATOkoak egon ziren eta, ondotik, Europako Batasuneko armadetakoek dihardute lan horretan.
1995eko Daytongo Akordioari jarraituz, bi entitate konfederatutan banaturik dago estatua: Bosnia-Herzegovinako Federazioa, Federazio Kroaziar-Musulmana ere deitua, lurraldearen % 51 inguru hartzen duena, eta Bosniako Serbiar Errepublika, lurraldearen % 49 inguru hartzen duena. 2000. urtean, Brčkoko Barrutia entitatea gehitu zen, bi entitateen artean administratzen dena.[11]
 Bosnia-Herzegovinaren banaketa administratiboa | |||||||
| Bandera | Armarria | Entitatea | Izena bertako hizkuntzan | Hiriburua | Eremua[2] (km²) | Biztanleria (2013ko errolda)[2] | Hizkuntza ofiziala(k) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | .svg){kind=small} | Bosnia-Herzegovinako Federazioa | Federacija Bosne i Hercegovine | Sarajevo | 26.182 | 2.219.220 | Bosniera, kroaziera eta serbiera |
 |  | Bosniako Serbiar Errepublika | Република Српска | Sarajevo (ofiziala), Banja Luka (de facto) | 24.617 | 1.170.342 | Serbiera, bosniera eta kroaziera |
 |  | Brčkoko Barrutia | Brčko distrikt / Брчко дистрикт | Brčko | 402 | 83.516 | Bosniera, kroaziera eta serbiera |
3.473.078 biztanle zituen 2013an.[2] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 13,2 dira, 15-24 urte bitartekoak % 10,8, 25-54 urte bitartekoak % 44,5, 55-64 urte bitartekoak % 15,2, eta 65 urtetik gorakoak % 16,2. Bizi itxaropena 77,5 urtekoa da; 74,5 urtekoa gizonezkoena eta 80,7 urtekoa emakumezkoena (2020ko zenbatespenak).[3]
2013ko zenbatespenaren arabera, % 52,9 bosniakoak dira, % 30,8 serbiarrak, eta % 14,6 kroaziarrak.[3]
Bosniera, serbiera eta kroaziera dira mintzaira ofizialak. Hirurak eslaviar hizkuntza den serbokroazieraren aldaerak dira eta oso desberdintasun txikiak dituzte. Hala ere, azken urteetan bakoitzak bere estandarra garatu du.
Biztanleen % 50,7 musulmanak dira, % 30,7 kristau ortodoxoak, % 15,2 katolikoak, eta % 1,1 ateo edo agnostikoak (2013ko datuak).[3]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
