urbo en Kalifornio, Usono From Wikipedia, the free encyclopedia
Los-Anĝeleso aŭ Losanĝeleso (angle Los Angeles [lɔs ˈændʒələs] 
aŭskulti; hispane Los Ángeles [los ˈanxeles]; signife La Anĝeloj) estas urbo en Suda Kalifornio, kiu estis fondita en la 18-a jarcento kiel meksika farmvilaĝo, kies kompleta nomo estis "Nuestra Señora la Reina de Los Ángeles del Río de Porciúncula", fariĝis mondfama en la 20-a jarcento kiel la loko de Hollywood, centro de la usona kinoindustrio pro la tieaj bona vetero, variega tereno, kaj libereco el tiamaj monopolistoj de Novjorko (inter ili, Edisono).
| Los-Anĝeleso | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| angle Los Angeles, hispane Los Ángeles | |||||
| urbo | |||||
  Fotomontaĵo | |||||
 |  | ||||
| Flago | Blazono | ||||
 | |||||
| |||||
| |||||
| Oficiala nomo: Los Angeles | |||||
| Kromnomo: L.A., La urbo de anĝeloj, La amuza ĉefurbo de la mondo | |||||
| Ŝtato |  Usono |
||||
| Federacia ŝtato | Kalifornio | ||||
| Kantono | Los-Anĝeleso | ||||
| Situo | Los Anĝeleso | ||||
| - alteco | 71 m | ||||
| - koordinatoj | 34° 3′ N, 118° 15′ U (mapo)34.05223-118.24368 | ||||
| Plej alta punkto | 1548 | ||||
| - situo | Sisiter Elsie | ||||
| Plej malalta punkto | 0 | ||||
| Akvokolektejo | 1 302,15 km² (130 215 ha) [+] | ||||
| Areo | 1 290,6 km² (129 060 ha) | ||||
| - de aglomeraĵo | 4 319,9 km² (431 990 ha) | ||||
| Loĝantaro | 3 898 747 (2020) | ||||
| - de aglomeraĵo | 17 755 322 | ||||
| Denseco | 3 019,94 loĝ./km² | ||||
| - de aglomeraĵo | 4 110,03 loĝ./km² | ||||
| Fondita | 4-a de septembro 1781 | ||||
| Urbestro | Karen Bass (ekde decembro 2022) |
||||
| Horzono | UTC-08:00 | ||||
| - somera tempo | UTC-07:00 | ||||
| Poŝtkodo | 90001-90068, 90070-90084, 90086-90089, 90091, 90093-90097, 90099, 90101-90103, 90174, 90185, 90189 | ||||
| Telefona antaŭkodo | 213, 310, 323, 424, 661, 818 | ||||
|
|||||
|
|||||
|
|||||
 |
|||||
| Los-Anĝeleso | |||||
 Vikimedia Komunejo: Los Angeles, California |
|||||
| Retpaĝaro: www.lacity.org | |||||
Ĝi nun estas la plej granda urbo en Kalifornio, dua plej granda en Usono post Novjorko, kaj la deka plej granda en la mondo. Kvankam nur 3,6 milionoj da homoj loĝas inter la landlimoj de la urbo Los-Anĝeleso mem, pli ol 16 milionoj enloĝas la urban aglomeraĵon de la tri kantonoj Los-Anĝeleso, Orange kaj Riverside. Laŭ la stato de la censo 2020 en la urbo vivis 3 898 747 loĝantoj sur areo de 1 302,15 kvadrataj kilometroj, kio rezultigas loĝdenson de 2 994 loĝantoj/km².
La urbo estas la kerno de la pli granda Los-Anĝelesa metropola areo kaj de la regiono de la Granda Los-Anĝelesa Areo, kiu enhavas 13 milionojn[1] kaj ĉirkaŭ 18 milionojn da personoj en la Kombinita Statistika Areo respektive dum 2010, kio faras ĝin unu el la plej loĝataj metropolitaj areoj en la mondo[2] kaj la dua plej granda en Usono.[3] Los Angeles estas ankaŭ la kantona sidejo de la Kantono Los-Anĝeleso, nome la plej loĝata kaj unu el plej etne diversaj kantonoj de Usono[4], dum la tua areo de Los Angeles mem estis agnoskita kiel plej diversa el la plej grandaj urboj de la lando.[5] La urbaj loĝantoj estas menciitaj kiel Angelenos.[6]
La urbo estas loko de gravaj institucioj kaj eventoj pri ekonomio, scienco, kulturo kaj amuzo. Ĝi dufoje gastigis la olimpikojn, en 1932 kaj en 1984.
La marbordan regionon, kie nun estas Los-Anĝeleso, dum jarcentoj loĝis indianoj. La unuaj eŭropanoj alvenis en 1542 sub Juan Rodríguez Cabrillo, portugaldevena esploristo, kiu ne setlis tie. Meze de la 16-a jarcento la regiono iĝis parto de la vicreĝlando Nova Hispanio. Vera koloniado fare de hispanoj komenciĝis nur ĉirkaŭ 1769.
La urbo estis fondita de hispanaj koloniistoj en 1781 kun la nomo "El Pueblo de Nuestra Señora la Reina de los Angeles de Porciúncula" (La Urbo de Nia Sinjorino la Reĝino de la Anĝeloj de Porciúncula). La nomo devenis de tiu de kapelo aparteninta al la Sankta Francisko, kies kultantoj, la franciskanoj, regadis la hispanan koloniadon de Kalifornio kaj konstruigis multajn misiejojn tra la ŝtato (ili donis la nomon de sia majstro al la alia urbego de Kalifornio, Sanfrancisko.) Iom post iom, la nomo mallongiĝis al la nuna "Los Angeles" kaj ofte simple al "L.A." [elEJ'] kaj oficiale City of Los Angeles.
En 1821 ĝi iĝis parto de sendependiĝanta Meksiko. Post la Meksika-Usona Milito ĝi en 1848 per la traktato de Guadalupe Hidalgo estis kaptita de Usono, kiu en 1850 oficiale igis Kalifornion usona subŝtato.
Fervojoj alvenis pere de la kompletigo de transkontinenta Sudpacifika Fervojo el Nov-Orleano al Los-Anĝeleso en 1876 kaj la Santa Fe Fervojo en 1885.[7] Nafto estis malkovrita kaj en la urbo kaj en la ĉirkaŭa areo en 1892, kaj ĉirkaŭ 1923, la malkovroj estis helpinta Kalifornion iĝi la plej granda naftoproduktanto de la lando, kun ĉirkaŭ unu kvarono de la tutmonda produktado de petrolo.[8]
Dum la fino de la 19-a kaj 20-a jarcentoj la urbo kreskadis, ĝis ĝi fariĝis la plej granda en Kalifornio. Ĉirkaŭ 1900, la loĝantaro estis kreskinta al pli ol 102 000,[9] okazigante premon al la akvoliverado de la urbo.[10] La finkompletigo de Los-Anĝelesa Akvedukto en 1913, sub kontrolo de William Mulholland, sekurigis la kontinuan kreskon de la urbo.[11] Pro klaŭzoj en la ĉarto de la urbo kiu malpermesis, ke la Urbo Los-Anĝeleso vendu aŭ havigu akvon el la akvedukto al ajna areo ekster siaj limoj, multaj apudaj urboj kaj komunumoj estis devigitaj aliĝi al Los-Anĝeleso.[12][13][14]
Los-Anĝeleso kreis la unuan municipan regularon por zonigo en Usono. La 14an de Septembro, 1908, la Los-Anĝelesa Urba Konsilantaro, promulgis regularon por zonoj loĝejaj kaj industriaj. La nova regularo establis tri loĝejajn zonojn de unusola tipo, en kiuj industriaj uzoj estis malpermesitaj. La proskriboj inkludis grenejojn, segilejojn kaj ajnan industrian teruzadon kiu postulus funkciadon pere de ekipaĵoj de elektra maŝinaro. Tiuj reguloj estis plifortigitaj kontraŭ industriaj propraĵoj post la fakto. Tiuj malpermesoj estis aldonaj al ekzistantaj aktivecoj kiuj estis jam regulitaj kiel ĝenaj. Tiuj inkludis stokejojn de eksplodaĵoj, gasvorkojn, naftotubadon, buĉejojn, kaj tanejojn. Los-Anĝelesa Urba Konsilantaro ankaŭ markis sep industriajn zonojn ene de la urbo. Tamen, inter 1908 kaj 1915, Los-Anĝelesa Urba Konsilantaro kreis variajn esceptojn al la ampleksaj proskriboj aplikitaj al tiuj tri loĝejaj zonoj, kaj kiel konsekvenco, kelkaj industriaj uzoj aperis ene de ili. Estas du diferencoj inter la Regularo de Loĝeja Distrikto de 1908 kaj postaj zonigaj reguloj en Usono. Unue, leĝoj de 1908 ne establis kompletan zonigan mapon kiel ja faris la Novjorka Zoniga Regularo de 1916. Due, la loĝejaj zonoj ne distingis tipojn de loĝejoj; ili traktis apartamentojn, hotelojn, kaj apartajn loĝejojn de familioj same egale.[15]
.jpg)
En 1910, Hollywood aperis en Los-Anĝeleso, kun 10 kinkompanioj jam funkciantaj en la urbo tiam. Ĉirkaŭ 1921, pli ol 80 porcento de la kinindustrio de la tuta mondo estis koncentrita en L.A.[16] La riĉeco generita de la industrio tenis la urbon izolita el multo de la ekonomia perdo suferita de la cetero de la lando dum la Granda Depresio.[17]
Ĉirkaŭ 1930, la loĝantaro superis jam unu milionon da personoj.[18] En 1932, la urbo estis hejmo de la Somera Olimpiko.
Dum la Dua Mondmilito, Los-Anĝeleso estis grava centro de milittempa fabrikado, kiel ekzemple por ŝipkonstruado kaj aviadiloj. California Shipbuilding Corporation konstruis centojn da ŝipoj Liberty kaj Victory en Terminal Insulo, kaj la areo de Los-Anĝeleso estis la sidejo de ses el la plej gravaj aviadilaj fabrikantoj de la lando (Douglas Aircraft Company, Hughes Aircraft, Lockheed, North American Aviation, Northrop Corporation, kaj Vultee Aircraft). Dum la milito, oni produktis pli da aviadiloj en unu jaro ol en ĉiuj jaroj antaŭ la milito ekde kiam la fratoj Wright flugigis la unuan aviadilon en 1903, kombinite. La fabrikado en Los-Anĝeleso multobliĝis, kaj kiel William S. Knudsen, de la Nacia Defendkonsila Komisio diris, "Ni venkis, ĉar ni strangolis la malamikon per lavango de produktado, kion ili neniam vidis nek revis tion ebla."[19]
En la 1930–aj ĝis 1940-aj jaroj, la kantono Los-Anĝeleso estis la nacia ĉefo en agrikulturo.[20]
Post la fino de la Dua Mondmilito, Los-Anĝeleso kreskis pli rapide ol iam ajn, etendante sin al la Valo San Fernando.[21] La etendo de la Interŝtata Ŝosea Sistemo dum la 1950-aj kaj 1960-aj jaroj helpis elpeli ĉeurban kreskon kaj signalis la fermon de la fervoja elektra sistemo de la urbo nome Pacific Electric, iam la plej granda el la mondo.
Los-Anĝeleso fifamiĝis pro malbona situacio inter rasoj. Nigrahaŭtuloj tumultis tie jam en 1965 (tumultoj de la kvartalo Watts, kun 34 mortoj kaj ĉirkaŭ 1000 vunditoj) kaj poste tio revenos en 1992, kiel protesto kontraŭ brutaleco polica kaj la malegala ekonomia situacio.
En 1969, Kalifornio iĝis la naskoloko de Interreto, ĉar la unua elsendo ARPANET estis sendita el la Universitato de Kalifornio ĉe Los-Anĝeleso (UCLA) al la Stanford Research Institute en Menlo Park.[22]
En 1973, Tom Bradley estis elektita kiel la unua afrik-usonano kiu iĝis urbestro, kaj servis dum kvin regotempoj ĝis sia retiriĝo en 1993. Aliaj okazaĵoj en la urbo dum la 1970-aj jaroj estis la ostaĝokaptoj fare de la Simbiona Liberiga Armeo en Suda Centra en 1974 kaj la murdoj de Hillside Stranglers en 1977–1978.
En 1984, la urbo gastigis la Someran Olimpikon por la dua fojo. Ĉar Usono kune kun iuj aliaj landoj pro la armea invado de Sovetunio en Afganion bojkotis la antaŭan Someran Olimpikon 1980 okazintan en Moskvo, ĉi-foje reage Sovetunio kaj la aliaj ŝtatoj de la Varsovia Traktato krom Rumanio bojkotis la Someran Olimpikon. Spite tiun bojkoton, tiuj Olimpiko estis finance pli sukcesa ol ajna alia antaŭa,[23] kaj la dua Olimpiko kiu rezultis en profito; la alia, laŭ analizo de tiutempaj gazetaj informoj, estis la Somera Olimpiko 1932, okazinta ankaŭ en Los-Anĝeleso.[24]
Rasaj konfliktoj denove aperis ekde la 29a de Aprilo, 1992, pro la senkulpigo fare de ĵurio el Simi Valley de kvar policanoj de Los-Anĝeleso (LAPD) kaptitaj per video batante Rodney King, kio rezultis en grandskalaj tumultoj en la urbo.[25][26]
En 1994, tertremo de magnitudo 6.7 ĉefe en la kvartalo Northridge frapegis la urbon kaj okazigis 12.5 mil milionojn da usonaj dolaroj en damaĝoj kaj 72 mortojn.[27] La jarcento finis kun la Skandalo de la Divizio Rampart, nome unu el plej etende dokumentitaj kazoj de polica misfaro en la historio de Usono.[28]
En 2002, la urbestro James Hahn estris la kampanjon kontraŭ secesio, kio rezultis en tio, ke voĉdonantoj venkis super la klopodoj de Valo San Fernando kaj Hollywood apartiĝi el la urbo.[29]
Los-Anĝeleso estos en 2028 gastiganto de la Somera Olimpiko kaj de la Paralimpiko, kio faris Los-Anĝeleson la tria urbo kiu estos gastiganto de la Somera Olimpiko trifoje.[30][31]
Los-Anĝeleso havas mediteranean aŭ subtropikan klimaton. Tro grandaj diferencoj ne estas inter la monatoj. Jare pluvas po 305 mm (laŭ aliaj 385; tre malofte neĝas). Laŭ la klasifiko de Köppen la klimato de la marbordaj partoj estas Csb kaj de la aliaj Csa.
Mezaveraĝe estas rimarkebla pluvo nur je 35 tagoj en jaro, kaj preskaŭ nur en vintro kaj printempo. La renkonto de varma kaj malvarma aeroj (de la enlandaj dezertoj kaj de la maro respektive) ofte kaŭzas nebulojn aŭ nubojn, precipe en printempo. Tia vetero ofte malhelpas la forblovon de haladzo, kiu tiam kolektiĝas en kaj ĉirkaŭ la urbo.
La urbo Los-Anĝeleso kovras totalan areon de 502.7 kvadrataj mejloj (1,302 km²), enhavante 468.7 kvadratajn mejlojn (1,214 km²) de tero kaj 34.0 kvadratajn mejlojn (88 km²) de akvo.[32] La urbo etendiĝas 44 mejlojn (71 km) nord-suden kaj 29 mejlojn (47 km) orient-okcidenten. La perimetro de la urbo estas de 342 mejloj (550 km).
Los-Anĝeleso estas kaj ebena kaj monteteca. La plej alta punkto en la urbo mem estas Monto Lukens (1,547 m),[33][34] situa en la nordorienta pinto de Valo San Fernando. La orienta pinto de la Montoj Santa Monica etendas el Downtown (urbocentro) ĝis la Pacifika Oceano kaj apartigas la Los-Anĝelesan Basenon el la Valo San Fernando.
La regiono de Los-Anĝeleso situas en la pacifika fajro-ringo, zono de sismologia nestabileco. Ĉiujare okazas proksimume 10.000 tertremoj[35].
Kelkaj marbordaj lokoj de la urbo estas sub certa risko de cunamoj. Post la Granda Ĉilia Tertremo en 1960 cunamo damaĝis kelkajn havenojn.
La urbo kaj la cetero de la Los-Anĝelesa metropola areo estas servita de etenda reto de ŝoseoj. La Texas Transportation Institute, kiu publikigas ĉiujaran informon Urban Mobility Report, rangigis la ŝosean trafikon de Los-Anĝeles kiel la plej ŝtopita en Usono en 2005 mezurita per la ĉiujara prokrasto por veturanto.[36] La averaĝa veturanto en Los-Anĝeleso devis suferi 72 horojn de trafika prokrasto jare laŭ tiu studo. Tiu amasa transporto ĉe Los-Anĝeleso kondukis al granda uzado de malpeza trajno.
La ĉefa internacia kaj enlanda flughaveno kiu servas al Los-Anĝeleso estas internacia Flughaveno Los-Anĝeleso (IATA: LAX, ICAO: KLAX), ofte referencata per sia flughavena kodo, LAX.
Aliaj gravaj apudaj komercaj flughavenoj estas la jenaj:
Ankaŭ unu el la plej aktivaj flughavenoj de la mondo estas en Los-Anĝeleso, nome Van Nuys Airport (IATA: VNY, ICAO: KVNY).[37]
La ĉefa ĵurnalo en la areo estas Los Angeles Times. "La Opinión", la plej grava ĵurnalo en hispana el la urbo estas ankaŭ tiu de plej ampleksa cirkulado en Usono. Estas ankaŭ granda vario de regionaj ĵurnaloj kaj gazetoj kiel Los Angeles Daily News (kiu fokusas al Valo San Fernando), L.A. Weekly, Los Angeles City Beat, la gazeto Los Angeles, Los Angeles Business Journal, Los Angeles Daily Journal, The Hollywood Reporter kaj la gazeto Variety. Krom la revuoj kaj ĵurnaloj en angla kaj hispana, estas nombraj lokaj gazetoj por komunumoj de enmigrantoj en iliaj respektivaj lingvoj (por ekzemplo la korea, persa, rusa kaj japana).
Los-Anĝeleso havas grandan varion de lokaj televidaj kanaloj. La plej gravaj televidĉenoj estas KABC-TV 7 (ABC), KCBS 2 (CBS), KNBC-TV 4 (NBC), KTTV-TV 11 (Fox), KTLA-TV 5 (WB), KCOP-TV 13 (UPN), kaj KPXN-TV 30 (i). Estas ankaŭ nombraj kanaloj en hispana.
Eilat, Israelo (1959)
Nagojo, Japanio (1959)
Salvador de Bahio, Brazilo (1962)
Bordozo, Francio (1964)
Berlino, Germanio (1967)
Lusako, Zambio (1968)
Meksikurbo, Meksiko (1969)
Auckland, Novzelando (1971)
Busan, Sud-Koreio (1971)
Mumbajo, Barato (1972)
Teherano, Irano (1972)
Tajpeo, Tajvano (1979)
Kantono, Ĉinio (1981)
Ateno, Grekio (1984, okaze de la Somera Olimpiko 1984)
Sankt-Peterburgo, nun Rusio, tiam Leningrado en Sovetunio (1984)
Vankuvero, Kanado (1986)
Gizo, Egiptio (1989)
Ĝakarto, Indonezio (1990)
Kaŭno, Litovio (1991)
Makati, Filipinoj (1992)
Split, Kroatio (1993)
San Salvador, Salvadoro (2005)
Bejruto, Libano (2006)
Ischia, Italio (2006)
Erevano, Armenio (2007) |
|
.jpg)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
