From Wikipedia, the free encyclopedia
Ilegorria, kaskagorria edo bilogorria ile kolore laranja edo gorrixka duen pertsona da. Ile gorria, munduko toki askotan agertzen den ezaugarri fisiko bat da. Giza populazioaren %1 edo %2an ikus dezakegu, eta maiztasun handiagoarekin (%2 - %6) Europako iparraldeko edo ipar-mendebaldeko jatorria duten pertsonen artean.
Feomelano pigmentu gorrixkaren maila altuak eta eumelanina pigmentatuaren maila nahiko baxuak ditu ezaugarri, eta azal zuri argiarekin, begi kolore argiekin, gorputzeko zein aurpegiko oreztekin eta argi ultramoreekiko sentikortasunarekin[1] lotzen da. Ile gorriarekiko erreakzio kulturalak mespretxutik[2] mirespenera aldatu dira urteetan zehar. Ilegorri terminoa, dakigunez, 1510etik erabiltzen da. Kontuan izan behar da, halaber, ilegorri zenbait hizkeratan ile horiko pertsonei esaten zaiela, hots, horailei.
Ile gorria ezaugarri genetiko errezesibo bat da, 16. kromosoman melanokortina bat errezeptorean (MC1R) gertatzen diren gene mutazio batzuk eragiten dituena. Ezaugarri errezesiboa, bi gurasoengandik jaso behar da ilea gorri bihur dadin. Ondorioz, ile gorri mutazioa duten pertsonak gehiago dira benetan ile gorria dutenak baino. Adibidez, Eskoziako biztanleen %40ak gutxienez badu mutazioa, baina %13a bakarrik da ilegorria.[3]
Larruazalaren eta ilearen pigmentazioa bi melanina motak eragiten dute: eumelaninak eta feomelaninak. Ohikoena eumelanina da, kolore marroi-beltzeko polimeroa, ilea eta larruazala tindatzearen arduraduna. Feomelaninak tonu gorriagoa du eta ezpainetan, titimuturretan zein genitaletan ikus dezakegu. MC1R genean gertatzen diren mutazioek, eumelaninak baino gorritasun gehiago eragiten dute eta ile gorria zein oreztak sortzen dituzte. Ilegorria izateko probabilitatea nahiko txikia da, zeren ile horiaren gene arduraduna (% 16) eta MC1R genea (% 4) eduki behar baitira, biak batera.[4][5]
Ile gorri mota asko daude, batzuk laranjagoak edo ilehoriarekin nahastuak, beste batzuk ilunagoak, ile gaztain gorrixka, adibidez. Izan ere, pertsona batzuek MC1R mutazio posible bat edo batzuk baino ez dituzte. Ilearen argitasuna, azken batean, larruazalaren eta ilearen pigmentazio orokorra erregulatzen duten beste mutazio batzuen mende dago.
Feomelanina edukitzeak ilea kolorez aldatzea ahalbidetzen du jasotzen duen argiaren eta ilegorri tonuaren arabera, arrokatuagoa, kobrezkoagoa, beigeagoa, akastunagoa (tonu ilunetan), edo are laranjatuagoa edo gorriagoa, Eguzkiaren argitan areagotzen delarik. Ile ilegorriaren tonalitate ezberdinak, bi melanina moten kopuru eta kontzentrazioaren arabera aldatzen dira, argienetik ilunenera: ilegorri arrosa, marrubi horia, jengibrea, kobrezkoa, tiziarra eta gaztain argi gorrixka.
Ilegorrien presentzia, batzuetan, kaukasiar edo populazio kaukasiarretan bakarrik ikusten da, eta, oso gutxitan, populazio mestizatuetan. Oro har, azalaren pigmentazio argiagoarekin lotuta dago, baina ez beti, eta melanomekiko eta larruazaleko beste nahasmendu batzuekiko joera handiagoa du.
Ilegorri tonu bakoitzari begi kolore bat egokitu dakioke, ileko bi melanina moten kopuru eta kontzentrazio berarekin, ordena berean, argitik ilunera: begi berde oso argiak (ilegorri arrosa), begi berde turkesa, urdinxka edo grisaxka (marrubi horia), begi berde esmeralda eta lima (jengibrea), begi berde ilunak (kobrea).[6]
Ilegorriek oso azal argia dute normalean, hau abantaila bat da iparraldeko latitudeetan eta oso euritsuak diren herrialdeetan. Alegia, eguzki argia urria den tokietan, azalik argienek eguzki argiaren xurgatzea hobetzen du, gorputzak D bitamina sortzeko ezinbestekoa baitu. Baina, eguzki-erredurak eta azaleko minbizia izateko arriskua handiagoa da ilegorrietan.[7]
Oro har, larruazalaren pigmentazio argiagoari lotuta dago. Hau, batez ere, ilegorriek, oso eumelanina gutxi dutelako da (ile hori argia duen pertsona baten berdina), larruazala beltzarantzea ahalbidetzen duena, eta feomelanina izaten dute, normalean, eguzkiarekiko esposizioaren ondoren azala narritatzen duena eta beltzaranik ez duena. Badira kaukasoarra ez diren beste arraza bateko pertsona ilegorriak, ilehoriak bezala, baina oso arraroa da ikustea, eta mestizajeren bat besterik ez dute.
Bestelarik, oreztak edukitzeko joera egon ohi da ilegorrien artean, baina ezaugarri hori ez da derrigorrez ilegorria izan behar, eta, beraz, guztiek ez dituzte. Gainera, MC1R genea duten pertsonak (ilegorriak, gaztain-kolorekoak/beltzaranak feomelaninarekin eta genearen eramaileak) hobeto zahartzen dira; izan ere, ile gorria eta azal argia duen genea zahartzea atzeratzen duen genearen berdina da.
Ile gorria ezaugarri errezesiboa denez, ilehoriek bezala, beharrezkoa da bi gurasoek MC1R genea izatea, ile horia duen geneaz gain, eramaile moduan (genea badute baina ez dute adierazten) edo fenotipikoki, hau da, horietako bat edo biak ilegorriak izatea edo izana.
Bada larruazal oso argia duen pertsona-multzo bereizgarri bat, ile gaztain-kolore iluna edo beltza duena, batez ere Irlandan, baina baita Europako gainerako herrialdeetan eta kaukasiar populazioan ere, irlandar beltzarana bezala ere ezagutzen dena. Pertsona horiek MC1R genea duten gaztain-kolore/beltzaranak dira (% 5a munduan; Eskozia bezalako herrialdeetan, horien % 40 dira), eta, beraz, feomelanina sortzen dute; hala ere, ez dira ilegorriak, aldi berean eumelanina kopuru moderatuak sortzen dituztelako (ile hori iluna edo gaztain-kolore argia duen norbaitek dituen berberak), eta, beraz, ile-gorriak dira. Era berean, ohikoa da pertsona horiek begi berdeak izatea, erlazionatuta egoten baitira.
Ohikoa da jendeak ilegorriek eumelaninarik ez dutela pentsatzea, eta haren ordez feomelanina sortzen dutela, baina hori gezurra da, bestela albinoak izango liratekeelako. Eta hau, bi baldintzak bat datozenean bakarrik existitzen da, albinismoa eta ile gorria aurkeztuz (egoera horretan gorri-gorri argia izango litzateke, ez baita eumelaninarekin nahasten). Ile gorrixka duten pertsonek, gehienbat feomelanina sortzen dute, baina baita eumelanina ere, nahiz eta oso gutxi izan, ile hori argia duen norbaitekin konparatuta.
Sarritan ikusten dira bizar ilegorria eta ile gaztain-kolorekoa edo gaztain-argia duten gizonak. Lehen, bi feomelanina motak ekoizteko alelo bakarra (2ren ordez) jarauntsi izanagatik zela uste zen, baina hau gezurra da. Benetako arrazoia, batzuetan, bizarra ilea baino pixka bat argiagoa izaten dela da. Beraz, berezitasun hori duten pertsonek txikitan ilegorriak izan dira edo gaztain-kolorekoak dira feomelaninarekin.
Ilegorri batek edo beltzaran/gaztain-kolore feomelaninadun batek ilea ilehori tindatu nahi izanez gero, zailago du, melanina hori aurkeztean beti geratuko baitzaio zerbait ilegorria, eguzkiaren argiarekin kolorez aldatzean. Aitzitik, MC1R genea ez duen ilehori edo beltzaran/gaztain-koloreko batek ezingo luke ilegorria eduki, argiaren arabera kolore uniformea izango litzatekeelako. Gaztain-kolore/beltzarana ilundu nahi bada, ilehori batek eta ilegorri batek ez dute arazorik, pigmentua ezkutatzen baita. Gainera, ilegorriei ez zaie ile grisa jartzen adinarekin, baizik eta lehenengo ilehori arrosa jartzen zaie, eta, azkenik, oso adinean aurrera egin ahala, erabat zuria izaten dute, pigmentua gogorragoa delako.
Ile gorrixka duten pertsonek melanomak pairatzeko arrisku handiagoa dute, Eguzkiaren esposizio oldarkorraren ondorioz, baina probabilitate gutxiago prostatako minbizia garatzeko, gizonen kasuan, osteoporosia eta hezurren artrosia izateko edo D bitaminaren ekoizpen handiagoaren ondorioz bihotzeko gaixotasun jakin batzuk izateko.
Ikertu denaren arabera, orokorrean ilegorriak minarekiko sentikorragoak dira eta, bestalde, sentikortasun gutxiago dute dentistek erabiltzen dituzten anestesia lokal motekiko[8]. 2004ko ikerketa baten arabera, ilegorriek anestesiko[9] [10]gehiago behar zuten estimulazio elektriko desatsegin baten mina blokeatzeko. Beste ikerketa baten arabera, ilegorriak hotz- eta bero-sentsazioekiko sentikorragoak dira, eta hortzetako lidokaina anestesikoa ez da hain eraginkorra ilegorrientzat.[11]
Ilegorriek askotan azal argia izaten dute, eta ezaugarri horrek azaleko minbizia izateko arriskua areagotzen duela jakina da. Gainera, ile gorrira daraman mutazio genetiko partikularrak larruazaleko minbizia izateko arriskua areagotu dezake, ikerketen arabera. MC1R genearen mutazioek ile gorria, larruazal argia eta beltzarantzeko gaitasun txarra eragiten dituzte, eta erradiazio ultramorearen (UV) eraginpean jartzean minbizia izateko arrisku handiagoa izateko azaleko zelulak ezartzen dituzte. Emaitza bezala, UV izpiekiko esposizioaren ondoren, PTEN erritmo altuagoan suntsitzen da, eta pigmentuak sortzen dituzten zelulen hazkuntza (melanozitoak deitutakoak) minbizian bezala bizkortzen da, ikertzaileen arabera. Azterketa laborategiko plater batean sagu eta zeluletan egin zenez, ikerketa gehiago behar da mekanismo bera pertsonengan gertatzen den ikusteko.
Ile gorria Europako Paleolitoan sortua izan zitekeela iradoki da, bereziki Neanderthalek ere ile gorria zutelako. Orain arte (Kroaziatik) probatu den Neanderthalgo espezimen bakarrak ez zuen MC1R mutazio bera, gizaki modernoetan ile gorriaren arduraduna zena (Arg307Gly bezala ezagutzen den mutazio hau). Baina, Neanderthalek Homo Sapiensekin batera 600.000 urtez eboluzionatu zutenez eta Europa osoan, Ekialde Ertainean eta Erdialdeko Asian azpiespezie ugari zituztenez, ezin da baztertu Neanderthalgo azpiespezie berezi batek MC1R mutazioa Homo Sapiensera transmititu izana. Hala ere, ile gorria nabarmen falta edo oso baxua da Europan, I. haplotaldeko portzentai altuagoekin (adib. Finlandia, Bosnia, Sardinia) eta R1a (Ekialdeko Europa), Paleolito eta Mesolitoko europarrekin lotutako bi leinu bakarrak. Beraz, beste leku batzuetan bilatu behar dugu ile gorriaren iturria. Harrigarria bada ere, erantzuna R1b-ko jendearengan dago, Brontze Aroan Erdialdeko eta Mendebaldeko Europa birkolonizatu zela uste baita[12].
R1b haplotaldearen jatorria konplexua da eta gaur egun arte eztabaidan murgilduta daude. Gaur egungo egileak Ekialde Ertaineko jatorri baten teoria bultzatzen du, ondoren Ipar Kaukasorako eta Estepa Pontikorako migrazioa egiten du, Brontze Aroan Balkanak inbaditzeko abiapuntu bezala balio duelarik, ondoren Erdialdeko eta Mendebaldeko Europa. Teoria hau da, baita ere, Udmurten, asiar zentralen eta Tarim momien artean ile gorriaren presentzia azaltzen duen bakarra.[13]
Ile gorria zeltekin[14] lotu izan da aspalditik. Antzinako greziarrek eta erromatarrek ilegorriak deskribatu zituzten zeltak, eta Erromatarrek germaniarrez ere berdina esan zuten. Gaur egun ere, egia da deskripzio hau.
Ile gorria ia soilik Europa iparraldeko eta erdialdeko fenomenoa den arren, Ekialde Ertainean kasu bakan batzuk aurkitu dira. Udmurtak, Errusiako Volgaren iparraldeko arroan bizi den Uralica tribua, Kazan eta Perm artean, ile gorriaren intzidentzia handia (%10etik gora) duten europar bakarrak dira. Seguruenik udmurtak eta tajikak ez dira zeltak, ezta alemaniarrak ere. Hala ere, pertsona hauek guztiek arbaso komun bat partekatzen dute, "R1b" haplotalde kromosomiko bakar batera doana.
R1b haplotaldea, ziur aski, Goi Paleolitoan banandu zen, duela 25.000 urte inguru. Lekurik probableena Erdialdeko Asia da, gaur egun Kaspiar itsasoa denaren inguruan, azken izotz aroa amaitu ondoren soilik bihurtu zena itsaso, Errusia mendebaldeko izotz geruzak urtu ondoren. Kaspiar Itsasoa sortu ondoren, ehiztari-biltzaile nomada hauek, Kaspioren Kaukaso-Anatoliaren alderik berde eta aberatsenean amaitu zuten, non tokiko animaliak etxekotu ahal izan zituzten, behiak, txerriak, ahuntzak eta ardiak adibidez.
Ile gorrirako mutazioa Neanderthalengandik heredatzekotan, Erdialdeko Asiako Neanderthal batena izango litzateke, beharbada Uzbekistan modernoarena, edo Ekialdeko Anatolia/Mesopotamikoarena. Mutazioa, ziuraski, beste leinu batzuetara pasa zen milurteko batzuetan, R1b tribuak oinordetu aurretik. Bestela, R1b pertsonen artean ere bereiz zitekeen, Neolitoan bezain berandu (baina ez beranduago).
Zeramika garatu ondoren, edo ziurrenik Ekialde Ertaineko bizilagunen trebetasunak bereganatuz (nabarmen G2a haplotaldea), R1b tribuaren zati batek Kaukasotik zehar migratu zuen, bazkaleku zabalak euren artaldeentzat aprobetxatzeko. Hemen sortu zen proto-indoeuropar kultura, eta estepa euroasiatikoko bertako R1a tribuetara hedatu zen.
Volga-Ural eskualdean, K. a. 4000- K. a. 3300 inguruan, Ipar Kaukason brontzezko lana agertzearekin batera, R1b eta R1a leinuen hedapen ikusgarria ekarriko zuen, Proto-indoeuropar hiztun hauek, Europako mendebaldeko zerrenda atlantikora migratu zuten, Siberia ekialdera, eta Egiptotik India eta hegoalderako bide guztia. K.a. 3500 urtetik R1b gehienek mendebalderantz migratu zuten Itsaso Beltzaren kostaldean zehar, metaletan aberatsak ziren Balkanetara, non "Europa zahar" Kalkolitikoko tokiko biztanleekin nahastu ziren. R1b zenbaki txiki batek, R1a, Siberiara eta Erdialdeko Asiara lagundu zuen, horregatik, noizbehinka, ile gorria eremu horietako R1a populazioetan agertzen da, eragin fundatzailearen ondorioz.
Erregistro arkeologikoek inbasio segida iraunkor hau oso bortitza izan zela adierazten du, eta ordura arte loratuak ziren Balkanetako eta Karpatoetako zibilizazioen erabateko suntsipena ekarri zuela. R1b inbaditzaileek, tokiko emakumeak emazte eta ohaide bezala hartu zituzten, etnia misto berri bat sortuz. Ondorioz, hizkuntzak eboluzionatu egin zuen, Europa Zaharreko hizkuntzen mailegu hitzak hartuz. Entitate etniko eta linguistiko berri honi proto-italiar-zeltogermaniar jendea dei dakioke.
Danubio ibaiaren arroan (Bavaria bezain mendebaldean) ia milurteko bat igaro ondoren, K.a. 2500 urtetik aurrera, mendebalderantz hedatzen jarraitu zuten, mendebaldeko Europara. Izan ere, mendebalderanzko hedapena, ziur aski, R1b fakziorik mendebaldekoenak soilik egin zuen, Alpeetatik iparraldera ezarri zena, Austria eta Bavaria inguruan, eta Úněticeeren kultura garatu zuen. R1b leinu asko Balkanetan mantendu dira, non pixkanaka populazio indigenekin nahastuz joan ziren, ondoren hurrengo milurtekoetan etorkin eta inbaditzaile oldeekin, greziarrak, erromatarrak, bulgariarrak eta otomandarrak kasu. Ile gorriaren arrasto ia guztiak Europako hego-ekialdean galdu ziren, azken 5.000 urteetan eskualdean izandako inbasio-bolada luzeak ekarritako ile iluneko pertsona kopuru handiaren ondorioz. Antzinako greziar idazleen arabera, ile gorria ohikoa zen traziarren artean, Bulgaria modernoaren inguruan bizi zirenak, gaur egun, ia galdua dagoen eskualde bat. Hala ere, ile gorriko aleloek, tokiko geneen multzoan bizirik iraun zuten, baina ezin dira adierazi, ile argia pigmentatzeko beste generik ez dagoelako.
Ile gorria hiru adarretan banatuta dute proto-indoeuroparrek (proto-zeltikoa, proto-italikoa eta proto-germanikoa). Uste denez, R1b-U106 azpilotura bezala sortu zen adar proto-germaniarra, egungo Austriatik Herbehereetara eta Alemaniako ipar-mendebaldera migratu zuen. Bere hedapena jarraitu zuten (beharbada K.a. 1200etik) Danimarkara, Suediako hegoaldera eta Norvegiako hegoaldera, non, tokiko I1 eta R1a populazioekin nahastu ondoren, antzinako germaniar kultura sortu zen.
Gaur egun, germaniarren arteko ile gorriaren maiztasuna altuagoa da Herbehereetan, Belgikan, Alemaniako ipar-mendebaldean eta Jutlandian. Hau da, R1b portzentajerik altuena da, eta, ustez, R1b bidez ebazten den lehen eskualdea, Eskandinaviako R1a eta I1 pertsona ilehoriekin nahastu eta Alemaniako hegoaldera Burdin Aroan hedatu aurretik. Beraz, ilegorria lotuagoa dago germaniar mendebaldeko herri kontinentalekin, eta gutxiago Suedian sortu ziren eskandinaviar eta germaniar tribuekin, godoak eta bandaloak kasu. Honek azaltzen du, baita ere, zergatik Ingalaterrako hegoaldeko kokagune anglosaxoiek ile-gorri maiztasun handiagoa duten Eskandinaviako ipar-ekialdeko kokaguneek baino.
Ile gorria, tartana janzten zuen Chärchän gizakiaren artean ere aurkitu zen, Tarim momietako bat, K.a. 1000. urtekoa, egilearen arabera, uigure modernoen artean R1b egotearen ardura zuten Europa erdialdeko zelten adar bat zena. KAko 2000 urtetik tartanarik erabiltzen ez zuten lehen Tarim momiek, DNArekin probatu eta R1a haplotaldeko kide bezala identifikatuak izan zirenak, ez zuten ile gorririk, R1a domeinua zuten populazio modernoek bezala.
Ile gorriaren maiztasun handiena Irlandan[15] (%10-30) eta Eskozian[16][17] (% 10-25) da, ondoren Galesen (% 10-15), Kornualles eta Ingalaterrako mendebaldean, Bretainian, Frantzia-Belgikako mugan, Suitzako mendebaldean, Jutlandian eta Norvegiako hego-mendebaldean. Hegoaldeko eta ekialdeko herrialdeetan, ile gorria biztanleriaren %1 baino gutxiagotan bakarrik agertzen da: Espainiako iparraldea, Italiako erdialdea, Austria, mendebaldeko Bohemia, mendebaldeko Polonia, Baltikoko herrialdeak eta Finlandia.
Oro har, ile gorriaren banaketa, antzinako zeltiar eta germaniar herrien migrazioekin lotuta dago. Era berean, ukaezina da maiztasun altuenak zelten eremuetan ikusten direla beti, batez ere gaur egun arte edo duela gutxi arte zeltak izan diren eremuetan.
Norvegiako hego-mendebaldea ile gorriaren jatorria izan daiteke. Genealogia genetikoari esker, duela gutxi aurkitu da, Norvegiako hego-mendebaldeko ile ilunaren eta gorriaren eragin handiena (ilehoria ez bezala) R1b-L21 haplotaldea gisa ezagutzen den gurasoen leinuaren portzentaje handiago batekin bat datorrela. Hau, Irlanda eta Eskoziako ipar-mendebaldean ohikoa da (Bederatzi Erreinuetako Niallen leinuan). Ziurtzat jo daiteke bikingoek, irlandarrek eta eskoziarrek Norvegiako hego-mendebaldera eraman zituztela, eta gertaera honek eskualde honetako ile gorriaren maiztasuna handitu zuela.[18]
Ile gorria ohikoagoa da Europako iparraldeko eta mendebaldeko ertzetan. Irlandak ditu ile gorri gehien per capita munduan, ile gorria dutenen portzentajea %10 ingurukoa baita. Britainia Handiak ere ile gorria dutenen portzentaje handia du. Eskozian, biztanleen %6 inguruk ile gorria dute; Edinburgo da ilegorri gehien dagoen hiria eta horrek munduko ile gorriaren hiriburu bihurtzen du. 1907an, Eskoziako ilearen kolorearen ikerketa handienak, 500.000 pertsona baino gehiago aztertu zituenak, ile gorria zuten eskoziarren ehunekoa %5,3koa zela aurkitu zuen.[19]
Italian, ile gorriaren maiztasuna biztanleriaren %0,57koa da, eskualde ezberdinetan maiztasuna aldatu gabe. Sardinian, ile gorria biztanleriaren %0,24ko maiztasunean dago. Viktoriar Aroko etnografoen ustez, Errusiako Volga eskualdeko Udmurt herrian "munduko gizonik ilegorrienak" ziren. Volga eskualdeak, oraindik ere, ilegorri portzentajerik altuenetako bat du. Ile gorria herri judu askenaziaren artean ere badago. 1903an, poloniar juduen %5,6ak ile gorria zuen. Beste ikerketa batzuen arabera, emakume juduen %3,69ak, oro har, ile gorria zuten, baina gizon judu guztien %10,9 inguruk bizar gorria dute.
Europako kulturan, XX. mendea baino lehen, ile gorria estereotipikoki ezaugarri judutzat hartzen zen: espainiar inkisizioan, ile gorria zuten guztiak, judu gisa identifikatuak izan ziren. Italian, ile gorria judu italiarrekin lotu zen, eta Judas, tradizionalki, ilegorri bezala irudikatzen zen italiar eta espainiar artean. Ile gorria juduen ezaugarria den estereotipoa Ekialdeko Europan eta Errusian oraindik mantentzen da.[20]
Marokoko eta Aljeriako berbereen herrietan noizbehinka ilegorriak agertzen dira. Ile gorriaren maiztasuna bereziki esanguratsua da Marokoko riftarren eta Aljeriako kabiliarren artean, hurrenez hurren. Marokoko erreginak, Lalla Salmak, Mohammed VI.aren emazteak, ile gorria du. Abd ar-Rahman I.ak ere ile gorria zuen, bere ama esklabu bereber kristau bat zen.[21]
Asian, ile gorria arabiar, irandar, mongoliar eta turkiar jatorriko herri batzuen artean aurki daiteke. Asiako zenbait tokitan, antzinako giza hondakinak kontserbazio egoera bikainean aurkitu dira. Adibidez, Txinako Xinjiang hiriko Tarim momia ospetsuetako batzuk ile gorri eta marroi gorrixka zuten.[22]
Khakasiako (Hego Siberia) burdin garaiko hilerri batean giza ilearen hainbat lagin kontserbatu dira. Ile asko gorri ageri dira, eta hilerriko burezur batek bibote gorri bat zuen. Yenesi kirgiarrak, sarri, ilegorri bezala deskribatuak izan ziren txinatar iturrietan. Asiako antzinako indoeuropar kultura nomada batzuek ile gorri ugari zutela esan zen, sakak, tokiarioak eta yuezhiak barne.[23]
Weiren Liburuan, Wei Shou idazle txinatarrak, Liu Yuan, Xiongnu hegoaldeko kazikeak, bizar luzean ile gorriko hariak zituela dio.
Lehen turkiarren artean ile gorriaren beste adibide batzuk daude. Esaten denez, Muqan Qaghanek, Turkiako Khaganateko hirugarren Qaghanek, ile gorria eta begi urdinak zituen.
Mongoliar Inperioaren sorreran parte hartu zuten pertsona askok ile gorria zuten. Mongoliar-persiar multzoan, Ghazan Khan asiarraren garaian Rashid al-Din-ek idatzi zuenez, Genghis Khanek ile gorria zuen. Genghis Khanen gizonezkoen lerroko arbasoek ile gorria zutela ere esan zen, eta bere ondorengo gehienek, Ogedei, Hulagu eta Jotxi kasu, ile gorria ere bazutela. Rashid al-Dinek esan zuen Genghis Khan harritu egin zela bere bilobak, Kublai Khanek, bere ile gorria heredatu ez zuela jakitean.[24]
Kipchak herria, Asia erdialdeko turkiar talde etniko bat zen, Urrezko Hordaren indar militarretan zerbitzatu zuena, mongoliarrek konkistatu ondoren. 'Kang mu' dokumentu historiko txinatarrean, Kipchak herria ilegorri eta begi urdin gisa deskribatzen da. Timur turkiar-mongoliar enperadoreak, Tamerlan bezala ere ezaguna, ile gorrixka eta bizar gorria zuen.
Ablai Khan, Khazakiar Kanerriko Khan bat zen. Genghis Khanen ondorengoa zela baieztatu zuen. Bizarraren kolorea gorri samarra zen.
Europako emigrazioak gizaki ilegorrien populazioa ugaritu du Ameriketan, Australian, Zeelanda Berrian eta Hegoafrikan.
Genealogista genetikoentzat berehala agerikoa da ile gorriaren mapa R1b haplotaldearen maiztasunarekin korrelatzen dela Europako iparraldean eta mendebaldean. Ez da erlazionatzen Europako hegoaldean dagoen R1b ehunekoarekin, larruazalaren eta ilearen pigmentazio argian inplikatutako beste gene batzuk daramatzaten pertsonen artean ile gorria nabarmenagoa delako. Mediterraneoko pertsonek pigmentazio askoz ilunagoak dituzte (eumelanina altuagoa), bereziki ileari dagokionez, alelo gorriei adierazteko aukera gutxi ematen diena. Beltz gorrixka, ile beltzak ezkutatzen du beti, eta oso gutxitan ikusten da ile marroi ilunean. Gainera, hautespen naturalak, pixkanaka, Mediterraneoko populazioetako ile gorria ere murrizten du, eskualdeko eguzki argi kopuru altuak eta izpi ultramore indartsuek, azal argiko ilegorrietan, hilgarria izan daitekeen melanoma sortzeko aukera gehiago zituztelako.
Latitude berean, ile gorriaren maiztasunak korrelazio harrigarria du R1b leinuen ehunekoarekin. Frantzia erdialdea, Italia iparraldea eta Kroazia zeharkatzen dituen 45 iparraldeko paraleloa, dirudienez, muga natural garrantzitsu bat da ile gorriko maiztasunentzat. 45. paraleloan, izpi ultramoreak hain indartsu bihurtzen dira, jada ez dela abantaila ile gorria eta azala oso argia izatea. 41. paraleloan, ilegorriak oso arraro bihurtzen dira, baita R1b eremu altuetan ere. Muga naturalak, ziuraski, eguzkiarekin eta orokorrean klimarekin zerikusi handia du, 45. paraleloa, Ekuador eta Ipar poloaren arteko bidearen erdian baitago.
Eslaviar, Baltiko eta Finlandiar herriak, nagusiki, R1a, N1c1 eta I1 haplotaldeetakoak diren herrietatik datoz. Bere R1b jatorri mugatuak, MC1R mutazioa, herri hauetan askoz arraroagoa dela esan nahi du. Horregatik, larruazala eta ile argia izan arren, eta ipar-mendebaldeko europarren latitude berean bizi diren arren, ia inork ez du ile gorririk, jatorri alemaniar partziala duten poloniar edo txekiar batzuez gain.
Antzinako Egipton, ile gorria, Seth jainkoarekin lotu zela esaten da, eta, ondorioz, gorri koloreko pertsonak, sarri, umiliatuak izaten ziren, baita sakrifikatuak ere. Aitzitik, orain ere, faraoi egiptoar askok, benetan, ile gorria zutela badakigu, oraindik momifikatutako hondakinetan mantentzen diren ile gorrizko ile-xerloek, testigantza ematen baitute.
Erromatarrek ile gorria aipatzea merezi duen ezaugarri fisiko bat bezala ikusten zuten. Tacito idazleak antzinako britainiar tribuetako "ile gorri eta gorputz adar handiez" hitz egiten du, eta beste idazle erromatar mordo batek europar kontinenteko germaniar eta galiar tribuetan ikus zitekeen ile gorri deigarriari erreferentzia egiten diote. Era berean, antzinako greziarrek ere ile gorriaz hitz egiten zuten. Izan ere, Akiles eta Menelao, greziar lan epiko horretan, Homeroren Iliadan deskribatzen denaren arabera.
Ile gorria nolabait Biblian aipatzen den euspena dago. Adan hitza, ustez, hebreerazko "gorri" edo "ruddy" hitzetik dator, eta interpretazio honek, pertsona asko, bai Esau eta bai David erregea ilegorriak zirela sinestera eraman ditu. Batzuek "Kainen marka" ile gorria dela susmatzen dute.
Ile gorriaren inplikazio erlijioso eta espiritualak Europa kristauaren arteak eta ikonografiak indartu dituzte. Bai Judas eta bai Maria Magdalena sarritan ile gorriarekin, eta batzuetan laranjaz, erretratatu zituzten, eta honek ile gorriaren eta paganismoaren arteko lotura indartzen lagundu du.
Britainiar uharteetan, ile gorrien proportzio handiagatik ezaguna den toki batean, aberastasun mistoak egon dira koloreagatik. William Shakespeare antzerkigileak "kolore zatitua" bezala deskribatu zuen eta Charles Dickens autore ingelesak sarritan bere liburuetan pertsonaia zitalenen itxura nabarmentzeko erabiltzen zuen. Bestalde, XIX. mendeko artista prerrafaelitarrek kolorea goraipatzen zuten eta ile gorria bere lanaren ezaugarri komun bihurtu zen.
Aipatzekoa da, buruzagi britainiar asko kolorez bedeinkatuak izan zirela, Isabel I.a, Oliver Cromwell, Boudicca eta Winston Churchill barne. Washington eta Jefferson presidente estatubatuarrak ere ilegorriak ziren. Gaur egun, ile gorriak leku bitxia du gure kultur paisaian. Sorginkeriarekin eta heresiarekin duen lotura duela gutxi berretsi dute Dan Brownen (Da Vinci Kodea) eta J.K. Rowlingen liburuek (Harry Potter liburu saga), eta Interneten etorrerak koloreari buruzko espekulazioen loraldi berri bat ekarri du. Neanderthalek ile gorrirako genea zutela jakin izanak, hau oraindik gehiago sutu du .
Ile gorria, itxuraz, sorginkeria ikur bat zen Europa kristauan, eta, askotan, erru markatzaile bezala ikusten zela esaten da, sorgin bilatzaileen begietara. Hau zein neurritaraino den egiazkoa, ziur asko inoiz ez dugu jakingo, baina bai ile gorria benetan fidagaitza ez zela eta susmoak piztu zituen zerbait zela. Hona hemen aurreiritzi horren adibideak: Ilegorrien mesfidantza Erdi Aroan ilegorrien adibide asko estereotipatuak dira, ez oso fidagarriak. "Alfredeko atsotitzek" ohartarazi dute ez duela pertsona ilegorri bat aukeratzen lagun gisa, eta "secretum Secretorum" ek ilegorriak aholkulari gisa erabiltzearen aurka ohartarazi du.
Konfiantza faltaren ideia hauek Judasek, Kristoren traidoreak, ile gorria zuela pentsatzearekin paraleloan doaz. Izan ere, Judas, sarri, ile gorriarekin edo bizar gorri batekin erretratatua izan zen Erdi Aroko artelanetan. Ruth Mellinkoff egileak, "Outcasts" liburuan, aurreiritzi horri buruz hitz egin zuen, gizartean ile gorriaren gutxiengo izaeraren emaitza zela uste baitzuen. Honela idatzi zuen: "Ile gorria, bizar gorria eta azal gorrixka - Bereizita edo konbinatuta - susmagarritzat, lizuntzat eta arriskutsutzat hartu dira, ez zituztelako normaltasunaren estandarrak betetzen... funtsezkoa da kontuan hartzea gutxiengoen ezaugarriak direla arraza- eta etnia- talde guztietan, baita irlandarren artean ere, ilegorri gehiago dituztela uste baita".
Europako herrialde guztietatik, frantziarrek ile gorriko iritzirik baxuena zutela dirudi. XIX. mendean, "Judasen poil" (Judasen ilea) esaldia oraindik erabiltzen zen ezaugarria deskribatzeko, eta, jada, Frantzian, 1.500 sorginek birao egiten zioten Ama Birjinaren izenari, hari "la Rousse" (ilegorria) deitzen ziotelarik.
XII. mendeko jakintsu frantses bat ere izan zen, bere arerioetako bat, bere ile gorria etengabe barregarri utziz gutxietsi zuena. Hala ere, joera hau geldiarazi zuen frantziar historiako pertsonaia Cyrano de Bergerac izan zen. Honela idatzi zuen: "Ile gorriz estalitako buru ausart bat, bere izpien erdian eguzkia besterik ez da, hala ere, askok gaizki hitz egiten dute hartaz, gutxik baitute izateko ohorea. Ez al dugu ikusten naturako gauza guztiak gorriak direla? Elementuen artean, esentziarik handiena eta substantziarik txikiena duena sua da, bere koloreagatik."
Historian zehar, Sandro Botticelli eta Dante Gabriel Rossetti bezalako artistek ile gorriaren sinbolismo indartsua irudikatu dute. Askotan promiskuitatea, sentsualitatea, baldartasuna eta abar iradokitzeko eta beste batzuetan aingerutar idealizazioa. Adibidez, Maria Magdalenaren irudikapenek, bekatua, bertutea, lizunkeria eta kastitatea irudikatzen dute aldi berean, nolabaiteko tentsio estetiko eta kulturala eragiten dute.[25]
Zentzu askotan, tentsio honek gizartean ile gorriaren estigmatizazio polarizatua islatu du. Angelikoa edo deabruzkoa, beste mundu batekoa edo sakonki probintziala, ile gorriak bi muturrak irudikatzen ditu. "Ona" edo "txarra" bezala interpretatzen bada, askotan bi gauzekin du zerikusia: generoa eta klasea. Judas, Jesusi traizioa egin zion dizipulua, maiz ile gorriarekin margotzen da ere. Bere kasuan, kolorea ez dago idealizatuta, ezta sexualizatuta ere ez, endekapenaren islada da.[26]
XIX. eta XX. mendeetan, artista modernoek ile gorriaren sinbolismoa erabiltzen jarraitu zuten. Zenbait irudik Jesus ilegorria irudikatzeko tradizioari jarraitu zioten, jainkotasuna iradokitzeko. Beraz, Jesusentzat ile gorriak beste mundutar bat iradokitzen badu, Mariarentzat lizunkeria; eta Judasentzat, degenerazioa.[27]
| Artelana | Margolaria | Urtea | Margolana |
|---|---|---|---|
| Athenais | John William Godward | 1908 |  |
| Ioniar neska dantzan | John William Godward | 1902 |  |
| Emakume Apaiza | John William Godward | 1893 |  |
| Chloris | John William Godward | 1902 |  |
| Saria | Edmund Blair Leighton | 1901 |  |
| Venusen garaipenaren alegoria | Agnolo Bronzino | 1540-1545 |  |
| Venusen jaiotza | Sandro Botticelli | 1486 |  |
| Nire emakumea loroarekin | Hans Baldung | 1527-1528 |  |
| Justizia emakume biluzia ezpata eta ezkata batekin | Lucas Cranach der Ältere | 1537 |  |
| Sibylle | Bacchiacca | 1525-1550 |  |
| Magdalena | Francesco Furini | 1603-1646 |  |
| Magdalena penitentea | Jusepe de Ribera | 1638-1640 | .jpg) |
| Udazkeneko hostoak | John Everett Millais | 1856 |  |
| Maria Magdalena | Anthony Frederick Augustus Sandys | 1860 |  |
| Julia Smith Caldwellen erretratua | Anthony Frederick Augustus Sandys | 1829-1904 |  |
| Helena Troiakoa | Anthony Frederick Augustus Sandys | 1829-1904 |  |
| Galdua | Anthony Frederick Augustus Sandys | 1829-1904 |  |
| Venusen jaiotza | Amaury Duval | 1862 |  |
| Irakurlea | Jean-Jacques Henner | 1829-1905 |  |
| Ilegorri ederra | Jean-Jacques Henner | 1829-1905 |  |
| Idilioa | Jean-Jacques Henner | 1872 |  |
| Maitea | Dante Gabriel Rossetti | 1865-1866 |  |
| Maria Magdalena basamortuan | Pierre-Cécile Puvis de Chavannes | 1869 |  |
| Breatrix bedeinkatua | Dante Gabriel Rossetti | 1864-1870 |  |
| Emakume harroa | Dante Gabriel Rossetti | 1866 |  |
| Actaea, kostaldeko ninfa | Frederic Leighton | 1853-1858 |  |
| Antigona | Frederic Leighton | 1882 |  |
| Fiammettaren ikusmena | Dante Gabriel Rossetti | 1878 |  |
| Ariadna Naxosen | Evelyn De Morgan | 1877 |  |
| Kostaldea | James Tissot | 1878 |  |
| Esklabo zuria | Jean Lecomte du Noüy | 1888 |  |
| Kaiola duen neskatoa | Berthe Morisot | 1885 |  |
| Pentsamendu urrunak | John William Godward | 1892 |  |
| Neska orrazten | Pierre-Auguste Renoir | 1894 |  |
| Amaren musua | Mary Cassatt | 1896 |  |
| Godiva andrea | John Collier | 1898 |  |
| Lilith | John Collier | 1889 | .jpg) |
| Umea lurrean | John Collier | 1909 |  |
| Maitasun-edabea | Evelyn de Morgan | 1903 |  |
| Emakumea ilea lehortzen | Joseph DeCamp | 1899 |  |
| Emakumearen aurpegi zuria | Sophie Gengembre Anderson | 1823-1903 |  |
| Joana Arc-ekoa | Gaston Bussière | 1908 |  |
| Danae | Gustav Klimt | 1907-1908 |  |
| Katuarekin jardutea | Franz Marc | 1910 |  |
| Maitasun eskutitza | A. M. Simonetti | 1874-1922 |  |
| Artistaren emaztea eta musa | Alice Guérin Crist | 1876-1941 |  |
| Ekin | Leonard Winterowski | 1923 |  |
| Jo, irlandar ederra | Gustave Courbet | 1865 | .jpg) |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
