Europako zati bateko .jende zelta From Wikipedia, the free encyclopedia
Galiarrak-ak (Latinez, Galii eta antzinako grezieraz, Γαλάται (galatai) Galian bizi ziren herritarrak ziren, Julio Zesarrek bere konkista militarren kontaketaren baitan definitu zuen zentzuan. Kontzeptu etno-kultural hori, Europako espazio kontinentalaren ikuspegi erromatarretik sortua, garai hartan antzinako geografoek gutxi ezagutzen zutena, gaur egungo Frantzia, Suitza, Belgikako lurraldeak, egungo Alemaniako mendebaldeko zati bat eta Italia iparraldea (Po ibaiaren harana) okupatu zituzten herri zelten multzoa izendatzeko erabili ohi da (adibidez, gaur egungo Treveris hiria, alemaniarra, orduko Galia Belgica lurraldean kokatuta dago).
Egiten
 | |
| Mota | talde etniko historiko |
|---|---|
| Honen parte | Zelta |
| Eponimoa | Galia |
| Geografia | |
| Jatorria | Frantzia |
| Ondorengoa(k) | Kultura galiar-erromatarra |
Herri galiarrak kulturaren eta hizkuntzaren hainbat ezaugarrik elkar lotzen dituzte, bereziki zelten kultura materialak, arkeologian, La Tèneko kulturala izenaz ezagutzen dena, kontuan izan behar baita, zelta guztiek ez zutela La Tène kultura bere osotasunean bereganatu, eta zelta guztiei ez zietela galii deitu erromatarrek. Hizkuntzari dagokionez, gehienek galiera hizkuntza hitz egiten zuten, inskripzio ugariren bidez dokumentatu ahal izan dena. Julio Zesarrek aipatu zituen akitaniarrak, ez ziren galiarrak eta ez zuten galiera erabiltzen; euskal familiako hizkuntza edo euskararen aurrekaria izan zitekeen hizkuntzan hitz egiten baitzuten.
Galiarrez aparte, antzinako geografoek eta historiagileek hainbat azpimultzo eta kultura-talde identifikatu zituzten garai erromatarrean "Galiak" izendapenez ezagutuko zen lurraldean: Languedocen iberiarrak zeuden eta Proventzan ligurrak, biak ala biak antzinako zeltekin ere erlazionatzen zirenak. Mediterraneoko kostaldean egonik, eta bertako merkataritza eta kolonizazio mugimenduen eraginez, lehenago harremanetan egon ziren herri klasikoekin eta euren kultura oso helenizatuta zegoen. Galiarrak, K.a. II. mendetik aurrera eta, batez ere, Julio Zesarren konkistaren ondoren, akulturazio prozesu azkarra pairatzen du, Mediterraneoko merkataritza handiagatik eta Estatu erromatarrarekiko menpekotasunagatik. Galiarren kultura markatzaileak markatzaileak desagertu egiten dira pixkanaka, eta zati mugatuetan baino ez dute irauten; La Tène kultura materiala desagertu egiten da gure aroko I. mendearen hasieran; hizkuntza zelta praktikatzen jarraitzen da, eta idazten da, baina marjinala da, testu erlijiosoetara, egutegietara edo boto-eskaintzetara mugatua, latinak eskualdean izan zuen gorakadaren mesedetan. Galiarren panteoiek zati batean irauten dute, batzuetan Grezia eta Erromako jainkoekin nahastuta edo identifikatuta. Geroago, erromatar jainko-jainkosak hirietako kultu publikoetan inposatu ziren eta haien eragina handituko da Galietako probintzietan.
Frantses historiografian, kontuan hartzen da erromatarren eta galiarren artean egon zen nahasketa, eta horregatik, sortu zen kultura berri horri, galo-erromatarra deritzote.
Galiarren artean, izatez, nazio independente eta konfederazio asko zeuden; ez zuten batasunik ez eta zentralismo izpirik, eta dialekto zelten multzo bat hitz egiten zuten. Hala ere, enbor beretik sortuak zirela uste zuten, eta bazekiten, neurri batean, zer antzekotasunek lotzen zituzten, greziarren artean gertatu zenaren antzera. Elkartasun, asilo eta noizbehinkako laguntza militarreko betebeharrak sortzen zizkieten filiazio-lotura erreal edo mitiko horiei aldi-baterako aliantzak gehitzen zitzaizkien erregularki. Aliantza horien eta oreka geopolitikoen ondorioz, galiar herrietako batzuk beste herri boteretsuago batzuen bezero bihurtu ziren, federazioak osatzeko. Herri horiek guztiak gutxi gorabehera definituriko eta lurralde finko bati loturiko entitate politikoetan banaturik zeuden, inperio garaiko erromatar civitate-ak aitzindariak osatuz, Julio Zesarrek oppida ditu zituenak. Herri gehienek hiriburu bat zuten, hiriburu politiko edo erlijioso bat, bigarren mailako landa giroko komunitateez jositako eskualde batez inguratua. Egitura horiek, batzuetan, erromatarren garaian iraun zuten pagus-etan azpibanatuta zegoen civitas-en landa-ingurunean.
Galiarren kultura, arkeologikoki, La Tèneko kultura material zeltari lotuta dago . La Tèneko zibilizazioa kontinentean loratu zen Bigarren Burdin Aroan (Tène I).
Galiarren irudia distortsionatuta dago oraindik publikoaren baitan eta frantses prentsan, Bigarren Inperiotik eta Hirugarren Errepublikatik ezarritako estereotipo gehienak jasotzen baitituzte; galiarrei buruz ematen duten irudia da, bereziki, irakurtzen eta idazten ez dakien herri batena, gerlari ausarta baina basatiena, eta Frantziako «historia nazionalaren» adierazpen tipikoarena. «Gure arbasoak galiarrak», XIX. eta XX. mendean asko errepikatu zen esaldia izan zen .
Talde etniko bat izendatzeko zelten izenaren lehen aipamen idatzia —grezieraz: Κελτοί (''Keltoi'') ou Κέλται (''Keltai'') — Hekateo Miletokoari zor zaio, greziar historialari eta geografoari, K.a. 517 urtean hitz hori erabili baitzuen Massaliatik (egungo Marseilla) gertu bizi zen herri batez ari zela. K.a. V. mendean, Herodotok Danubioko iturritik gertu bizi diren Keltoiak aipatu zituen, baita Europako Mendebaldeko Muturren bizi zirak [1] ere. Keltoi terminoaren etimologia ez dago argi. Hesiodoren (K.a. VIII. mendea) liburu baten zati batek, Estrabonek aipatzen duena, ligurrak aipatzen ditu hiru herri barbaro handien artean, etiopiarrekin eta eszitiarrekin batera; mende batzuk geroago, Eforo Cumasekoak liguren ordez keltak aipatuko ditu zerrenda motz horretan. Avieno, K.a. VI. mendearen amaieran datatu daitekeen bidaia baten kontakizun zahar ziurrenik marseillarra, baten latinezko itzulpena egin egin zuen, eta kontaera horretan esaten da ligurrak iraganean Ipar Itsasoraino hedatzen zirela, baina zeltek Alpeetaraino zokoratu zituztela (menperatu edota asimilatu).
Indoeuropar sustrai ezberdinak egon litezke Keltoi izenaren jatorrian: *kʲel “ezkutatu” (irlandar zaharrean ere presente: ceilid); *kel “berotu” edo “haserretu”; *kel “bultzatu”.[2] Autore batzuek uste dute termino hori jatorri zeltakoa dela; beste batzuek, berriz, greziarrek asmatutzat jotzen dute. Patrizia de Bernardo Stempel hizkuntzalaria azken talde horretakoa da, eta "handiak" esan nahi duela iradoki du.[3] Hitza bera, zelta arruntetik dator *kel-to ("borrokalari, gerlari"), bere burua *kellāko- (borroka, gerra) hitzetik eratorria. Bestalde, galatai eta gallus, berriz, *galatis ("indartsu, ahaltsu") zelta arruntetik datoz, eta *galatis bera *gal ("gai izan, ahaltsu") hitzetik eratorria. Beharbada, latinez hartua izan zen, Italian zelten hedapena gertatu zenean, K.a. V. mendearen hasieran. Gallaeci izen tribalek eta grezierako galatai izenek (Γαλάται, Anatolian) jatorri bera dute ziurrenik. -atai atzizkia antzinako grezierazko flexio bat izan liteke. Autore klasikoek ez zizkieten Britainia Handiko edo Irlandako biztanleei Κελτοί edo Celtae terminoak aplikatzen, eta, ondorioz, ikerlari batzuek, ez zuten termino hori erabiltzen britainiar burdinaren aroko biztanleak izendatzeko.
Estrabon geografoak, K.a. I. mendearen amaiera aldean, eta bereziki Galiari buruz ari duenean, honela idazten du: «orain galiar zein galata deitzen den arrazari», nahiz eta zelta hitza ere erabiltzen du Galiaren sinonimo gisa eta esaten du Iberiatik banatuta dagoela Pirinioei esker. Hala ere, herri zeltak aipatzen ditu Iberian[4], eta celtiberi eta celtici izen etnikoak ere erabiltzen ditu herri horiek izendatzeko, lusitani eta iberi ez bezala. Plinio Zaharrak Lusitaniako celtici terminoa erabili zuen tribu abizen moduan, eta hori baieztatu du epigrafiak.[5][6]
K.a. I. mendean, Julio Zesarrek, erromatarrek galiar (galli) izenaz ezagutzen zituzten herriek, Celtae deitzen zirela euren hizkuntzan[oh 1]. Horrek iradokitzen du, keltoi izena greziarrek emandako etnonimoa izanagatik ere, Galiako herriek, neurri batean, izen kolektibo bezala hartu zutela.
alemanez Welsch bihurtu zena, alemaniarrek germaniarrak ez zirenak izendatzeko erabiltzen zuten termino gutxiesgarria, eta eslavieraz "valak" bihurtu zen ez eslaviarrak izendatzeko.[oh 2][oh 3] Gure aroko V. mendean britainiar lurraldera iritsi ziren germaniarrek (angloek, saxoiek eta jutoek) termino hori bera erabili zuten Galesko zeltak eta bere herria (Welsh, eta Wales) izendatzeko. Erro bera erabiltzen da gaur egun ere, valoniako frantsesaren dialektoan Wallon jentilearen eta Belgikan, Valonian, dagokion eskualdearen bidez. Era berean, frantsesezko Gaule eta Gaulois frankoen hizkuntzatik datoz, lengoaia horretan erabiltzen zuten germaniar hitz beretik *walhisk «erromatar», frankonieraz hitz egiten ez duten herriei erreferentzia egiten dien *walha «erromatarrak» hitzetik eratorria[oh 4]; hala ere, [l]-ren metatesia egon zen, eta hortik dator Wahla > *Gwaula > Gaule.[7]
Latinezko gallus “Gaulois” latinezko izena Berpizkunde garaian latinez bere homofonoa den gallus “oilar”-arekin eta modu horretan, Frantziako abere enblematikoa bihurtuz.
Garai barrokoan, celt ingeles modernoaren hitza bihurtu zen. Estreinakoz agertu zen 1707an Edward Lhuyd geografo, naturalista eta zeltiar objektuen bildumazalearen idatzietan. Bere lanek, XVII. mende bukaerako beste jakintsu batsuen idazlanekin batera, Britainia Handiko lehen biztanle zelten hizkuntzei eta historiari buruzko arreta hauspotu zuten.[8] Gaul eta Gaulish ingelesezko hitzak (XVII. mendean lehenbizi aipatua) Gaul- frantses errotoik datoz, ingelesezko -ish atzizkia gehituz adjektiboaren kasuan, zeinen erro proto-germaniarra *Walha- ingelesezko Welsh «galiarrak» hitzaren berdina den (ingeles zaharra wælisic < *walhiska-). Protogermanikoa *walha, azken finean, Volcae izeneko tribu zelta batetik dator, jatorriz Alemania hegoaldean eta Europa erdialdean bizi izan zena eta Galiara emigratu aurretik. Horrek esan nahi du Gaule termino frantsesak, Gallia latinarekin azaleko antzekotasuna izan arren, ez duela benetan erlaziorik, latinezko galus eta galli hitzek, frantsesez, *jaille ekoitzi beharko zuketen, La Jaille-Yvon, toponimo frantsesaren kasuan bezala, zeinak bere izena 1052-1068an dokumentuetan agertzen den Yvo de Gallia jakin bati zor dion.
Euskaltzaindiak, bere toponimian izen hauek arautu ditu: Galia, Galia Transalpinoa eta Galia Zisalpinoa bere 142. arauan. Dokumentu berean, galiar hitza erabili behar da biztanleak aipatzeko. Anatoliako galiarren erresuma, Galazia da, eta bertakoak, galaziarrak.[9]
Galiar herriak historiara nola iritsi ziren deskribatzen duten autore greko-latinoen aipamen idatziak nahiko berantiarrak dira, azaltzen dituzten garaiekin alderatuta, eta horrek testu horiek arretaz interpretatzera bultzatzen ditu historialariak. Hala ere, ligurren eta galiarren artean korrelazio bat ezarri behar da, Hesiodok (Estrabonen aipatua) zehazten baitu ligurrak, etiopiarrak eta eszitiarrak direla ezagutzen ziren munduko nazio handien artean zeudela, eta mende batzuk geroago, ordea, Kumaseko Eforok zeltak aipatzen ditu ligurren ordez.
Antzinako idazleek inbasio zeltei buruz hitz egiten dute, eta termino hori ondorengo historialariek jaso zuten. Badirudi Tito Livio historialari latinoak eta C. Pompeius Trogusek, lehen historialari galo-erromatarrak, uste zutela zeltengan eragin handia izan zuela herri nordikoen migrazio masiboek, zinbriarrak eta teutoienak. Era berean, inbasioei buruz hitz egiten duten lehenengo arkeologoek, inbasio zeltek, V. mendeko inbasio germaniarren eredua errepikatu besterik ez zuten egin, kontzienteki edo nahi gabe. Egia esan, herri zeltek K.a. VIII.-VII. mendeetan izan zituzten bilakaerak kanpotik etorritako bi mugimendu garrantzitsutan izan zuten jatorria seguruenik:greziar eta feniziar kolonizazioak Mediterraneoan eta asiriarrek Palestinako eta Siria-Feniziako hiriak suntsitzen zituzten kanpainak. Ekialdean sortutako istilu horiek, eta Mediterraneoko mendebaldeko itsasertzetan greziar koloniak ezartzeak, Etruria padaniarraren garapenarekin batera, Europako merkataritza bideak eraldatu zituen, mendebaldeko herrien mesederako. Berritasun horrek K.a. V. mendeko gizarte aldaketak sortu zituen eta La Tènne kulturaren sorrera.[10]
Tito Livioren arabera, Galiako lurraldeetan bizi ziren zeltak ekialderantz migratzen hasi ziren K.a. V. mendean[11]. Biturigeen errege zen Ambigatos, bi iloba bidali zituen lur berrien bila. Lehenengoa, Segovesos, Hercynius basora joan zen, eta bigarrena, Bellovesos, Italiako migrazio eta inbasio zeltak hasiko zituen.
Estrabonen ustez (VII 1, 2), germaniarrak galiarren berdinak dira beren itxura fisikoagatik eta bizimoduagatik; germaniarrak basatiagoak, handiagoak eta horailagoak. Galiarren ile horia buztinez edo kare-urez tindatu zitekeen, galiarren (baita beltzaranen ere) «ile kareztatua» argitzen zuena, edo sapo-a erabiltzen zuten tindatzeko. Sapo delako hori, ukendu gisa erabiltzen zen xaboia, ahuntz-gantz, pago-egur eta landare-zukua nahastuz lortzen zen, zeinak gorritasunerako joera zuen ile hori bat sortzen baitzue..[12] Autore horrek uste zuen erromatarrek beraiek eman zietela izen hori germaniarrei, benetako galiarrak zirela adierazteko, latinez "germaniarrak" hori esan nahi zuelako.
Zeltek ez zuten eskuarki idazten, baina greziarrekin erlazionatu ondoren, beren hizkuntza idazten hasten dira greziar idazkera erabiliz, konkistaren ondoren, ordea, latindar idazkera, inoiz ez modu orokortuan, beren hizkuntza idazteari utzi zioten arte. Erromatarrek haiei buruz idazten hasten direnean, beraz, galiarrak protohistoria deritzon unean daude.
Galiar garaiaren hastapenak zailak dira datatzen eta aldatu egiten dira kontuan hartzen diren eskualdeen arabera. Henri Hubertentzat, prozesuak hainbat mende iraungo zuen, eta hainbat herri elkarrekin biziko ziren. Ez zen bat-bateko inbasio-gerra orokor baten bidez egingo, ez eta gizabanako isolatu askoren migrazioaren bidez ere, baizik eta kopuruz garrantzi handiagoko edo txikiagoko ziren klanetan antolatutako taldeen etorreraren bidez (garai hartako adibide arkeologikoak dira Moutot à Lavau hilobi taldea eta Vix-eko printze baten Hallstatt amaierako hilobia), abegi ona emango zieten beste herrien erdian, itun eta lurralde batean definitutako eskubideen bidez.
Eskuarki onartzen da zibilizazio zelta Galian La Tène-rekin loratzen dela, hau da, burdinaren bigarren aroan, K.a. V. mendetik aurrera. Garai arten beste gertakari erabakigarria gertatu zen: Fozea hiri greziarrak Massilia kolonia sortu zuen, K.a. 600. urte inguruan. Ligurrak ziren Segobrigien lurraldean (sego, "garaipena", "indarra" eta briga, "muinoa", "mendia", "gotorlekua").[13] Massiliak lehen mailako garrantzia izan zuen Mediterraneoko kulturak galiarren lurraldearekin konektatzen.
Greziar iturrietan, batez ere mazedoniar garaian, zelten aipamen asko agertzen dira, galatak deituak eta mertzenario kontingenteak osatuz: batez ere haien kemenari eta gerlarako adorea aipatzen dira. hori zelta hedapen handieneko garaiari dagokio (K.a. IV. eta III. mendeak).
Hurrengo latindarren iturrietan, K.a. II. eta I. mendeetako galiarrak argi eta garbi bereizten dira zinbriar, teutoi eta britanoengandik.
Gaur egungo ikerketak erakusten dute galiarrak herri indigena direla, baina beren lurraldea ekialdean hedatu zutela koloniak ezarriz (bereziki Galazian). Hiriek erabakitzen zuten beren gaztaroaren zati bat, agian belaunaldi oso bat, hara bidaltzea lurralde berri bat sortzeko; kolonizazio hori erromatarrek egindako galiar inbasioen iruditik urrun dagoelarik.[14]
Galia, erromatarren konkistaren bezperan, oihanez, lautada landuez, itxitako nekazari lurrez eta harresiz hornituriko hiriz osatutako lurraldea da, bidezidorrez josia, batzuk hartxintxarrez eginak, eta, beraz, aitzinako historialariek utzitako topikoetatik urrun dagoen lurralde garatua zen. Arkeologiak, bereziki airekoak, frogatu du Galiako milaka etxaldek (bertakoen etxalde txiki asko zeuden, baina baita etxalde handi batzuk ere, etorkizuneko galo-erromatar villak izango zirenak bezain zabalak) lurraldea okupatzen zutela K.a. II. mendean, eta oppidumetan egindako indusketek, Bibrakten adibidez, hiri-egitura konplexu eta landua nabarmendu dute. Emaitza arkeologiko eta arkeometrikoek, horrela, pixkanaka-pixkanaka, Galiako erdialdeko oihan handi, trinko eta zeharkaezinaren irudi mitikoa ezabatzen ari dira, eta bertakoei buruz genuen ideia, basoetan bizi ziren gerlari malapartatu eta harrapariak, etxola edo txabola biribiletan bizi zirenak, aldatzen ari da. Galiarrak laborariak dira, berotzeko eta eraikitzeko egurrak hautatuz basoak kudeatzen dituztenak, bai eta lurrak landatzeko mozketak egiten dituztenak ere; Merkatariak, dendariak, artisauak, teknikariak ere badira, etxe egokietan bizi direnak, baserrietan, herrietan, baita hirietan ere.
Galietako gerrari buruzko iruzkinetan, Zesarrek biztanle kopurua gutxiesten du eta, aldi berean, gerlari kopurua puzten du. Bere idatzien arabera, iraganeko adituek bospasei milioi biztanle kalkulatu zituzten Galia osorako, egungo Frantzia baino ia 100.000 km2 gehiago zituena.[15] Espezialista batzuek uste dute Celtica Gallica hamar milioi jende inguruk populatzen zutela, baina Ferdinand Lotek[16] , landutako lurrak oinarri hartuta eta Erdi Aroan lortutako kopuruekin konparazioak eginez, hogei milioi biztanleko kopurua proposatzen du (gutxi gorabehera Luis XIV. erregealdian bezala).
Galia izan zen, konkista baino askoz lehenago, gori-gorian zegoen urbanismo baten lekua, Corent-eko[17] eta Bibracteko oppida-en indusketek erakutsi dutenez, eta eskala handiko merkataritza egiten zen lurraldea, horrela ageri baita, adibidez, santutegien testuinguruan aurkitutako Italiatik ekarritako ardo-anforeen biltegi ugarietan.[18][19]
Azkenik, Galietako gizarteak, zeinaren egitura denboran aldatu zen, oso konplexua eta hierarkizatua dirudi konkistaren bezperan, eta ondare indoeuropar gisa interpreta daitekeen "hiru funtziotan oinarritutako zatiketa (gerlariak, apaizak eta nekazariak)" agertzen uzten du.[20] Instituzioak greziarren eta erromatarren instituzioetatik hurbil daude: herri-batzarra, senatua eta magistratuak vergobret izeneko magistratu gorenaren agintaritzapean. Oro har, emakumeek Mediterraneoko estatuetan zuten baino leku garrantzitsuagoa dute galiar gizartean.[21] Izan ere, epaiketetan parte har zezaketen, estatuko arazoetan deliberatu, eta prestigio handia zuten iragarle izateko ikas zezaketen.[22]
Galia, militarki, erromatar errepublikan sartua izan zen bi etapatan: hegoaldeko Galia, Alpeez haraindi zegoena (latinez Gallia Bracata, hau da, Galia galtzaduna), K.a. II. mendearen amaieran,Errepublikaren garaian, konkistatua izan zen, eta, dirudienez, mende bat baino gutxiagoan "erromanizatua" izan zen. Italiatik kanpoko lehen erromatar probintzia bihurtu zen: Narbonensea, eta bere hiriburua, Narbona, Italiatik kanpo zuzenbide erromatarreko lehen hiria izan zen.
Galia iparraldea (Galia comata, hau da, Galia iletsua, Julio Zesarren esanetan), K.a. 58 eta K.a. 51 artean menperatu zuen Julio Zesarren legioek. "Galietako Gerra", Arvernien Vercingetorix buru zuen koalizio galiar baten porrotarekin amaitu zen Alesiako setioan, K.a. 52. urtean. Erromatar historiografiak, hala ere, bakearen zarpena amaiera K.a. 51n kokatzen du, Lucterios buruzagiaren agindupean bildutako aliatuen gaineko azken garaipen baten ondorioz. Frantzian "Zesarren kanpamentuak" deituriko leku asko daude, baina gehienak gerokoak dira, batzuetan Erdi Arokoak. Hala ere, litekeena da benetako bakearen lortzea uste baino luzeago jotzea, eta uste dute ikerlariek, borroka txikiagoak Augustoren inperioaren ondoren arte iraun zutela gutxienez. Azken matxinadak K.o 70. eta 71. urteetan gertatu ziren sekuaneen lurraldean.
K.o. III. mendean, Erromatar Inperioak krisi larria bizi izan zuen, historiografian "Anarkia militarra" izendatua. Barbaroen inbasioei krisi ekonomikoa gehitu zitzaion probintzia askotan. Alexando Severo 235ean hil zenetik eta Diokleziano 285ean iritsi zen arte, 64 enperadore edo usurpatzaile elkarren segidan edo elkarren aurka borrokan aritu ziren. Haien artean, Galiak hamabost bat urtez kontrolatzen zituzten jeneral batzuk daude, Rhineko limesaren defentsa zuzentzen zutenak eta 260 eta 274 urte bitartean iraun zuen Galietako inperioa ezarri zuten.
Galiarren erromanizatuak izan ziren, hau da: erromatarrek zabaldutako bizi-ohiturak, arkitektura, objektuak, erlijio ohiturak, administrazio erak, legeak, komertzio moduak, galtzadak, hizkuntza eta abar luze bat bereganatu edo eman zitzaien. "Galiar" eta "Galia" terminoak, eta Galia protohistorikoko herri eta hiri izen askoren erroak, herri eta lurraldeak izendatzeko erabili ziren. Geroago, barruti horiek eta haien izen batzuk elizbarrutietan finkatu ziren gureganaino iristeko: Périgueux, Petrokoren hiria, Vannes, Veneten hiria, eta abar. Arkeologian eta historiografian, galiar erromanizatuak galo-erromatarrak izendatzen dira, nahiz eta termino hori ez den inoiz iturrietan erabili.
Zabalduta dagoen ideia baten kontra, galiarrak ez ziren basoetan bizi (paisaia irekia zen, orain baino zuhaizti gutiagokoa), hirian bizi ziren (oppidum) edo landan (aristokratak bizi ziren etxalde handien sarea zegoen).[23]
Erromatar armadak Galia konkistatu aurretik ere, galiarrek merkataritza-harreman trinkoak zituzten merkatari erromatarrekin. Bibrakten, kostaldetik 500 km-ra, Italia erdialdean ekoitzitako ehunka tona anfora ardo aurki daitezke, galiarrek K.a. I. mendean inportatuak; lekukotasun arkeologiko horiek Galiako merkataritzaren garapen garrantzitsu baten tesia indartzen dute. Galiar txanpona erromatar txanponekin trukatzeko moduan zegoen pentsatua.[24]
Galiarrak ez zeuden isolatuta. Truke ekonomikoei armada inperialetan konprometitutako gizonen zirkulazioa gehitzen zaie. Christian Goudineau historialari frantsesak gogorarazten du garai helenistikoko inperio handietako armadek galiarrak errekrutatu zituztela, eta hori ikusi daitekeela Atenasen, Alexandrian eta Antiokian; mugimendu horiek gutxienez akulturazio hastapen bat jasan zuten, eta herrira itzuli zirenek kultur ohitua berri horiek eurekin eraman zituzten.[25]
Eskulangintzak aurrera egin zuen batez ere armagintzan. Armamentua (kaskoak, ezpatak, lantza eta gezi puntak) sare-kota eta eta artikulazio konplexuko gerriko kateak asmatu zituzten errementari eta armadore galiarren trebetasunaren lekuko izan zen. Sare-kota, adibidez, dudarik gabe erromatarrek erabili zuten eredua, Erdi Aroan Europan zehar hedatu zen batez ere. Jean-Louis Brunaux historialariaren iritzian, errementariek egiten zituzten lanabesetan (aitzurrak, segak, goldeak) gerrako artean garatutako teknikak aplikatzen dira.[26] Baxera (zeramikazkoa, baina brontzezkoa ere bai, eta inperioan sona zuten urrezko eta zilarrezko objektuak), apaindurak (eraztunak, eskumuturrekoak, fibulak, zintzilikarioak, torkeak) ere arte honen maisutasunaren lekuko dira.[27][28]
Galiarrak izen handiko artisauak ziren egurraren lanean: metalezko barril hesitua, bereziki, galiarren asmakizuna bide zen; hezurra lantzen zuten artisauen tailerrak (ebanisteria, marketatzaile edo tornu teknikak erabiltzen zituztenak) errementarien eta edo bestelako eskulangileen tailerretatik gertu egoten ziren maiz.[29][30]
Galiarren sukaldaritza aberatsa eta askotarikoa zen: haragiak (batez ere etxeko animalienak: idiak, txerriak, ardiak, zaldiak eta txakurrak; hegaztiak, ahateak eta antzarak; ehizatzen ziren animaliak, jaten ziren ugaztunen ehuneko txiki bat besterik ez zen. Basurdea, erbia edo oreina baino gutxiagotan aurki daitekeen ugaztuna, animalia ohoratua zen (galiarrek jainkozko propietateak egozten zizkioten) eta oso gutxitan ehizatzen zuten.[oh 5] Arrainak, zerealak (garia, garagarra, artatxikia), lekaleak (ilarrak, dilistak), barazkiak (babarrunak, belarrak, pastinakak, zainzuriak), eta sasoiko fruituak (mugurdiondoak, masustak, intsusa-frutuak, hurrondoak eta gaztainak). Ohituta daude elikagaien zaporea gozagarri, saltsa eta espezia ezberdinekin (garuma edo kuminoa, adibidez) nabarmentzen.[31]
Artisau galiarrek marrak, koadroak eta loreen moldaketak marrazten zituzten ehunarekin oihal eta arropa (lihozkoak denboraldi beroan, artile lodikoak neguan) egin zitzaketen. Bere kalitatea eta erosotasuna esportatzeko modukoak ziren. Gizonezkoaren ohiko arropak galtzak (latinez, braccae) janzten zituen, gerriko batez helduak. Soin biluzirik eramaten zuten edo tunika janzten zuten, gerrian estututako maukadun blusa, eta sagum-a, kapa moduan erabiltzen zen xala, paparrean fibula batez lotzen zutena. Galiar gerlariak bardocucull izeneko kapa bat eraman zezakeen. kaputxa zuena (cucullus esaten ziotena), sare-kota bat eta belarri-babesle artikulatuak zituen kasko bat ere eraman zitzakeen. Emakumeak soineko bat zeramaten bere tunikaren azpian, orkatiletaraino iristen zena. Oinean, bi sexuek oinetakoak jartzen zituzten nagusiki; larru leuneko zapatak ziren, zurezko zola eta lisatua zutenak. Erromatarrek gallicae esaten zioten abarka moduko batzuk kopiatu zizkieten galiarrei.[32] Klase pribilegiatuetako kideek zetazko arropa edo urrezko edo zilarrezko hariz brodatutako jantziak jantzi zezaketen.[33][34]
Galiarren eraikinak egurrezkoak eta lurrezkoak ziren, ez harrizkoak, eta, beraz, gaur egun ez da geratzen aztarna ikusgarririk. Arkeologiak agerian utzi du Auvernian 50 metroko aldea duten santutegi galiarrak zeudela, 7 eta 8 metro arteko garaiera zutenak, dozenaka zutabeekin, eta hori dakigu zutoin zuloek eta hormek utzitako arrastoei esker; monumentu horiek garai berean Grezian eta Erroman eraikitakoak bezain ikaragarriak ziren, Matthieu Pouxen arabera. Vincent Guicharden arabera, etruskoen garaian Italian lantzen ziren zurezko arkitekturatik hurbil zegoen galiarren monumentu horiek.[35]
.jpg)
.jpg)
Galiarren hizkuntza gaizki ezagutzen da, hala ere, galiar inskripzioen corpusa asko aberastu da azken urteetan, arkeologiari esker, baita hizkuntza hori deszifratzeko gaitasuna ere. Aspalditik ezarri da galiera hizkuntza zelta bat dela, batzuetan hizkuntza zelta kontinentaltzat sailkatua, beste iturri batzuek, aldiz, hizkuntza zelta britainiarren taldearekin duen harreman estua azpimarratzen dute. Frantses hizkuntzak galiar jatorrikoak diren ezaugarri batzuk ditu (baina zerrenda zehatza polemikoa da). 150 hitz galiartzat hartzen dira (dialektoen terminoak alde batera utziz gero). Hizkuntza erromatar guztietan frantsesa da zeltismo aztarna gehien dituena. Horrela, zuhaitz-izen asko (hagina, haritza, astigarra, haltza, etab.), landareenak ( basarana, elorri beltza, etab.), arrainak (katxo-arraina, limanda-oilarra, loche izeneko arrainak, etab.), teknikak batzuen izenak Galiako latinaren berezkoak dira, baita itsu (latinezko aboculis "begirik gabea" < galiar eksops, adiera berean) hitzaren forma ere, eta zenbait eragin fonetiko ziurrak, hala nola caisse (kutxas) eta ez capsa, galiarren *caxsa-ren eraginez, edo chétif (ahul, antzina chatif zena) eta ez captivu *caxtivu-ren eraginez.[36][37]
Agian galiarrek erabiltzen zuten (baina testigantzak ez dira zuzenak eta ziurtasunik gabekoak) zenbaketa sistema hogeitarra (20ko oinarrian, euskaraz bezala); sistema horren frantsesezko hondar-presentzia (80, quatre-vingts (lau-ogei) esaten dena eta ez octanteren aldaera bat izango litzatekeena, latinez bezala egingo balitz. L' hôpital des Quinze-Vingts izena (hamabost-hogei ospitalea), (1260 inguruan Luis IX.a Frantziakoak 300 itsuentzat sortutako ospitale baten oinordekoa) ondare horren ondorio izan daiteke.
Galiar batzuek greziar alfabetoa eta greziar txanponetan erabili zuten estatera dibisioa euren txaponetan erabili zuten, Mediterraneoko greziar kolonien eraginez.
Gaur egungo Turkian, Galazian galiar Volkak (Galatak) Alexandro Handiarentzat mertzenario bezala zerbitzatu zuten eta ondoren,, Asia Txikiko eskualde horretan ezarri ziren, non Ankara (Ancyre) bere hiriburu bihurtu zuten. Galatasaray izeneko Istanbulgo auzoa, “Galaten Jauregia”, Bizantziar botereak kontratatutako mertzenarioen egoitzatik etor liteke. San Jeronimonen arabera, Galatei idatzitako Epistolaren iruzkinean, Galaziarrek IV. mendean trevire-en (Tréviéres) hizkuntza bera hitz egiten zuten artean. Beraz, pentsatzekoa da une hartan galiera ez zela artean Asia Txikitik desagertu, ezta Rhineko ertzetatik ere, autoreak aurretik idatzitakoak jaso ez bazituen behintzat.
Laurent Olivier historialari eta arkeologoaren esanetan, bada galiarren zientzia bat, bere kontzeptuetan, Greziako zientziaren baliokidea dena.K.a V. eta IV. mendeko galiarrek. geometriari buruzko ezagutza oso landuak dituzte, bereziki zirkuluaren propietateei eta astronomiari buruzkoak. Ea ezagutza horiek objektuak egiteko erabiltzen dituzte, eta artelanetan zein zientzia ereduetan ere ikusgai daude.[38]
Ez zaigu asko geratzen galiarren musikatik. Hala ere, haren garrantzia uler dezakegu kategoria sozial oso bat musikarekin lan egitera bideratzen denean: bardoak.
Galoek erabiltzen dituzten bi tresna iritsi zaizkigu: lira, zazpi sokako zitara, eta carnyx-a, gerra tronpa. Musikaren rol erlijioso eta militarretatik harago, giroa baretzeko ere erabiltzen zuten galiarrek batzarretan.[39]
Galiarrak politeistak ziren. Julio Zesarrek aipatu zuen druidek zirela galiarren apaizak. Alderdi askotako pertsonaia garrantzitsua da druida: gurtzarako ministro, teologo, filosofo, ezagutzaren eta jakinduriaren zaindari, historialari, legelari eta erregearen eta klase gerlariaren aholkulari militar ere bazen.[40]
Vate-ak direlakoak, lagundu egiten zieten druidei animaliak ekartzen eta lotzen sakrifizioetan. Galiarrek jainkoentzako animaliak hiltzen zituzten, eta gero jainkoei beren organoak ematen zizkieten. Animaliekin egiten zuten antzera, beren armak eta gerrako objektuak ere nahita suntsitzea zituzten erritualetan, baita txanponak ere, adibidez, Jainkoei eskaintzeko, "hilkorrentzat" zuten balioa gal zezaten.[41]
Antzinako egileek “baso misteriotsuetan egindako sakrifizio deskribaezinak egiten zituzten druidak” estereotipoa zabaldu zuten. Irudi horrek galiar basatien irudia indartu zuen.[42]
Galiarrek, antzinako zibilizazio askok bezala, patroi-bezeroa motako harremanak dituzte, politika, ekonomian eta gizartean eragina dutenak; erromatarrek ere sistema horretan oinarritu zituen euren Errepublika. Gizarte-lotura oso indartsu hori aristokraziaren garaian agertu zen (K.a. III. eta II. mendeak). eta konkistara arte iraungo zukeen, garai hartan zenbait tokiko magistratuek ("vergobret" izenekoek) nobleen lekua hartu baitzuten. Bezeroek patroiei zerbitzatzen zieten, jatorriz, dudarik gabe, antzinako zorrak itzultzeko, zenbait akats konpontzeko, edo beste arrazoi sozial batzuengatik, eta lotura hori herentziaz transmititzen zen. Gizon edo herri bezeroa askea zen (antzinako bezerotza esklabotzaren ezberdina da) baina zerbitzuak eman edo zergak ordaindu behar zituen. Buruzagi batek hainbat bezero izan zitzakeen. Azkenik, patroiak bere bezeroekiko lotura desegin zezakeen, edo bere bezeroak beste bati transmititu. Pertsonak, familia osoak, pertsona baten edo familia baten bezeroak izan zitezkeen, eta gero beste batenak.[43]
Erromatarrekin harremanak areagotu ahala, badirudi botere handiko aristokrazia bat sortu zela, bezeroa ugari zituen< eta gizon kopuru handia gerrarako errekrutatu zezakeen. Aristokrazia honek, maila sozialen arteko arrakala zabaldu zuen eta antza, tradizioan oinarritutako botere eta administrazio kargudunekin talka egin eta haien gainetik jarri ziren beren botereari esker. egoera hori ez zen asko aldatu konkista eta gero, Erromako hirietako magistratuek, lan administratiboa egin zutelako bakarrik, eta Erromako gobernuaren aginduak jasotzen zituzten. Paraleloki, badirudi aristokrazia bere boterea gorde zuela eta hainbat matxinada ere sustatu zituen. Azken matxinaden ondoren, Erromako gobernuak neurriak hartu zituen eta aurreko aristokraziak boterea aginpidea eta ondarea galdu eta Erromari arazoak emango ez zizkion noblezia ertaina eta txikia gailenduko zen.[44]
Batzuen galdera da ea galiarrak beren jatorrizko civitas-etatik haratago, kultura komuna partekatzen duten herri-multzo bateko kide zirela uste ote zuten. Apaiz-klasearen betebeharrei buruzko zenbait elementuk frogatzen dute, historialari batzuentzat, galiarrek multzo koherente baten kide izatearen sentimendua zutela, zenbait egoeratan nazio soilak (tribuak) gainditzeko gai zena, eskoziar highlanderren antzera, klan aurkariarekiko gorrotoa edo ezinikusia grinaz landuz, baina aberri komun batekoak izateaz kontziente. Apaiz-klasea batasun hori mantentzeaz arduratzen zen, Julio Zesarrek deskribatu zuenez, "Karnuten Basoko Biltzarraren" instituzioarekin. Galiako herri guztiek eta bere buruek komunean zuten erakunde hori, eta batzar horretan erabaki garrantzitsuak hartzen ziren Galiako herri guztientzat. Biltzar-leku horren kokagunea bilatu izan dute adituek. proposatu da, adibidez, Loriaren ertzean dagoen egungo Sologne izan zitekeela, Frantzia iparraldean. Urmaelez beteriko baso zabala da, eta eskualde estrategiko batean kokatuta dago; orduko Sologne eskualdea garrantzi handiko bi herri galiarren arteko mugan zegoen: Karnuteak iparraldean eta Biturigeak hegoaldean.[45] Biana gaur gaurkoz, ezin da jakin non bilduko ziren galiarrak urtean behin, eta, baso edo zuhaizti bat ote zen ere ez da ziurra, Julio Zesarrek idatzitakoaren itzulpen libre baten eraginez, basoa zela uste izan bada ere. Bestalde, eremu basatiaren ordez, jendea artatzeko, bilerak egiteko, epaiketak egiteko eta bestelako funtzioak betetzeko leku egokitua izango zela uste da.[46]
Erakunde horrek Galiako herri guztiek errespetatutako su-etena ezartzen zuen, eta Panheleniar Jokoekin aldera daiteke; izan ere, etengabeko lehia armatuan zeuden Greziako hiri-estatuei su-etena ezartzen zien instituzio horrek. Beste elementu batzuk ildo horretatik doaz, hala nola Zesarrek kontatzen duen Vercingetorixen hitzaldia Bibracteko edo Critognatos aristokratak Alesian[47] emandakoa.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
