Baigorri-Ortzaize
Nafarroa Behereko eskualdea From Wikipedia, the free encyclopedia
Baigorri-Ortzaize[1][a] (Baigorriko hizkeraz: Baigorri-Orzaize)[b] Nafarroa Behereko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatua. Eskualdea Urepeleko Errobi ibaiak zeharkatzen dituen hiru haranek osatzen dute, eta, ondoren, Errobi ibaiak, Nafarroa Beherearen barruan: Aldude, Baigorri eta Ortzaize. Oso eskualde menditsua da, erliebe-desberdintasun handiak ditu eta haran oso estua, Garazi inguruan handitzen dena.
| Baigorri-Ortzaize | |
|---|---|
 Euskal Herria | |
  | |
| Administrazioa | |
| Herrialdea |  Nafarroa Beherea |
| Udalerriak | 11 (lista ikusi) |
| Eskualdeburua | Baigorri |
| Herri handiena | Baigorri |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 43°11′19″N 1°19′42″W |
| Azalera | 310,08 km² |
| Garaiera | 61-1275 metro |
| Distantzia | 10,9 km (Donibane Garazitik) |
| Demografia | |
| Biztanleria | 5.857 (2018:  44) |
| Dentsitatea | 18,89 biztanle/km² |
11 udalerrik osatzen dute, eta 2018 urtean 5857 biztanle eta 310,08 kilometro koadroko azalera zituen; horrek 18,89 biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen. Errobi ibaiaren ertzetan dagoen itsas mailaren gaineko 61 metrotik Lauriñaga mendiaren 1275 metrora arteko altuera du.
Eskualdeburua Baigorri udalerria da.
Izena
Izena, Baigorri eta Ortzaize izenen ondoko posizio bat da, Baigorri (Aldudeko ibarra "Baigorriko ibarra" bezala ere ezagutzen da) eta Ortzaize ibarren ordezkaritzan.
Toponimoaren frantsesezko bertsioa Baïgorry-Ossès da. Aragoieraz, Baigorri-Osés eta tierra de Baigorri-Osés bertsio homologoak dago eta Okzitanieraz Baigòrri-Ossés eta país de Baigòrri-Ossés.
Geografia
Mugakideak
Fisionomia
Eskualdea bi ibarrek osatzen dute: Aldudeko edo Baigorriko ibarra, eta Ortzaizeko ibarra. Horietatik guztietatik igarotzen da Urepeleko Errobi, Errobi osatzen duten hiru ibaietako bat. Izan ere, Errobi Arrosa eta Ortzaize artean eratzen da, Arnegiko Errobi eta Urepeleko Errobi urekin.
Klima
 Datu klimatikoak (Banka, 1981-2010)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 22.3 | 29.0 | 33.0 | 35.0 | 36.5 | 41.1 | 40.9 | 42.6 | 37.5 | 35.0 | 28.0 | 24.0 | 42.6 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 11.0 | 12.3 | 15.3 | 16.9 | 20.8 | 23.9 | 25.9 | 26.1 | 23.7 | 19.4 | 14.1 | 11.5 | 18.4 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 6.9 | 7.6 | 10.0 | 11.5 | 15.1 | 18.1 | 20.1 | 20.3 | 17.7 | 14.5 | 9.9 | 7.6 | 13.3 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 2.8 | 3.0 | 4.7 | 6.1 | 9.3 | 12.3 | 14.3 | 14.5 | 11.8 | 9.5 | 5.7 | 3.8 | 8.2 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -12.6 | -13.0 | -8.5 | -2.5 | 1.0 | 3.0 | 6.2 | 3.5 | 1.0 | -1.5 | -7.7 | -9.7 | -13.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 187.6 | 159.5 | 158.6 | 181.2 | 131.5 | 84.4 | 74.9 | 84.4 | 115.3 | 152.9 | 212.5 | 201.6 | 1744.4 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 99.0 | 109.0 | 109.5 | 95.7 | 97.0 | 69.0 | 86.7 | 85.2 | 81.0 | 99.0 | 96.5 | 130.1 | 130.1 |
| Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[2] | |||||||||||||
| Datu klimatikoak (Irulegi, 1981-2010) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 24.8 | 27.0 | 30.0 | 32.6 | 35.0 | 40.0 | 41.0 | 42.0 | 39.2 | 34.0 | 27.0 | 26.0 | 42.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 11.9 | 12.9 | 15.6 | 17.1 | 20.8 | 23.7 | 25.9 | 26.2 | 24.4 | 20.5 | 15.2 | 12.5 | 18.9 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 7.5 | 8.0 | 10.3 | 11.7 | 15.2 | 18.2 | 20.3 | 20.5 | 18.3 | 15.3 | 10.6 | 8.3 | 13.7 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 3.0 | 3.2 | 5.0 | 6.4 | 9.7 | 12.7 | 14.7 | 14.8 | 12.3 | 10.1 | 6.0 | 4.0 | 8.5 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -15.4 | -10.5 | -9.5 | -3.2 | -0.2 | 2.8 | 5.8 | 4.0 | 2.0 | -2.5 | -8.5 | -9.8 | -15.4 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 146.0 | 129.8 | 124.7 | 139.3 | 106.9 | 77.0 | 65.6 | 76.1 | 92.5 | 112.1 | 164.8 | 153.4 | 1398.2 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 96.7 | 115.5 | 128.9 | 78.8 | 70.1 | 66.2 | 103.2 | 80.3 | 69.3 | 88.1 | 124.1 | 110.2 | 128.9 |
| Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[3] | |||||||||||||
Historia
Baigorriko Bizkonderria
Artikulu nagusia: «Baigorriko Bizkonderria»
1020an, Gaskoniako dukea zen Antso VI.a Gilen Gaskoiniakoak Baigorriko ibarraren subiranotasuna Nafarroako errege zen Antso III.a Gartzeitzeri eman zion, jasotako mesede baten esker onez. 1033an, errege berak Baigorriko Bizkonderria sortu zuen eta kontrola Gartzea Lopitzeri eman zion, Eneko Lopitz Bizkaiko kondearen anaiari.[4]
Baigorriko jaunak Nafarroako erregearen zerbitzupean bereizi ziren batailadore handi gisa. Askori Nafarroako Erresumako hainbat eskualdetan funtzionario postuak eman zitzaizkien eta beste hainbesteri errege gazteluetako alkateak eman zitzaizkien, bereziki Luzaide eta Amaiurrekoak. Merinoak eta Nafarroako Gorteetako ordezkariak ere izan ziren.[5]
XII. mendean, Lope II.a Enekoitzek, Baigorriko bizkondeak, Oztibarreko lurraren errentak jasotzen zituen, eta horietako batzuk Haranbeltzeko prioratoari ematen zizkion, baita zenbait lur ere. XIII. mendean bizkonderria bi zatitan banatu zen. Izan ere, Frantzisko Semenetz Baigorriko bizkondearen semeak, lehen ezkontzetan Caupenne batekin ezkondua, herentziagatik lehiatu ziren.[6]
Fernando Katolikoak Nafarroa Garaia kendu zionean, Baigorriko bizkondeek leial jarraitu zuten beren legezko subiranoekin, baina beren jarduerak Bearnera eta Nafarroa Behereko lurretara desbideratu ziren. Gracian Etxautzkoa, Lautrecekin batera, Italiako kanpainara joan zen; beranduago, Henrike II.a Espainiakoaren gortean kargu bat izan zuen. Antton Etxaultzkoa semeari zor zaio Bizkaiko jurisdikzioaren haranetik Garaziko Gortearen haranera igarotzea, administrazio judizial zibil eta kriminalari dagokionez (1564), botere feudalaren haranaren emantzipaziorako urrats garrantzitsua.
Gaztelarren aurka borrokatu zen, baita erlijio gerretan ere, erreformaren arerio nagusietako bat izan zelarik. Horregatik, Lüküzeko eta Armendaritzeko jaunak buru zituzten lebantisko katolikoekin kausa komuna egin zuen, baina 1570ean men egin zuen. Hurrengo matxinada katolikoa lehertu zenean, Antton erreginari leial mantendu zitzaion, eta, denborarekin, Henrike III.a Nafarroakoa eta IV.a Frantziakoaren konfiantzazko gizona izatera iritsi zen, zeinak 1573an eta 1583an espainiar gortera bidali zuen, zenbait gestio egiteko.[7]
Etxautzeko Bizkondea Labetzeko jaun, Saillejuzaneko jaun, Santiagoko ordenako zaldun, ganbera-aitoren seme, Nafarroako kapitain eta Bearneko seneskal handi izatera ere iritsi zen. Bertrand Etxautzkoa, Anttonen semea, Baionako apezpiku izendatu zuten 1593an. Frantziako kapilau handi, Tourseko artzapezpiku eta erregearen ordenen komendadore izendatua, Etxautz Luis XIII.a Frantziakoa eta Maria Mediciren konfiantzazko gizona izan zen, nahiz eta Richelieu kardinala, denbora batez laguna izan zuena, ez zen oso abegikorra izan.
Joan Etxautzkoa, apezpikuaren anaia, familiaren jarraitzailea izan zen, eta Baigorriko Bizkonde gisa mugako arazoei aurre egin behar izan zien. Joan Bizkonderria sei mendez gobernatu zuen gizonezkoen adarreko azken ordezkaria izan zen. Bere ondasunak, hau hiltzean, bere alaba Claude-Honorettek jarauntsi zituen, 1644an, Bernard de Saint-Martinekin ezkondu zena, Biscarròssako Bizkondearen semea berau. Gero, Claude-Honoretten seme Joan izan zen ondorengoa, Roll-Montpellier batekin ezkondua, 1712an hil zena eta haranean aurreko handia izan zuena. Geroago, Etxauztarrak markes bihurtu ziren.[8]
Kintoagatiko gatazka
Fernando Katolikoak Nafarroa Garaia konkistatu zuenean etengabeko liskarrak sortu ziren Aldude eta Erroibar ibarren mugakide ziren larreen inguruan. Izan ere, ez zen nazioarteko erregelamendurik sinatu horiek ebazteko eta mugako lerro finko bat finkatzeko. Gertakari hauen ondorioz, 1610ean, Baigorriko lurraldean eraso bat gertatu zen, zenbait borda erre ziren eta 500 eta 600 abelburu artean lapurtu ziren.
Joan Etxautzkoa bizkondeak gogor erantzun zuen. Azkenean, batzorde bat bildu zen, eta bertako kide zen Bertrand Baionako apezpikua, bizkondearen anaia, araudi bat egin zuena, Arnegin 1613an sinatu zena. Hala ere, araudi hau Pirinioetako Itunak berretsi zuen arren, istiluek jarraitu zuten Nafarroako bi haranen artean.
1671tik, Frantziaren eta Espainiaren arteko harremanak hobetu egin ziren, eta Aldudeko, Baztango, Erroko eta abarretako Pirinioetako ibar txikien liskarrak baretzeko joera zegoen. Negoziazioak 1765ean hasi ziren; 1770ean eten egin ziren, 1 000 baigorritar sartu baitziren 1768an, Auritz eta Orreagako herrietan makilez, fusilez eta aizkoraz armaturik, 1776ko lerrora iritsi arte.[9]
Ibarreko foru banaketa
Antzinako Erregimenan zehar, bi batzar moten bidez administratu zen: herrixketako epaimahaiena eta Gorte Nagusiarena. Ibarra osatzen zuten hamaika herrietako herritar guztiei irekitako batzarra zen hau. Anhauzeko elizatik gertu elkartzen zen, ibarreko herri bat. Batzar hauen erregistroak, 1687tik 1785era, Baigorriko udaletxearen artxiboan gordetzen dira.[10]
Herrixketako epaimahaien batzarrak berrogains deitzen ziren; gehienetan Berrogain gainean biltzen ziren, Irulegi eta Baigorri artean, ibarra osoko bilera orokorra, herri bakoitzeko epaimahaiak eta diputatuak prestatzeko. Diputatuak Berrogain honetan bertan aukeratzen ziren. Batzar bateko eta besteko bilkurak publikoak ziren, baina Gorte Nagusiak bakarrik zuen erabakitzeko ahalmena. Larrialdi edo larritasun kasuetan, bizilagun guztiak joaten ziren. Emakumeek hitza eta botoa zuten, irizpidea familia-burua eta etxe baten jabea baitzen. Herrixkek ezin zuten beren kabuz erabaki Gorte Nagusitik igaro gabe. Epaimahaiaren izendapena urterokoa zen eta euskara erabiltzen zen hizkuntza bakarra. ibarreko funtzionario finkoak idazkaria, diruzaina eta sindikoa ziren, epaimahai soilak baino kultura handiagoko pertsonak -oro har, lizentziadunak-, eta ibarrak ordaindu egiten zien erregistroak eramateagatik, akordioak gauzatzeagatik, funtzionario frantsesen eta euskara hutsezko nekazarien arteko bitartekari izateagatik, etab.
Gorte Nagusiaren azken akta 1788koa da. Administrazio judizial zibil eta kriminalari dagokionez, baigorritarrak Garaziko Gortera joaten ziren Donibane Garazin, Garazi, Armendaritze, Irisarri eta Iholdiko biztanleekin batera, 1564az geroztik, bizkondeak bere prerrogatiba judizialei uko egin zienean.
Osaketa
11 udalerritan bilduriko 19 herrik osatzen dute eskualdea: 5 857 biztanle eta 310,08 kilometro koadro.
| Herria | Udalerria | INSEE kodea | Herritarra | Azalera (km²) |
Biztanleria (2018) |
Dentsitatea (bizt/km²) |
|---|---|---|---|---|---|---|
 Aldude |
Aldude | 64016 | aldudar | 23,27 | 327 | 13,79 |
 Esnazu |
esnazutar | |||||
 Anhauze |
Anhauze | 64026 | anhauztar | 12,33 | 380 | 30,01 |
 Arrosa |
Arrosa | 64490 | arrosatar | 18,43 | 538 | 28,38 |
 Azkarate |
Azkarate | 64066 | azkaratear | 5,82 | 318 | 55,67 |
 Baigorri |
Baigorri | 64477 | baigorriar | 69,44 | 1480 | 23,32 |
| Donostei |
doneztebar | |||||
 Gernieta |
gernietar | |||||
| Okoze |
okoztar | |||||
| Otikorene |
otikorendar | |||||
 Urdoze |
urdoztar | |||||
 Leizparze |
leizparzear | |||||
| Banka |
Banka | 64092 | bankar | 49,60 | 347 | 6,79 |
 Bidarrai |
Bidarrai | 64124 | bidarraitar | 38,20 | 667 | 17,93 |
 Irulegi |
Irulegi | 64274 | irulegitar | 9,38 | 359 | 39,45 |
| Sorhoeta |
sorhoetar | |||||
 Lasa |
Lasa | 64322 | lasar | 14,79 | 335 | 21,57 |
 Ortzaize |
Ortzaize | 64543 | ortzaiztar | 26,44 | 280 | 11,54 |
 Urepele |
Urepele | 64436 | urepeldar | 42,38 | 826 | 21,12 |
Garraioa
Euskal Hirigune Elkargoaren esku dagoko Car Express hiriarteko autobus sareak zerbitzatzen du eskualdea. Guztira, bi lineak eskaintzen dute zerbitzua 7 udalerritan: Urepele, Aldude, Banka, Baigorri, Arrosa, Irulegi eta Azkarate.[11]
Gainera, Baiona-Donibane Garazi burdinbideak zerbitzua ematen die Bidarrai, Arrosa eta Ortzaize udalerriei, Txik Txaken 54. linearen bidez.
Politika
2017ko urtarrilaren 1era arte, udalerri guztiak Garazi-Baigorri herri elkargoaren kide ziren. Une horretatik aurrera, sortu berria zen Euskal Hirigune Elkargoaren parte izatera pasa ziren.
Ekonomia
Kobre, burdin eta zilar meatzeak ez dira errentagarritzat hartzen. Larreak eta mendiak dira nagusi; beraz, abere-iturri nagusia abeltzaintza eta zuren ustiapena dira. Laboreak Kantaurikoak dira. Mahasti bikaina, bereziki Irulegin.
Euskara
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Baigorri-Ortzaizeko herri guztiak sailkatu zituen, mendebaldeko behe-nafarrera euskalkian, Arberoa, Ortzaize eta Aldude ibarretan hitz egiten zena.[12]
Koldo Zuazok, 2010ean, bertako herri guztiak nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.[13]
Irudiak
Etxe tradizional bat Ortzaizen
Bidarraiko Nobilia Zubia
Oharrak
Erreferentziak
Ikus, gainera
Kanpo estekak
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
