From Wikipedia, the free encyclopedia
Amazigera[1] edo berberera[2] (jatorrizko izena: tamaziɣt, ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ) berbereek darabiltzaten afroasiar hizkuntza kamitikoei ematen zaien izena da.
| Amazigera, berberera | |
|---|---|
 Berbere hizkuntzen hedapena. | |
| Datu orokorrak | |
| Lurralde eremua | Maroko eta Aljeria batez ere; hizkuntza komunitate txikiak: Tunisia, Libia, Egipto, Mauritania, Melilla, Niger eta Mali |
| Hiztunak | 42 milioi |
| Eskualdea | Iparraldeko Afrika |
| Hizkuntza sailkapena | |
| giza hizkuntza afroasiar hizkuntzak | |
| Informazio filologikoa | |
| Hizkuntza-tipologia | aditza-subjektua-objektua, hizkuntza isolatzailea eta hizkuntza fusionatzailea |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-2 | ber |
| Glottolog | berb1260 |
| Linguasphere | 10 |
| Linguist List | berb |
| IETF | ber |
Hizkuntza izendatzeko, berberera ohiko forma da. Izena, hala ere, arabieraren hiztunek berbereen hizkuntza gutxiesteko erabiltzen zuten: "ber ber egiten dutenak" ("hitz egiten ez dakitenak") haren jatorria baita. Hala ere, egun tamazight ere erabiltzen da, amazigek beren hizkuntzari ematen dioten izena, alegia, edo, euskarara egokituta, amazigera. Tamazight amazigh hitzaren femeninoa da (amazigeraz, izenari t-...-t erantsiz, femenino bihurtzen da), arabieraz bezala, amazigeraz hizkuntzek genero gramatikal femeninoak dutelako.
Berberera Marokon eta Aljerian (Kabilia eskualdea) hitz egiten da batik bat, baina Tunisia, Libia, Egipto, Mali, Mauritania, Melilla (Espainia) eta Nigerren ere hizkuntza komunitate txikiagoak ditu. Antzinatean, arabiera Afrika iparraldera iritsi aurretik, kontinenteko iparralde guztian mintzatzen zen, baita Kanarietan ere (guantxea).
Marokon eta Aljerian ofiziala da; Malin eta Nigerren, hizkuntza nazionala; eta Libian, eskualdekoa.
Independentziaren ondoren, Magrebeko herrialde guztiek arabiartze politika egin zuten, hein batean frantsesa beren hezkuntza eta alfabetatze hizkuntza nagusi posizio kolonialetik aldentzea helburu zuena. Politika horren menpe, amazigera hizkuntzen erabilera zapaldu edo debekatu egin zen. Marokon eta Aljerian —batez ere Kabilia— berberek horren kontra egin zuten eta hizkuntza ofizializatzea eta zenbait ikastetxetan sartzea lortu zuten.
2011ko Marokoko konstituzioak amazigera hizkuntza ofizial bihurtu zuen, arabierarekin batera. Marokok hizkuntza aldetik lehian dauden hainbat hizkuntza dituen herrialdea da, besteak beste, frantsesa, arabiera estandar modernoa, marokoar arabiera eta amazigera. Arabiar estandar modernoaren estatusa handitu ahala, gizonezkoen eta hizkuntzaren arteko harremana ere handitu zen, baita emakumezkoen eta amazigeraren arteko harremana ere. Emakumeak amazigera hizkuntzaren eramaile nagusiak bihurtu ziren, herrialdeko estatus baxuko hizkuntza gisa[3].
2011ko ekainaren 17an, Mohammed VI.a erregeak konstituzio erreforma berriaren hitzaldian iragarri zuen amazigera Marokoko hizkuntza ofiziala bihurtu zela, arabierarekin batera, eta etorkizunean administrazio guztietan erabiliko zela[4].
2012ko apirilaren 30ean, Fatima Chahou, ezizena Tabaamrant, Marokoko Ordezkarien Ganberako kidea eta kantari ohia, Marokoko Parlamentuan amazigera erabili zuen lehen pertsona izan zen.
Aljeriak 2002an aitortu zuen amazigera hizkuntza nazional gisa[5], baina ez ofizial gisa. Hala ere, 2016ko otsailaren 7an, Aljeriako parlamentuak berbere hizkuntzen ofizialtasuna aitortu zuen. [6] [7] Libian ez du ofizialtasunik: azkenik, Malin eta Nigerren, partzialki tuareg hizkuntzetan irakasten duten eskola batzuk daude.
Egun, bereber hizkuntzetan hiru idazketa sistema daude: neo-tifinagh-a, latindarra eta arabiarra. Hein batean, idazketa sistemaren aukeraketa politikoa da, askotan ideologikoki egiten baita bataren edo bestearen alde.[8]
Amazigera, egun, bata bestetik urrun eta hainbat lurraldetan banaturik dauden zenbait hizkuntz komunitatek erabiltzen dute. Sakabanaketa horren eraginez, lau aldaera nagusiok ditu, hiztun kopuru hauekin (Hayward 2000: 76):
Berber hizkuntzak silabako nukleorik behar ez duen egitura fonologikoa dute. Kontsonanteen multzoari dagokionez, barietatearen araberakoa da eta ez dago adituen arteko adostasunik. O. Ouakrim-ek inbentario hau proposatu du, soinuen ezaugarri fonetikoen neurri enpirikoetan oinarrituta:[9]
| Ezpainbikari | Hortzeko | Albeolar | Pst. Alb | Sabaikari | Belar | Ubular | Faringeko | Glotal | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Inplosibo | - / b | t / d | k / g | q / - | |||||
| Koartikulatu | tˁ / dˁ
. |
sˁ / zˁ | - / ʒˁ | kʷ / gʷ
xʷ / - |
qʷ / -
- / ʁʷ |
||||
| Igurzkari | - / f | s / z | ʃ / ʒ | x / - | - / ʁ | ħ / ʕ | - / ɦ | ||
| Sudurkari | m | n | |||||||
| Hurbilkari | l, ɾ | j | w |
Kontsonante koartikulatuetan, / ʷ / zeinuak kontsonante ezpainbikarituak adierazten ditu, eta / ˁ / zeinuak laringizatutako kontsonanteak adierazten ditu. Aurreko kontrasteez gain, kontsonante batek artikulazio "tentsoa" eta "lausoa" izan dezake (tradizioz, konsonante bikoitzak edo "geminatuak" gisa idazten dira).
Berbererazko erroak, Afroasiako beste hizkuntzetan bezala, "hezurdura" konsonantiko finko batez osatuta daude, eta bertan txertatzen diren bokalei esker forma jokatu desberdinak lor daitezke, izenetan eta aditzetan. Artizkiak gehitzeko prozedura morfologiko hori, beste hizkuntz familia batzuetan arraroa dena, aurrizki eta atzizki ugari gehituta ere osatzen da. Erro gehienek bizpahiru kontsonante dituzte, baina 1 eta 4 kontsonantedunak ere badira. Morfologikoki ere, ohikoa izaten da kontsonante bat ahultzea edo indartzea, prozedura morfologiko gisa.
Izenean, genero gramatikalak bereizten dira bi balore posiblerekin: maskulinoa eta femeninoa. Izen maskulinoak maiz bokal batekin hasten dira; genero femeninoa -t atzizkiaz edo t- aurrizkiaz markatzen da, edo biekin batera t -...- t ingurizkiaz. Hizkuntza indoeuroparrek ez bezala, aditzek markak dituzte, subjektuaren generoa ere adierazteko.
Berber hizkuntzek genero gramatikala dute, atzizkiz edo bokal-aldaketez markatzen dena. Antzeko prozedurez markatzen da pluraltasuna. Taula honek generoaren eta pluraltasunaren deklinabidearen ohio formak erakusten ditu:
| GLOSA | maskulino
singular |
maskulino
plural |
femenino
singular |
femenino
plural |
|---|---|---|---|---|
| 'hori' (kolorea) | awaraɣ | iwaraɣen | tawaraɣt | tiwaraɣin |
| 'handi' | ameqqran | imeqqranen | tameqqrant | timeqqranin |
| 'txiki' | amezˁyan | imezˁyanen | tamezˁyant | timezˁyanin |
| 'luze' | azegral | izegralen | tazegralt | tizegralin |
| 'hotz' | asˁemmadˁ | isˁemmadˁen | tasˁemmadˁt | tisˁemmadˁin |
Taulan hizkuntza afroasiarren ezaugarri tipiko bat ikus dezakegu: t- / -t hizkiak femeninoaren marka dira.
-k atzizkia bigarren pertsonaren marka gisa erabiltzen da. Halaber, bide asko erabiltzen dira: pluraltasuna aurrizkiaen, atzizkien edota barruko patroi bokalikoen bitartez ere adieraz daiteke.
Berber hizkuntzek VSO moduko osagaiak dituzte, nahiz eta SVO ere aurki daitekeen. Hizkuntzak nukleo markatu baino joera handiagoa du osagarria edo adjuntua markatzeko. Preposizioak ditu. Izan ere, bitxia da hitz bat beste hitz baten menpean dagoela adierazteko partikula bat edo "atxikitze egoeraren" forma morfologiko berezi bat egotea. Hori oso nabaria da, adibidez, subjektua aditzaren atzetik datorrenean:
Aurreko bi esaldietan, "atso" hitzak forma desberdinak hartzen ditu, aditzaren ondoan dagoen edo ez kontuan hartuta.
Honela esaten dira zenbakiak aldaera batzuetan:
| GLOSA | Kanarietakoa | Berberera septent. |
Berberera tuareg |
Berberera zenaga |
Berberera ghadam |
PROTO- BERBERERA |
|---|---|---|---|---|---|---|
| '1' | *wən | *iggən | *iyːən | (nʌy)yu n | yuːn | *iwan |
| '2' | *ɬin- | *siːn | *əsːin | ʃin(ʌn) | sən | *sin- (<*θin-?) |
| '3' | *amiay | *qrɑdˤ | *kɐrɑdˤ | ka a- | kaːrəd | *krad |
| '4' | *akod | *kuzˤ | *əkːuzˤ | akku- | aqquz | *ak-kuzˤ |
| '5' | *sɨmus- | *səmːus | *səmːus | ʃʌmmuʃ | semːəs | *səmːus |
| '6' | *se- | *sdˤis | *sədˤis | ʃuiʃ | suz | *sudˤis |
| '7' | *sa- | *sa | *əsːa | iʃʃʌh | saː | *i-sa |
| '8' | *tam(a) | *tˤam | *ətːɑm | ittʌm | taːm | *i-tam |
| '9' | *aldamɑraw | *tzˤa | *təzˤa | tuah | təsuː | *tuzˤa |
| '10' | *mɑraw(a) | *maraw | *mǎrɑw | mʌrʌɡ | maraw | *maraw |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
