From Wikipedia, the free encyclopedia
Afro-asiar hizkuntzak Iparraldeko eta Mendebaldeko Afrikan, Sahelen eta Hego-mendebaldeko Asian hedaturik dagoen hizkuntza familia da, 240 hizkuntza inguruk osatua, 285 milioi lagunek baino gehiagok erabiliak.[1]
Hizkuntzoi afro-asiar (edo afroasiar) ez ezik, afrasiar (Afrasian), lisramiko edo erythraean ere esaten zaie; aldiz, behialako kamito-semitiko izendapena baztertu eta arbuiatu izan da.[2][3][4]
XIX. mendearen hasieran, zenbait hizkuntzalarik amazigera, kuxtar hizkuntzak eta egiptoera filo kamitikoan bildu zituzten, haien artean zuten lotura genetikoa eta talde horrek hizkuntza semitikoen filoarekin zuen harremana ohoretuz.[5] Kamitiko eta semitiko terminoek Genesi liburuko Noeren Kam eta Sem semeen ondorengoen tribuak deskribatzen dituzte.[6]
Ezagutzen den hizkuntza afroasiarren arrasto zaharrena duela 5.400 urteko (ca. K.a. 3.400) inskripzio egiptoarra da.[8] Naqada II kulturako zeramika batean aurkituriko ikurrek —Antzinako Egiptoko hieroglifoen antza dute— datazio zaharrago bat (ca. K.a. 4000) iradokitzen dute.[7][9][10][11]
Halaber, Antzinako Egiptoko hizkuntza hori hizkuntza Protoafroasiarrekiko desberdina da: bien arteko banaketa denbora luzez gertatu zela ondorioztatzen da.[12][13][14]
Protoafroasiar hizkuntza edo protoafroasiarra hizkuntza afroasiar guztien aurrekaria da, haietan oinarriturik berregituraturiko protohizkuntza.[15][16] Proto-afroasiarrari loturiko datazioek tarte kronologiko handia barneratzen dute, K.a. 16.000 urtetik, K.a. 7.500 urtera arte. Halaber, datazio horiek gainontzeko protohizkuntzekin erlazionatuak baino zaharragoak dira.[17][18][19]
Antzinako afroasiarra hizkuntza proto-afroasiarraren hizlarien jatorrizko leku hipotetikoa da: bertan, hiztunak komunitate linguistiko bat edo komunitate konplexuen talde gisan bizi ziren, geografikoki zabaldu eta hainbat hizkuntza garatu aurretik.
Leku hipotetiko hori egun ezezaguna da, baina batzuek Levanteko lehen nekazariekin lotzen dute, ostera Ipar eta Ekialdeko Afrikara migratu zutenak hizkuntza haiekin zabalduz.[21] Beste proposamen batzuek jatorria nekazaritzaren aurretiazko Ipar-ekialdeko Afrikako hizlari ehiztari-biltzaileetara lotzen dute.[18][20][22][23][24]
Honako adar edo familietan sailkatu ohi dituzte hizkuntzalariek afro-asiar hizkuntzak:[33]
Zalantzak daude hizkuntza omotikoak talde horretan sailkatu behar ote diren[34][35] eta beja hizkuntzaren kasuan, hizkuntza kuxitikoen adarrean ala adar propioan sailkatu behar ote den.[36][37]
IX. mendean, Tiareteko Judah ibn Quraysh gramatikaria lehena izan zen hizkuntza afroasiarren bi adarrak (amazigera eta semitikoa) lotzen: arabiera, hebreera eta aramera ezagutzen zituen.[38] XIX. mendean zehar, europarrek harreman hori ere proposatu zuten. 1844an, Theodor Benfeyk etiopiko izeneko hizkuntz familia proposatu zuen, hizkuntza semitiko, amazigera eta kuxtarrak barneratzen zituena.[39] Urte berean, T. N. Newmanek hausa eta semitikoen arteko harremana proposatu zuen: hori luzaroan dudan egon zen.
Hizkuntza afroasiarrak hiztunen kopuruaren arabera zerrendaturik, bakoitzaren hizkuntza-familia, hizkuntza afroasiarren barnean aipatuz:
Hizkuntza afroasiarrek konpartitu ditzaketen sistema fonetikoak, hizkuntza honen aurrekariaren (proto-afroasiarra) ezaugarriak zirela onartu liteke.[63] Egindako hizkuntza proto-afroasiarren berregiteek bokal sistema sinplea atxikitzen diote, hiru bokal labur /i, a, u/ eta hiru bokal luzek /ī, ā, ū/ osatua.
Ordea, hizkuntzalaritza historikoko adituek proposaturiko kontsonante sistemen artean ez da adostasunik aurkitu, aukerak konplikatuegiak direlako. Hurrenez, Ehret-en (1995) berreraikitzearen eta Orel y Stolbova-ren (1995) hipotesiak biltzen dituen taula dugu:[12][64][65]
| Ezpainkari | Lateral | Koroari | Sabaikari | Belar | Ezpain belar | Ubular | Faringari | Glotal | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Leherkari | (*pʼ) | *tʼ | <*kʼ> | (*kʼʷ) | <*qʼ> | ||||
| <*p> | *t | <*k> | (*kʷ) | <*q> | *ʔ | ||||
| *b | *d | <*g> | (*gʷ) | ||||||
| Afrikatu | *tɬ͡ | <*ʦʼ> | *ʧʼ | ||||||
| <*tɬ͡> | <*ʦ> | *ʧ | |||||||
| (*dɮ͡) | *ʣ | ||||||||
| Igurzkari | (*sʼ) | ||||||||
| (*f) | *ɬ | *s | (*ʃ) | *x | (*xʷ) | *ħ | *h | ||
| (*z) | (*ɣ) | (*ɣʷ) | *ʕ | ||||||
| Ahostun | *m | *n | (*ɲ) | (*ŋ) | (*ŋʷ) | ||||
| *l | *r | *j | *w | <*ʀ> |
Parentesi arteko fonemak (); soilik Ehret-ek berreraikitakoak dira.[12] Kortxete arteko fonemak <>; Orel y Stolbova-ak berreraikitakoak dira.[64] Puntuazio marka gabeko fonemak; bi adituek berreraikitakoak dira.[12][64]
Hizkuntza afroasiarretan zabalduriko ezaugarriak (baina ez unibertsalak), hurrengoak dira:[66][67]
- Kontsonante enfatiko multzoa, asko glotalak, faringariak edo inplosiboak bilakatuz.
- Aditza-Subjektua-Objektu hizkuntz tipologia, Subjektua-Aditza-Objektua joeraz.
- Bi generoko sistema singularrean, femeninoa /t/ soinuak markaturik.
- s itsaski kausatiboa.
- Atzizki posesiboak.
- Nisba deribazioa -j (egiptoar goiztiarrean) edo -ī (semitikoan).
- Hitzen inflekzioa sustraiko aldaketek, aurrizki eta atzizkiek eragin dezakete.
Ehret (1995) eta Orel y Stolbovaren (1995) hiztegi etimologikoen artean, kontsentsua adierazten duten sustraien ereduak:[65]
| Zenbakia | Proto-Afroasiar forma | Esanahia | Berbere | Txadar | Cushitiko | Egiptoar | Omotiko | Semitiko |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | *ʔab | aita | ✔ | ✔ | ✔ | ✔ | ||
| 2 | (ʔa-)bVr | zezena | ✔ | ✔ | ✔ | ✔ | ||
| 3 | (ʔa-)dVm | gorria, odola | ✔ | ✔ | ✔ | ✔ | ✔ | |
| 4 | *(ʔa-)dVm | landa, lurra | ✔ | ✔ | ||||
| 5 | ʔa-pay- | ahoa | ✔ | ✔ | ✔ | |||
| 6 | ʔigar/ *ḳʷar- | etxea, ixitura | ✔ | ✔ | ✔ | ✔ | ✔ | |
| 7 | *ʔil- | begia | ✔ | ✔ | ✔ | ✔ | ||
| 8 | (ʔi-)sim- | izena | ✔ | ✔ | ✔ | ✔ | ||
| 9 | *ʕayn- | begia | ✔ | ✔ | ||||
| 10 | *baʔ- | joan | ✔ | ✔ | ✔ | |||
| 11 | *bar- | semea | ✔ | ✔ | ✔ | |||
| 12 | *gamm- | ilajea, bizarra | ✔ | ✔ | ✔ | |||
| 13 | *gVn | masaila, kokotsa | ✔ | ✔ | ||||
| 14 | *gʷarʕ- | eztarria | ✔ | ✔ | ✔ | |||
| 15 | *gʷinaʕ- | eskua | ✔ | ✔ | ||||
| 16 | *kVn- | ko-emaztea | ✔ | ✔ | ✔ | |||
| 17 | *kʷaly | giltzurruna | ✔ | ✔ | ✔ | ✔ | ||
| 18 | *ḳa(wa)l-/ *qʷar- | esan, deitu | ✔ | ✔ | ||||
| 19 | *ḳas- | hezurra | ✔ | ✔ | ✔ | |||
| 20 | *libb | bihotza | ✔ | ✔ | ✔ | |||
| 21 | *lis- | mingaina | ✔ | ✔ | ✔ | |||
| 22 | *maʔ- | ura | ✔ | ✔ | ✔ | ✔ | ||
| 23 | *mawVt- | hil | ✔ | ✔ | ✔ | ✔ | ||
| 24 | *sin- | hortza | ✔ | ✔ | ✔ | |||
| 25 | *siwan- | jakin | ✔ | ✔ | ✔ | |||
| 26 | *inn- | ni, gu | ✔ | ✔ | ✔ | ✔ | ||
| 27 | *-k- | beroren | ✔ | ✔ | ✔ | ✔ | ||
| 28 | *zwr | hazia | ✔ | ✔ | ||||
| 29 | *ŝVr | sustraia | ✔ | ✔ | ||||
| 30 | *šun | lo egin, amestu | ✔ | ✔ |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
