Επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου

Τα επτά θαύματα του κόσμου (αρχαία ελληνικά: τὰ ἑπτὰ θεάματα τῆς οἰκουμένης) είναι σημαντικά μνημεία, που καταγράφηκαν ως μεγαλουργήματα της εποχής ή αλλιώς «θαύματα» κατά την Αρχαιότητα. Εμπνευστής του καταλόγου αυτού πολλές φορές θεωρείται (αρκετά αυθαίρετα) ο Αντίπατρος ο Σιδώνιος, ένας Έλληνας (άλλοτε θεωρείται ελληνόφωνος σημιτικής καταγωγής, ίσως Σύριος) συγγραφέας και ποιητής του 2ου αιώνα π.Χ., ο οποίος επισκέφτηκε όλα τα μνημεία και συνέταξε τον κατάλογο (έχει διατυπωθεί και η άποψη, ότι συντάκτης του ποιήματος μπορεί να ήταν στην πραγματικότητα ο Αντίπατρος από τη Θεσσαλονίκη, και όχι αυτός από τη Σιδώνα^[1]). Ο κατάλογος αποτελείται από επτά σπουδαία έργα που βρίσκονται στην περιοχή γύρω από τη Μεσόγειο.

Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού (αναπαράσταση σε μοντέλο)

Άγαλμα Ολυμπίου Διός (ζωγραφική αναπαράσταση)

Κολοσσός της Ρόδου (ζωγραφιά).

Κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας (ζωγραφιά)

Φάρος της Αλεξάνδρειας (ψηφιδωτό του 13ου αιώνα).

Πρώτος από τους αρχαίους συγγραφείς σε θαυμαστά δημιουργήματα των ανθρώπων φέρεται να αναφέρεται ο Ηρόδοτος^[2], ο οποίος δηλώνει, ότι τα μεγαλύτερα σε διαστάσεις έργα (κατασκευές) σε ολόκληρη την Ελλάδα βρίσκονταν στη Σάμο, και αυτά ήταν: το Ευπαλίνειο όρυγμα, η προκυμαία της Σάμου, το Ηραίο της Σάμου - δουλειά που ξεκίνησε ο αρχιτέκτων Ροίκος. Αλλού στο έργο του ο Ηρόδοτος ακόμα περισσότερο εκθειάζει τα έργα των Αιγυπτίων, που τα θεωρεί πολύ μεγαλύτερα σε μέγεθος από όλα τα έργα των Ελλήνων μαζί: την τεχνητή λίμνη Μοίρη (Β' 149-150)^[3], το λαβύρινθο της Αιγύπτου παρά την Κροκοδειλόπολη και κοντά στη λίμνη Μοίρη (Β' 148)^[3], την πυραμίδα του Χέοπα (Β' 124-127)^[3], την πυραμίδα του Χεφρήνου (Β' 127)^[3] και την πυραμίδα του Μυκερίνου (Β' 129-136)^[3]. Στη Λυδία αναφέρει^[4] τον τάφο του Αλυάττη. Στη Βαβυλώνα αναφέρει τα τείχη της πόλης και την γενικότερη διάταξή της (Α' 178-181), το ιερό του Βήλου (Μαρδούκ) - δηλ. την Εσάγκιλα, μαζί με τον Πύργο (ζιγκουράτ) Ετεμενάνκι (Α' 181-183), το φράγμα στον Ευφράτη της βασίλισσας Σεμιραμίδος (Α' 184), το φράγμα της βασίλισσας Νίτωκρις στον Ευφράτη και την τεχνητή λίμνη της ίδιας βασίλισσας, τη γέφυρα στη Βαβυλώνα που έχτισε η ίδια, και τον τεχνητό βάλτο της (Α' 185-186)^[5]. Φυσικά, αναφέρει ο Ηρόδοτος και άλλα, ίσως λιγότερο θαυμαστά και μεγάλα έργα στην Ελλάδα και σε διαφόρους βαρβαρικούς λαούς σε πολλά μέρη του βιβλίου του.

Οι πρώτοι καθεαυτό κατάλογοι των σπουδαιότερων παγκοσμίως θεαμάτων που άξιζε κανείς να επισκεφτεί άρχισαν να συντάσσονται μετά την κατάκτηση της Ανατολής - στην Ελληνιστική περίοδο^[6].

Ο σύγχρονος κατάλογος των Επτά θαυμάτων του Αρχαίου κόσμου.

Κατά τον 17ο αιώνα στην Ορθόδοξη Ανατολική Ευρώπη ακόμη γίνεται αναφορά στα δημιουργήματα του πρωταρχικού καταλόγου του Αντιπάτρου της Σιδώνας και του Φίλωνος Μηχανικού από το Βυζάντιο. Έτσι, ο Μολδαβός (ελληνικής καταγωγής) επιστήμονας εκείνης της εποχής, ο Νικόλαος Σπαθάριος, έγραψε σε ένα από τα έργα του:

"Επτά είναι τα θαύματα του κόσμου: οι πυραμίδες, που σημαίνει ένας πανύψηλος στύλος στην Αίγυπτο, ο στύλος στο [νησί] Φάρος της Αλεξάνδρειας, η εκκλησία της Αρτέμιδος στην Έφεσο, ο τάφος του Μαυσώλου, ο Κολοσσός, δηλαδή ένα είδωλο, στη Ρόδο, ένα είδωλο του Ολυμπίου Διός, ο Λαβύρινθος της Κρήτης είτε τα Τείχη της Βαβυλώνας".

Τον ίδιο αιώνα ένας γνωστός ποιητής της εποχής εκείνης στη Ρωσία, ο Ρώσος Συμεών του Πόλοτσκ, έγραφε σε στίχους αφιερωμένους στο φρεσκοχτισμένο για τον βασιλιά Αλέξιο Ρομανώφ παλάτι στο Κολόμενσκ, λίγο κάτω από τη Μόσχα:^[7]

"Επτά πράγματα θαυμαστά αριθμούσε ο κόσμος Αρχαίος, το όγδοο είναι ο οίκος αυτός, τον οποίον στα χρόνια μας έχτισαν".

Τη σύγχρονη λίστα του "κανόνα" των Επτά θαυμάτων της Αρχαιότητας τη δημιούργησε ο Αυστριακός αρχιτέκτων της εποχής του Μπαρόκ, ο Γιόχαν Μπέρνχαρντ Φίσερ φον Έρλαχ, όταν το 1721 δημοσίευσε στη Βιέννη (το έργο επαναδημοσιεύτηκε το 1725 στη Λειψία) το έργο "Entwurff einer historischen Architectur" (δηλ. "Περιγραφή της ιστορίας της Αρχιτεκτονικής"), το οποίο κόσμησε (στο βιβλίο Πρώτο του έργου) με τις φανταστικές αναπαραστάσεις των γνωστών σήμερα Επτά θαυμάτων της Αρχαιότητας^[8]. Το έργο αυτό περιείχε, στο πρώτο του βιβλίο (όπου και βρίσκουμε τα Επτά θαύματα του Αρχαίου Κόσμου), τις απεικονίσεις με περιγραφές των εξής Αρχαίων έργων, με τη σειρά:

• ο Κολοσσός της Ρόδου (τον ονομάζει έκτο θαύμα του κόσμου· πίνακας VIII του βιβλίου)
• το άγαλμα του Δία στην Ολυμπία (το ονομάζει τρίτο θαύμα του κόσμου· απεικονίζεται στον πίνακα V του βιβλίου)
• οι Πυραμίδες (τις ονομάζει δεύτερο θαύμα του κόσμου, ενώ τις αποδίδει σε πίνακες IV, XIII, XIV και XV)
• το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού (το ονομάζει τέταρτο θαύμα του κόσμου· πίνακας VI του βιβλίου)
• ο ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο (τον ονομάζει πέμπτο θαύμα του κόσμου· πίνακας VII του βιβλίου)
• ο φάρος της Αλεξάνδρειας (τον ονομάζει έβδομο θαύμα του κόσμου· πίνακας IX του βιβλίου)
• Ναός του Σολομώντα στην Ιερουσαλήμ (σε δύο πίνακες)
• η θεαματική Βαβυλώνα (με τη διευκρινιστική επιγραφή ότι επρόκειτο για ένα από τα θαύματα του κόσμου· αποδίδεται στο βιβλίο στον πίνακα III)
• ο ναός της Νινευής
• το Μαυσωλείο της λίμνης Μοίρης (παρά τη Μέμφιδα) στην Αίγυπτο
• οι καταρράκτες του Νείλου
• οι τάφοι της Περσέπολης
• ο Λαβύρινθος της Κρήτης
• ο ναός της Αφροδίτης στην Πάφο της Κύπρου
• ο Κολοσσός του όρους Άθως
• το θέατρο του Διονύσου και ο ναός της Αθηνάς στην Αθήνα
• ο ναός του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα
• ο Ακροκόρινθος
• ο Οβελίσκος του Μάρκου Αυρηλίου και του Λεύκιου Βέρου^[9].

Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί ότι πολλές φορές θεωρείται, ότι η ίδια ακριβώς λίστα μας παρουσιάζεται πολύ πριν και συγκεκριμένα ήδη από τον 16ο αιώνα (περί το 1572), όταν ο Ολλανδός ζωγράφος της λεγόμενης "Βόρειας Αναγέννησης", ο Μάαρτεν φαν Χέιμσκερκ, είχε δημιουργήσει (πρώτος αναβιώνοντας μετά από πολλούς αιώνες το καλλιτεχνικό ενδιαφέρον για τα Επτά θαύματα του Αρχαίου κόσμου) την σειρά προσχεδίων σε έργα χαρακτικής, που πολλές φορές αποκαλείται σήμερα "Τα Επτά θαύματα του (Αρχαίου) κόσμου" (αν και στην πραγματικότητα θα πρέπει να ονομαστεί "Τα Οκτώ θαύματα του (Αρχαίου) κόσμου", όπως γίνεται στην αντίστοιχη παρουσίαση των χαρακτικών του Philip Galle στο Βρετανικό Μουσείο). Από τα έργα αυτά του Μάαρτεν φαν Χέιμσκερκ έως σήμερα έχουν σωθεί τα τέσσερα προσχέδια, τα οποία είναι μοιρασμένα ανάμεσα στο Μουσείο του Λούβρου και στο Courtauld Institute του Λονδίνου. Αργότερα, χρησιμοποιώντας αυτά τα προσχέδια ένας άλλος Ολλανδός καλλιτέχνης της "Βόρειας Αναγέννησης", ο Φίλιπ Γκάλε, δημιούργησε τα αντίστοιχα έργα χαρακτικής. Φυσικά, η σειρά αυτή περιείχε και ένα όγδοο έργο - "Τα Τείχη της Βαβυλώνας" ή ίσως ένα άλλο - "Το Κολοσσαίο της Ρώμης", που πολλές φορές παραλείπονται (ενώ στην ίδια λίστα παραλείπονται "Οι Κρεμαστοί Κήποι της Βαβυλώνας")^{[10][11][12][13][14][15][16][17][18]}.

Συνολικά, αυτά τα έργα των δυο περιείχαν τις πλάκες με την εξής αρίθμηση:

• I (οι Πυραμίδες της Αιγύπτου)
• II (ο Φάρος της Αλεξάνδρειας)
• III (το Άγαλμα του Δία την Ολυμπία)
• IV (ο Κολοσσός της Ρόδου)
• V (ο Ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο)
• VI (το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού)
• VII (τα Τείχη της Βαβυλώνας)
• VIII (το Κολοσσαίο στη Ρώμη).

Είναι όμως εμφανής η διαφορά από τη λίστα του Έρλαχ που ήδη έχει τονιστεί πιο πάνω^{[11][12][13][14][15][16][17][18]}. Ο Ρον Σπρονκ^[19] θεωρεί πιθανό ο Μάαρτεν φαν Χέιμσκερκ να χρησιμοποίησε κατά τη δημιουργία των προσχεδίων του τη λίστα των Επτά θαυμάτων του Αρχαίου κόσμου του Ισπανού ουμανιστή Πέδρο Μέξια, που εκείνος είχε εκδώσει στο έργο του με τον τίτλο "Silva de varia leccion". Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί ότι στη λίστα του Μέξια όχι μόνο τα έργα παρουσιάζονταν με διαφορετική σειρά αρίθμησης από ότι αναφερόταν στα χαρακτικά του Μάαρτεν φαν Χέιμσκερκ (συγκεκριμένα, ο Μέξια ανέφερε τα Επτά θαύματα με την εξής σειρά: ο Φάρος της Αλεξάνδρειας, τα Τείχη της Βαβυλώνας, ο Κολοσσός της Ρόδου, οι Πυραμίδες της Αιγύπτου, το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού, ο Ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο, το Άγαλμα του Δία στην Ολυμπία), αλλά και από αυτήν έλειπε και το Κολοσσαίο της Ρώμης. Η παρουσία αυτού του τελευταίου εξηγείται από τον Ρον Σπρονκ με την επίσκεψη του Μάαρτεν φαν Χέιμσκερκ στη Ρώμη to 1532 - 1536, όπου αυτός μπόρεσε ο ίδιος να δει ό,τι είχε απομείνει από αυτό το μνημείο, και να το εκτιμήσει δεόντως (ήδη τότε είχε φτιάξει το αυτοπορτραίτο του, με φόντο το Κολοσσαίο)^[10].

Σημαντική αναφορά στα αρχαία Θαύματα του κόσμου σήμερα συχνά θεωρείται το δασύλιο των θαυμάτων (ο λεγόμενος κήπος των τεράτων), στο Μπομαρζό, στην επαρχία του Βιτέρμπο στο βόρειο Λάτιο της Ιταλίας, που δημιούργησε λίγο μετά τα μέσα του 16ου αιώνα ο απόστρατος Ιταλός στρατιωτικός Πιέρ Φραντσέσκο Βιτσίνο Ορσίνο. Το έργο θεωρείται δημιουργία του φίλου του, του διανοούμενου Πίρρο Λιγκόριο. Πρόκειται για τρομακτική απεικόνιση φανταστικών ή ημιφανταστικών αντικειμένων, όπως τις αντιλαμβάνονταν ορισμένοι διανοούμενοι στην Ιταλία του 16ου αιώνα. Το στυλ της δημιουργίας αυτής είναι ο μανιερισμός^[20]. Σήμερα ακόμα γίνεται πολλές φορές αναφορά σε αυτή την "τρομακτική" υπόσταση και έννοια των Θαυμάτων του Αρχαίου κόσμου (συχνά υπό το πρίσμα των έργων στον κήπο των τεράτων) σε καλλιτεχνικές δημιουργίες, και ακόμα και σε κινηματογραφικά έργα (π. χ. η ταινία Meridian έχει γυριστεί εν μέρει στο σκηνικό του κήπου των τεράτων με σκοπό τη δημιουργία ενός τρομακτικού κλίματος)^[21].

Θα πρέπει ίσως να τονιστεί, ότι ο σύγχρονος κανόνας των Επτά θαυμάτων του Αρχαίου κόσμου δεν εμφανίζεται υπό ακριβώς την ίδια μορφή σε κανέναν από τους αρχαίους ή μεσαιωνικούς καταλόγους των Επτά θαυμάτων του κόσμου (αν και τα έργα που αναφέρει οπωσδήποτε υπάρχουν σε διαφόρους καταλόγους). Παρακάτω κατατάσσονται τα Επτά θαύματα του σύγχρονου κανόνα, κατά χρονολογική σειρά από το αρχαιότερο προς το νεότερο.

Θαύμα	Ημερομηνία κατασκευής	Κατασκευαστές	Ξεχωριστό χαρακτηριστικό γνώρισμα	Εικόνα	Ημερομηνία της καταστροφής	Αιτία καταστροφής
Η Μεγάλη Πυραμίδα της Γκίζας	2584-2561 π.Χ.	Αιγύπτιοι	Χτίστηκε κατά την διάρκεια της τέταρτης δυναστείας των Αιγυπτίων ως τάφος του Φαραώ Χέοπα. Δίπλα της βρίσκονται οι άλλες δυο μεγάλες πυραμίδες της ίδιας δυναστείας, του Χεφρήνου και του Μυκερίνου. Όλες βρίσκονται στην Αίγυπτο.		Υπάρχει ακόμα	Δεν είναι κατεστραμμένη
Οι Κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας	8ος-6ος αιώνας π.Χ.	Βαβυλώνιοι	Κατασκευάστηκαν από τον Ναβουχοδονόσορα τον Β'. Οι κήποι έφθαναν τα 22 μέτρα ύψος. Η περιοχή αυτών βρίσκεται στο σημερινό Ιράκ.		1ος αιώνας π.Χ.	Αβέβαιη (ίσως από σεισμό)
Το Χρυσελεφάντινο άγαλμα του Ολυμπίου Διός	430 π.Χ.	Έλληνες	Φιλοτεχνήθηκε από τον διάσημο στην αρχαιότητα γλύπτη Φειδία και ήταν τοποθετημένο στην Ολυμπία (Ελλάδα) και έφθανε τα 12 μέτρα ύψος.		5ος-6ος αιώνας μ.Χ.	Φωτιά
Ο Ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο	356 π.Χ	Έλληνες, Λυδοί	Το χτίσιμό του διήρκεσε 220 έτη (αν και ο Πλίνιος στη "Φυσική Ιστορία" XXXVI 21 (14) λέει μόνο για 120). Τον ναό άρχισαν να χτίζουν ο Χερσίφρων (ή Κτησίφων) από την Κνωσό και ο γιος του Μεταγένης, και ολοκλήρωσαν, αφού στο μεταξύ ο ναός είχε καεί το 356 π. Χ., επί Μεγάλου Αλεξάνδρου ο Παιώνιος εκ Εφέσου[22], ο ιερόδουλος της Αρτέμιδος Δημήτριος[23] και ο Ρόδιος Δεινοκράτης (Χειροκράτης;)[24][25][26]. Έπειτα ο ναός καταστράφηκε πάλι από τους Γότθους. Βρισκόταν στην σημερινή Έφεσο της Τουρκίας.		356 π.Χ (εμπρησμός από τον Ηρόστρατο)[27][28][29], 262 μ.Χ. (λεηλασία από τους Γότθους)[30], περί το 402 μ.Χ. (με εντολή του αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου)[31]	Εμπρησμός (από τον Ηρόστρατο) και Λεηλασία
Το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού	353-351 π.Χ.	Έλληνες, Κάρες	Τάφος του Μαύσωλου, του Πέρση σατράπη της Καρίας. Είχε 45 μέτρα ύψος και βρισκόταν στην Αλικαρνασσό, στην σημερινή Τουρκία.		1494 μ.Χ	Σεισμός και Επιδρομή από τους Ιωαννίτες Ιππότες
Ο Κολοσσός της Ρόδου	292-280 π.Χ.	Έλληνες	Ένα τεράστιο άγαλμα του Θεού Ήλιου που ήταν τοποθετημένο στην θέση που βρίσκεται σήμερα το Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου, αφού στη θέση του βρισκόταν τα θεμέλια του αρχαίου ναού του Ήλιου. (Ελλάδα) και είχε 35 μέτρα ύψος.		226 π.Χ. (και 654 μ.Χ.)	Σεισμός
Ο Φάρος της Αλεξάνδρειας	280 π.Χ.	Έλληνες, Δυναστεία των Πτολεμαίων	Ο φάρος είχε 135 μέτρα ύψος και ήταν μεταξύ των πιο ψηλών δομών στη γη για πολλούς αιώνες. Βρισκόταν στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, και χτίστηκε από τον Σώστρατο τον Κνίδιο, Μ. Αλέξανδρο (Αρχαία Αίγυπτος).		1303-1480 μ.Χ.	Σεισμός

Χρονολόγιο των επτά θαυμάτων του αρχαίου κόσμου.

Από όλα τα παραπάνω μεγαλουργήματα - θαύματα της αρχιτεκτονικής και της γλυπτικής, το μόνο που κατάφερε να διασωθεί μέχρι σήμερα είναι η πυραμίδα του Χέοπα στην Αίγυπτο, η οποία ήταν και το παλαιότερο εκ των μνημείων. Το δημιούργημα με τη μικρότερη διάρκεια ζωής ήταν ο Κολοσσός της Ρόδου, καθώς καταστράφηκε μόλις 58 χρόνια μετά την κατασκευή του εξαιτίας ενός καταστροφικού σεισμού, που έπληξε το νησί εκείνη την περίοδο (και επομένως, οι κατάλογοι που περιέχουν αυτό το έργο δεν μπορεί να είναι μεταγενέστεροι της εποχής που το μνημείο αυτό συνέχιζε να υπάρχει).

Προσχέδιο του Μάαρτεν φαν Χέιμσκερκ σε έργο χαρακτικής της σειράς "Τα οκτώ θαύματα του κόσμου". Πλάκα υπ'αριθμόν VII ("Τα Τείχη της Βαβυλωνας" - κατά την πρωτότυπη επιγραφή του καλλιτέχνη "Βabylonis muri"). Περί το 1572.

Αρχαίοι και Μεσαιωνικοί κατάλογοι των Επτά θαυμάτων του κόσμου.

Κατά τη διάρκεια των Αρχαίων και Μεσαιωνικών χρόνων υπήρξαν πολλοί διαφορετικοί κατάλογοι των Επτά θαυμάτων του κόσμου (αρχικά συχνότερα μπορεί να αποκαλούνταν "Επτά θεάματα"). Έτσι, στον Φίλωνα Βυζάντιο, τον λεγόμενο Μηχανικό (3ος ή 2ος αι. π. Χ.), αποδιδόταν το έργο "Περὶ τῶν ἑπτὰ θεαμάτων" (το οποίο μερικές φορές θεωρείται πολύ μεταγενέστερο - όχι των Ελληνιστικών, αλλά των Ύστερων Ρωμαϊκών χρόνων, ή ακόμα λέγεται ότι είναι έργο ενός ρήτορα των Πρώιμων Βυζαντινών χρόνων, 4-6 αιώνος μ. Χ.), το οποίο αριθμούσε τα εξής επτά έργα:

1. Κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας.
2. Πυραμίδες παρά την Μέμφιν.
3. Άγαλμα του Διός στην Ολυμπία.
4. Κολοσσός της Ρόδου.
5. Τείχη της Βαβυλώνας.
6. Ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο.
7. Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού (η αναφορά του στο συγκεκριμένο μνημείο, και όχι βέβαια στο φάρο της Αλεξάνδρειας, φαίνεται από τα παρακάτω του λόγια στο προοίμιο του προαναφερθέντος του έργου: ^[32][33]

τῶν ἑπτὰ θεαμάτων ἕκαστον φημῃ μὲν γινώσκεται πᾶσιν, ὄψει δὲ σπανίοις ὁρᾶται. δεῖ γὰρ εἰς Πέρσας ἀποδημῆσαι, καὶ διαπλεῦσαι τὸν Εὐφράτην, καὶ τὴν Αἴγυπτον ἐπελθεῖν, καὶ τοῖς Ἠλείοις τῆς Ἑλλάδος ἐνεπιδημῆσαι, καὶ τῆς Καρίας εἰς Ἁλικαρνασσὸν ἐλθεῖν, καὶ Ῥόδῳ προσπλεῦσαι, καὶ τῆς Ἰωνίας τὴν Ἔφεσον θεάσασθαι· πλανηθέντα δὲ τὸν κόσμον, καὶ τῷ κόπῳ τῆς ἀποδημίας ἐκλυθέντα, τότε πληρῶσαι τὴν ἐπιθυμίαν, ὅτε καὶ τοῖς ἔτεσι τοῦ ζῇν ὁ βίος παρῴχηκεν)

Ο Αντίπατρος εκ Σιδώνος (τέλη 2ου με αρχές 1ου αι. π. Χ.) είχε γράψει ένα επίγραμμα^[34], στο οποίο αρίθμησε τα εξής Επτά θαύματα (ουσιαστικά επαναλάμβανε τη λίστα του Φίλωνα Βυζαντίου, εν συντομία):

1. Τείχη Βαβυλώνας.
2. Δίας της Ολυμπίας.
3. Κρεμαστοί Κήποι.
4. Κολοσσός του Ηλίου.
5. Πυραμίδες.
6. Μαυσωλείο.
7. Αρτεμίσιο της Εφέσου^[35].

Ανάλογη (αν και δυσανάγνωστη σε μεγάλο της μέρος) λίστα πρέπει να παρέχει, περίπου την ίδια εποχή, και το Ελληνιστικό κείμενο Laterculi Alexandrini^[36], όπως αυτό ονομάστηκε από τον Ντιλς, και το οποίο βρέθηκε σε έναν πάπυρο που χρονολογείται στον 1ο αιώνα π. Χ.^[37] Εδώ η λίστα των "Επτά θεαμάτων" είχε ως εξής^[38]:

Η λεγόμενη σειρά "Τα Επτά θαύματα του Αρχαίου κόσμου", έργο του Μάαρτεν φαν Χέιμσκερκ που χρονολογείται το 1572. Σύγχρονο κολλάζ από επτά διαφορετικά έργα (τα περισσότερα έχουν τεχνητά χρωματιστεί).

ΤΑ ΕΠΤΑ Θ[ΕΑΜΑΤΑ]

[...]ΕΝΠΟΤ[..........]

KOL 9, 1 [..........] ΕΝ ΕΦΕ-

[ΣΩΙ ΑΡΤΕΜΙ]ΣΙΟΝ Ο ΑΙ ΠΡΟΣ

[........ ΠΥ]ΡΑΜΙΔΕΣ

Σ[......] ΝΑΚΡ [..]ΡΙΝ-

5 ΘΩ[Ι Ο ΤΟ ΕΝ ΑΛΙΚ]ΑΡΝΑΣ-

Σ[ΩΙ ΜΑΥΣ]ΣΩ[ΛΟΥ] ΜΝΗΜΑ.

Δηλαδή, λαμβάνοντας υπ'όψιν την αποσπασματικότητα του κειμένου, έχουμε εδώ την αναφορά των:

• Αρτεμίσιο στην Έφεσο.
• Πυραμίδες της Αιγύπτου.
• Πιθανόν κάποιο μνημείο του Ακροκόρινθου ή και ολόκληρος ο Ακροκόρινθος (;).
• Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού.

Σε συριακό απόσπασμα του ιστορικού Διοκλή της Ελληνιστικής περιόδου, το Καπιτώλιο ονομάζεται "ένα από τα θαύματα όλης της γης"^[39].

Ο Διόδωρος Σικελιώτης ("Ιστορική Βιβλιοθήκη" Α' 63, 2^[40], ΙΗ' 4, 5^[41]) αναφέρει ως ένα από τα επτά πιο φημισμένα έργα του κόσμου τη μεγάλη πυραμίδα (που κατά τον ίδιο έφτιαξε ο φαραώ Χέμμις, ο οποίος αντιστοιχεί στον Χέοπα του Ηροδότου), και σε άλλο σημείο (Β' 11, 4-5^[42]) - τον οβελίσκο στη Βαβυλώνα, έργο που δημιούργησε η Σεμίραμις (ίσως πρόκειται για περιγραφή του σπουδαίου ζιγκουράτ της Βαβυλώνας (του Ετεμενάνκι) ως ενός χαμηλού οβελίσκου).

Ο Προπέρτιος λέει^[43] ότι η ποίησή του έχει μεγαλύτερη διάρκεια από ότι οι πυραμίδες, ο ναός του Δία στην Ολυμπία και το Μαυσωλείο (έργα που μάλλον συνήθως έμπαιναν στον "κανόνα" των Επτά θαυμάτων του κόσμου)^[44].

Ο Ψευδο-Υγίνος^[45] είχε την εξής λίστα (που αργότερα την επαναλαμβάνει, ακολουθώντας ακριβώς την ίδια σειρά, ο Κασσιόδωρος (ο οποίος έδρασε γύρω στο 490-530 μ. Χ.) στο "Variae" VII 15, 4^[46]):

1. Ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο.
2. Μαυσωλείο.
3. Κολοσσός της Ρόδου.
4. Άγαλμα Διός στην Ολυμπία, έργο του Φειδία.
5. Παλάτι του Κύρου στα Εκβάτανα, έργο του Μέμνονα.
6. Τείχη της Βαβυλώνας, έργο της Σεμιραμίδος.
7. Πυραμίδες της Αιγύπτου.

"Το Κολοσσαίο της Ρώμης". Πίνακας του Λουί ντε Κωλλερύ, βασισμένος σε έργο χαρακτικής του Philip Galle του 1572, που είχε ως προσχέδιο το σχέδιο του Μάαρτεν φαν Χέιμσκερκ της σειράς "Τα οκτώ θαύματα του κόσμου" (πλάκα υπ'αριθμόν VIII).

Ο Στράβων ("Γεωγραφικά") αναφέρεται ως σε θαύματα (αν και αυτός μιλάει περί "τῶν ἑπτὰ θεαμάτων" - όπως και ο Φίλων Βυζάντιος) σε Κολοσσό (ΙΔ' 2, 5)^[47], Μαυσωλείο (ΙΔ' 2, 16^[47]), τείχη Βαβυλώνας (ΙΣτ' 1, 5)^[48], κρεμάστους κήπους της Βαβυλώνας (ΙΣτ' 1, 5)^[48]. Ενώ φαίνεται να θεωρεί τις δύο από τις Πυραμίδες της Αιγύπτου (προφανώς τις πυραμίδες του Χέοπα και του Χεφρήνου) ως δύο ξεχωριστά μεταξύ τους θαύματα (ΙΖ' 1, 33)^[49].

Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (στα χρόνια του αυτοκράτορα Βεσπασιανού περίπου) απαριθμεί τα πιο αξιόλογα έργα της αρχιτεκτονικής^[50], ανάμεσα στα οποία παραθέτει τα εξής (αυτά περιλαμβάνουν κατά τον ίδιο και 18 θαυμαστά δημιουργήματα στην ίδια τη Ρώμη):

1. Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού (είναι το μόνο έργο που αναφέρει ρητά ότι ήταν ένα από τα θαύματα του κόσμου).
2. Ναός του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα.
3. Καπιτώλιο της Ρώμης.
4. Οβελίσκοι της Αιγύπτου (τους οποίους ονομάζει λεπτομερώς).
5. Πυραμίδες της Αιγύπτου.
6. Μεγάλη Σφίγγα της Αιγύπτου.
7. Πύργος στο νησί Φάρος παρά την Αλεξάνδρεια (πιθανότατα εννοείται ο φάρος της Αλεξάνδρειας) (είναι η πρώτη χρονικά αναφορά στον φάρο της Αλεξάνδρειας ως σε ένα από τα σπουδαιότερα δημιουργήματα του ανθρώπου).
8. Λαβύρινθος της Αιγύπτου στο νομό της Ηρακλεωπολίτιδος (είναι η πρώτη αναφορά αυτού του έργου σε μια παρόμοια λίστα από την εποχή του Ηροδότου). Πάντως ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος θεωρεί αυτό το έργο ως το πιο ανόητο από τα δημιουργήματα του ανθρώπου.
9. Κρεμαστοί κήποι, πιθανόν της Σεμιραμίδος (δεν αναφέρει το που βρίσκονται, αν και τους αναφέρει μαζί με την "κρεμάμενη πόλη" των Θηβών στην Αίγυπτο).
10. "Κρεμασμένη πόλη" των Θηβών στην Αίγυπτο.
11. Ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο.
12. Ναός της Κυζίκου με το λατρευτικό άγαλμα του Δία που στεφανώνεται από τον Απόλλωνα στο εσωτερικό του. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος είναι ο πρώτος που αναφέρεται σε ανάλογη λίστα σε αυτό το κτήριο.
13. Πέτρα "Φυγάς", την οποία άφησαν οι Αργοναύτες στην Κύζικο.
14. Επτά πύργοι παρά την πύλη της Κυζίκου που λεγόταν Τραχεία, στους οποίους η ηχώ επαναλάμβανε τους ήχους επτά φορές.
15. Στοά "Επτάφωνον" στην Ολυμπία, η οποία επέστρεφε τους ήχους σε μορφή ηχούς επτά φορές.
16. Βουλευτήριο της Κυζίκου.
17. Μέγας Ιππόδρομος στη Ρώμη.
18. Αιμιλία Βασιλική στη Ρώμη.
19. Αγορά του Αυγούστου στη Ρώμη.
20. Ναός της Ειρήνης (Pax) στη Ρώμη, έργο Βεσπασιανού.
21. Οροφή του Diribitorium (κτηρίου στο οποίο διεξάγονταν ψηφίσματα) στη Ρώμη, έργο του Μάρκου Βιψάνιου Αγρίππα.
22. Agger στη Ρώμη, έργο του του Σερβίου Τυλλίου ή του Ταρκυνίου του Υπερήφανου κατά τη ρωμαϊκή παράδοση.
23. Αποχετευτικό δίκτυο της Ρώμης. Το έργο αυτό ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος το θεωρεί ως το πιο ανόητο.
24. Κτήριο που έχτισε ο Καλιγούλας.
25. Κτήριο που έχτισε ο Νέρωνας (πιθανότατα το Domus Aurea).
26. Θέατρο του Σκαύρου^[51] στη Ρώμη.
27. Θέατρο του Πομπηίου στη Ρώμη.
28. Διπλό ξύλινο θέατρο του Κουρίωνα^[52], με ξύλινο διαχωριστικό αφαιρούμενο τοίχο (ουσιαστικά το πρώτο γνωστό αμφιθέατρο) στη Ρώμη.
29. Υδραγωγείο Aqua Marcia παρά τη Ρώμη.
30. Κοσμητικά έργα του Μάρκου Βιψάνιου Αγρίππα στη Ρώμη.
31. Υδραγωγείο των αυτοκρατόρων Καλιγούλα και Κλαυδίου στη Ρώμη.
32. Τεχνητό κανάλι της λίμνης Φουκίνου^[53], έργο του αυτοκράτορα Κλαυδίου.
33. Θαυμαστά λατομεία (στα οποία η πέτρα μετά την εξαγωγή της από τους εργάτες συμπληρώνεται από μόνη της) που ανέφερε στην Ιταλία ο Papirius Fabianus^[54].

Επίσης ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος ανέφερε αναρίθμητα (εκατοντάδες) θαυμαστά έργα γλυπτικής^[54][55]. Επίσης στο έργο του ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος ανέφερε άλλα πολλά έργα ζωγραφικής.

Ο ποιητής Μαρτιάλης^[56] θεωρούσε το ανώτερο όλων των προηγουμένων δημιουργημάτων (ίσως το όγδοο θαύμα του κόσμου;) το Κολοσσαίο της Ρώμης. Επίσης είναι ο πρώτος που αναφέρει τον βωμό με τα κέρατα στη Δήλο ως (όπως συμπεραίνουμε από τα συμφραζόμενα) ένα από τα Επτά θαύματα του κόσμου. Και συγκεκριμένα απαριθμεί τα εξής έργα:

1. Πυραμίδες της Μέμφιδος.
2. Βαβυλώνα των Ασσυρίων.
3. Ναός της Αρτέμιδας στην Ιωνία (στην Έφεσο).
4. Βωμός με κέρατα στη Δήλο (ο Κερατών)^[57].
5. Μαυσωλείο στην Καρία (στην Αλικαρνασσό)^[58].

Ο Αμπέλιος στο "Liber Memorialis" 8 αριθμεί συνολικά 24 θαύματα του κόσμου, στα οποία συμπεριλαμβάνει θαυματουργά σημεία και φυσικά φαινόμενα. Αυτά ήταν:

1. Το Νυμφαίο στην Αθαμαντία^[59] (δεν είναι ξεκάθαρο αν πρόκειται για την Αθαμανία στην Ήπειρο, στον ποταμό Άραχθο, ή για το Αθαμάντιο πεδίο στη Φθιώτιδα, στη νότια Θεσσαλία, παρά την πόλη Άλο - μάλλον πρόκειται για την τελευταία περιοχή, παρά για την πρώτη), 5.000 βήματα (ήτοι 5 ρωμαϊκά μίλια, ή περίπου 5Χ1.480 μέτρα, όπερ είναι περίπου 7.400 μέτρα) από την ακτή της θάλασσας, στο οποίο από τη γη αναβλύζει φωτιά, ενώ μέσα στην κοντινή πόλη ακούγεται η μουσική του Πάνα. Επίσης στην πεδιάδα (το Κρόκιο πεδίο ή το Αθαμάντιο πεδίο, παρά το όρος Όθρυς;) παρά το ίδιο όρος (το όρος Όθρυς) υπήρχε μια λίμνη, από όπου ανάβλυζε πίσσα και άσφαλτος, όπου αν χτυπούσες παλαμάκια η πίσσα ανέβαινε πάνω από το νερό και σαν να έκανε φούσκες στην επιφάνειά του.
2. Στην Αμβρακία στον τοίχο ένας άγνωστος αυτόχθων ζωγράφισε τους Διόσκουρους και την Ωραία Ελένη.
3. Στο Άργος της Ηπείρου υπήρχε μια γέφυρα που βασιζόταν σε διπλά στηρίγματα από κολώνες, που κατά την παράδοση φτιάχθηκε κατά την εντολή της Μήδειας. Στο ίδιο μέρος βρίσκεται ο ναός του Δία, στον οποίο εντοπίζεται η είσοδος στον Κάτω Κόσμο. Μερικοί που είχαν κατέβει εκεί λέγανε ότι είδαν κάτω τον ίδιο τον Δία.
4. Στη Λευκάδα υπάρχει ένας βράχος^[60], όπου από έρωτα έπεσε στη θάλασσα η Σαπφώ. Πάνω στο βράχο υπήρχε ναός του Απόλλωνα, στον οποίο γίνονταν θυσίες. Όποιος έπεφτε από τον βράχο αυτό, τον έσωζαν αμέσως οι άνθρωποι με τις λέμβους.
5. Στην αγορά της Σικυώνας υπήρχε ναός του Απόλλωνα με διάφορα αντικείμενα που ανήκαν σε μυθικούς ήρωες και ηρωίδες. Στο ίδιο μέρος από το έδαφος αναβλύζει έλαιο.
6. Στο Άργος Αχαΐας υπήρχε ναός της Ήρας που τον καλούσαν Άσυλο.
7. Στην Ολυμπία υπήρχε ένας φημισμένος ναός του Δία όπου θυσίαζαν οι αθλητές.
8. Στην Κόρινθο παρά τη θάλασσα υπήρχε ένα τεράστιο πλευρό μιας φάλαινας. Στο ίδιο μέρος υπήρχε ιερό της Αφροδίτης με τον κύλικα της Λαϊδας από μάρμαρο.
9. Στη Βοιωτία υπάρχει η ιερή λίμνη που καταβρόχθισε τον Αμφιάραο. Πάνω από τη λίμνη κρεμόταν ένα σπασμένο δοχείο, και το πως κρέμεται γίνεται φανερό μόνο όταν φυσάει και το κουνάει.
10. Στην Αθήνα υπήρχε φημισμένος ναός της Αθηνάς. Το άγαλμα της θεάς έχει δόρυ καλαμένιο, και στην ασπίδα - την εικόνα Δαιδάλου εφαρμοσμένη με τέτοιο τρόπο, που αν κάποιος προσπαθήσει να τη βγάλει, θα πέσει όλο το κτήριο και θα διαλυθεί και το ίδιο το άγαλμα.
11. Τετράγωνη πέτρα στο Ίλιο, στην οποία είχε δεθεί με δεσμούς η Κασσάνδρα. Αν την ακουμπούσες ή έτριβες από μπροστά - έτρεχε γάλα. Αν έκανες το ίδιο από πίσω - έτρεχε αίμα. Κοντά στη θάλασσα εκεί υπήρχε ένα σημείο που καλείται Ροίτειο^[61], όπου βρισκόταν ο ποταμός Σκάμανδρος και οι τάφοι του Αχιλλέα και του Πατρόκλου.
12. Ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο.
13. Στο ναό της Ήρας στη Σάμο υπήρχε ένας σκύφος με πλεγμένα από κισσό 4 τεράστια κεφάλια με κέρατα στο εξωτερικό του.
14. Βωμός με σκηνές Γιγαντομαχίας στην Πέργαμο.
15. Ένα άγαλμα της Αρτέμιδος στην Ιασό της Καρίας, που δεν βρεχόταν από το νερό όταν έβρεχε.
16. Ναός Αφροδίτης στη Βαργίλη, πάνω από τη θάλασσα. Εκεί βρισκόταν μια λαμπάδα που φώτιζε τη θάλασσα. Δεν την έσβηνε ούτε η βροχή, ούτε ο αέρας. Στο ίδιο μέρος βρισκόταν και ένας αρχαίος ναός του Ηρακλή, στον οποίο από μια κολόνα κρεμόταν μια άδεια μέσα σιδερένια σφαίρα - μέσα της, έλεγαν, ήταν φυλακισμένη μια Σίβυλλα. Στο ίδιο μέρος κείτονται τα οστά μιας φάλαινας υπό μορφή τετράγωνων λίθων.
17. Στη Μαγνησία επι Σιπύλω της Λυδίας βρίσκονταν τέσσερις πεσσοί, μεταξύ των οποίων κρέμονταν αγαλματίδιο της Νίκης χωρίς να κρατιέται από πουθενά, αλλά αιωρούμενο στον αέρα. Αυτό δεν κινείτο ούτε υπό βροχή, ούτε όταν φύσαγε.
18. Τάφος στην Καρία.
19. Ο Κολοσσός της Ρόδου.
20. Χάλκινο άγαλμα με χρυσό πρόσωπο στην Κύπρο. Άγαλμα του Ολυμπίου Διός που έφτιαξε ο Φειδίας.
21. Ανάκτορο του Κύρου στα Εκβάτανα^[62].
22. Κατασκεύασμα του Μέμνωνα. Κατασκεύασμα της Σεμιραμίδος και του γιου της.
23. Πυραμίδες της Αιγύπτου.
24. Άγαλμα (;) του Νείλου^[63].

Ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός (ένας από τους λεγόμενους Μεγάλους Καππαδόκες Πατέρες της Εκκλησίας) στον επιτάφιο λόγο υπέρ του Μέγα Βασιλείου^[64] θεωρούσε το φιλάνθρωπο έργο του Μεγάλου Βασιλείου με το Νοσοκομείο που ίδρυσε ως ένα έργο που ξεπερνούσε σε αξία τα αρχαία θαύματα, όπως είναι τα εξής:

1. Θήβες με επτά πύλες (οι βοιωτικές).
2. Θήβες της Αιγύπτου.
3. Τείχη της Βαβυλώνας.
4. Μαυσωλείο.
5. Πυραμίδες.
6. Κολοσσός^[65].

Ο ίδιος έχει γράψει μια άλλη λίστα των Επτά θαυμάτων της Αρχαιότητας σε ποιητική μορφή^[66]:

ἑπτὰ βίοιο πέλει τάδε θαύματα: τεῖχος, ἄγαλμα,

κῆποι, πυραμίδες, νηός, ἄγαλμα, τάφος:

ὄγδοον ἔσκον ἔγωγε πελώριος ἐνθάδε τύμβος,

ὑψιπαγής, σκοπέλων τῶνδ᾽ ἀποτῆλε θέων

πρῶτος δ᾽ ἐν φθιμένοισιν ἀοίδιμος, ἔργον ἄπληστον

τῆς σῆς, ἀνδροφόνε, μαινομένης παλάμης.

Δηλαδή, εδώ απαριθμούσε τα εξής έργα, στα οποία προσέθετε και ένα "όγδοο" θαύμα:

1. Τείχη της Βαβυλώνας.
2. Άγαλμα (του Δία στην Ολυμπία;).
3. Κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας.
4. Πυραμίδες της Αιγύπτου.
5. Ναός (της Αρτέμιδος στην Έφεσο;).
6. Άγαλμα (της Αθηνάς Παρθένου στον Παρθενώνα;).
7. Τάφος (Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού;).
8. Ένας τεράστιος τύμβος (;)^[66].

Ο Ιωάννης Μαλάλας ονομάζει ένα από τα θαύματα (ἕνα ὄντα τῶν θαυμάτων) τον ναό που έχτισε ο Αδριανός στην Κύζικο^[67] μετά από σεισμό (όπως μας πληροφορεί, στο ναό αυτό ο Αδριανός τοποθέτησε μια τεράστια μαρμάρινη προτομή του εαυτού του με την επιγραφή "Θείου Αδριανού")^[68].

Επίγραμμα ^[69]που γράφτηκε στα χρόνια του αυτοκράτορα Αναστασίου (τέλη του 6ου αιώνα), μιλάει για τα θαύματα της ιταλικής και της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής, τα οποία ξεπέρασε η Χαλκή πύλη του Μεγάλου Παλατιού στην Κωνσταντινούπολη, την οποία έχτισε ο Αναστάσιος. Στα ιταλικά θαύματα απαριθμείται το παλάτι στο Καπιτώλιο, ενώ στα παγκόσμια - τα εξής:

1. Η Πέργαμος.
2. Ο τάφος του Ρουφίνου.
3. Ο ναός του Αδριανού στην Κύζικο.
4. Οι πυραμίδες.
5. Ο Κολοσσός.
6. Ο Άγαλμα της Άρτεμις στο Σιδηρόκαστρο Μεσσηνίας
7. Ο φάρος.
8. Η Χαλκή Πύλη του Μεγάλου Παλατιού στην Κωνσταντινούπολη^[70].

Ο Γρηγόριος της Τουρ, στο έργο του "De cursu stellarum ratio qualiter ad officium implendum debeat observari"^[71] αριθμούσε στην Εισαγωγή από επτά θαυμαστά έργα των ανθρώπων και του θεού (ανάμεσα στα τελευταία π. χ. είχε βάλει τον ουρανό με τ'άστρα, τον ήλιο κτλ.). Ανάμεσα σε αυτά των ανθρώπων ήταν τα εξής:

1. Η κυβωτός του Νώε.
2. Η Βαβυλώνα και τα τείχη της.
3. Ο ναός του Σολομώντα.
4. Ο τάφος του Πέρση βασιλιά (ίσως εννοείται το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού ή το παλάτι του Κύρου στα Εκβάτανα ή τάφοι των Περσών βασιλέων, π. χ. τάφος του Κύρου Β' στις Πασαργάδες ή τάφος του Δαρείου Α' στο Ναχς-ι-Ρουστάμ κοντά στην Περσέπολη).
5. Ο Κολοσσός της Ρόδου.
6. Θέατρο στην Ηράκλεια της Θράκης (δηλ. στην αρχαία Πέρινθο).
7. Ο φάρος της Αλεξάνδρειας.

Ο Ψευδο-Βέδας ο Σεβάσμιος στο "De septem mundi miraculi"^[72] (γραμμένο στην πραγματικότητα πριν το 814 μ. Χ. στην επισκοπή του Άουγκσμπουργκ) είχε στην λίστα του τα εξής:

1. Καπιτώλιο.
2. Φάρος Αλεξάνδρειας.
3. Κολοσσός.
4. Τεράστιο άγαλμα του Βελλεροφόντη πάνω σε άλογο από μέταλλο, που αιωρείται στον αέρα (υπό την επίδραση μαγνητισμού;), χωρίς να στηρίζεται από πουθενά.
5. Θέατρο της Ηράκλειας.
6. Λουτρό του Απολλοτανέα, που αναμμένο με ένα κερί κρατούσε τη ζέστη.
7. Ναός της Αρτέμιδος, στηριγμένος σε τέσσερις κίονες.

Ο Κοσμάς ο Μελωδός ο Ιεροσολυμίτης (στα Σχόλια στα ποιήματα του Γρηγορίου Ναζιανζηνού, Patrologia Graeca 38, 547) θεωρούσε ως ένα από τα θαύματα του κόσμου τον ναό της Αγίας Σοφίας, αντί του ναού του Σολομώντα^[73][74][75].

Ο Νικήτας εκ Ηράκλειας, συγγραφέας του 11ου αιώνα, στο έργο του "Τα επτά πάλαι του κόσμου θαύματα" αριθμούσε τα εξής έργα:

1. Εκατοντάπυλοι Θήβαι της Αιγύπτου.
2. Βαβυλώνεια τείχη, έργο της Σεμιραμίδος.
3. Τάφος του Μαυσώλου στην Καισάρεια (;).
4. Πυραμίδες της Αιγύπτου.
5. Κολοσσός της Ρόδου.
6. Καπιτώλιο της Ρώμης.
7. Ιερό του Αδριανού στην Κύζικο^[76].

Ο Βυζαντινός Χρονικογράφος Γεώργιος Κεδρηνός^[77] είχε στη λίστα του (των "επτά θεαμάτων") τα εξής:

1. Πυραμίδες της Αιγύπτου (;). Αν και δεν φαίνεται να τις εκτιμάει.
2. Φάρος της Αλεξάνδρειας.
3. Κολοσσός.
4. Δόμος στην Κύζικο.
5. Αρτεμίσιο Εφέσου.
6. Μαυσωλείο.
7. Θέατρο στα Μύρα (Λυκείας).
8. Τάφος του Ρουφίνου στην Πέργαμο.

Στο 12-ου ή 13ου αιώνος Codex Vaticanus graecus 989 (fol. 110) αναφέρεται μια λίστα από 30 έργα (μια συλλογή προφανώς από πολλές προηγούμενες λίστες των "Επτά θαυμάτων του κόσμου"), μεταξύ των οποίων π. χ. βρίσκεται ο ναός του Αδριανού στην Κύζικο "που δεν έχει ολοκληρωθεί" (είναι υπ'αριθμόν 18 σε αυτόν τον κατάλογο). Η λίστα αυτή έχει συνολικά ως εξής:

ἔργα κάλλιστα καὶ θεάματα.!. ἃ ἐν τῷ κόσμῳ [ὁ] ἐν Ἐφέσῳ τῆς Ἀρτέμιδος ναός, τὰ Βαβυλώνεια τείχη, [αἱ] ἐν Αἰγύπτῳ πυραμίδες, ὁ ἐν Ῥώμῃ Ἀφροδίτης καὶ [Ῥώμης ναό]ς, τὸ ἐν Ῥώμῃ ἀμφιθέατρον, ὁ ἐν Ἁλικαρνασσῷ [Μ]αὐσώλου τάφος, ἡ ἐν Ῥώμῃ Γαίου καὶ Λουκίου ναυμαχία, ὁ ἐν Κρήτῃ λαβύρινθος, ὁ ἐν Ὀλύμπιᾳ Ζεύς, ἔργον Φειδίου. [ὁ] ἐν Ἐπιδαύρῳ Ἀσκληπιός, ἔργον Φειδίου, ὁ ἐν Ῥόδῳ [κο]λοσσός, ἔργον Χάρητος, ἡ ἐν Ἄργει Ἥρᾳ, ἔργο Πολυκλείτου, [ἡ] ἐν Κνίδῳ Ἀφροδίτῃ, ἔργον Πραξιτέλους, ὁ ἐν Μιλήτῳ ναὸς [τοῦ] Ἀπόλλωνος, ὁ ἐν Ῥώμῃ ἐν τῶν κίρκῳ ὀβελίσκος κομισθεὶς ἀπ’ Αἰγύπτου, ὁ ναὸς τοῦ Διὸς ἐν Ἡλίου πόλει, ὁ ἐν .αραις τῆς Σελήνης, ὁ Ἀδριανοὺ ἐν Κυζίκω, ἀτέ[λε]στος, ὁ Διὸς ἐν Δαμασκῳ, αἱ ἐν Θηβαίδι σύριγγες, τὸ ἐν Σιδῶνι θέατρον, τὸ ἐν Ἡρακλείᾳ τῆς Θρᾴκης, [ὁ ν]ἀὸς τοῦ Σαρπηδόνος ἐν Ἀλεξανδρείᾳ, ὁ Ἀσκληπιοῦ ἐν Περγάμῳ, ὁ ξυστὸς ἐν Σάρδει, ἡ ἡρακλεία κρηπὶς ἐν Σάρδει, [ἔχου]σα ἐν βάθει βαθμοὺς σν, ὁ ἐν Ἐφέσῳ λιμὴν χειρο[ποιῇ]τος ὅλος, ὁ ἐν Νικομηδείᾳ Ἀντωνίνος, ὁ ἐν Βηρυτῷ [Ζεύς], ἔργον Φειδίου χρυσελέφαντα ἀτέλεστος, ἡ ἐν Μύροις τῆς [Λυκίας] Λητώ, ὁλοσμαράγδινος πηχυαία καθεζομένη ἐπὶ θρόνου ἐκ τοῦ αὐτοῦ λίθου, ἔργον Πραξιτέλους, ἀτέλεστος τὰ περὶ τοὺς πόδας καὶ τὰ ὄπισθεν καὶ τὰ περὶ τὸν θρόνον.

Δηλαδή μιλάει για τα εξής "ωραιότερα έργα και θεάματα":

1. Ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο.
2. Βαβυλώνεια τείχη.
3. Πυραμίδες της Αιγύπτου.
4. Ναός της Αφροδίτης και της Ρώμης στη Ρώμη.
5. Κολοσσαίο (αμφιθέατρο στη Ρώμη).
6. Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού.
7. Απεικόνιση της ναυμαχίας του Γαΐου και του Λευκίου.
8. Λαβύρινθος της Κρήτης.
9. Άγαλμα του Δία στην Ολυμπία, έργο του Φειδία.
10. Άγαλμα του Ασκληπιού στην Επίδαυρο, έργο του Φειδία.
11. Κολοσσός της Ρόδου, έργο του Χάρητος.
12. Άγαλμα της Ήρας στο Άργος, έργο του Πολύκλειτου του Πρεσβύτερου.
13. Άγαλμα της Αφροδίτης στην Κνίδο, έργο του Πραξιτέλη.
14. Ναός του Απόλλωνα στη Μίλητο.
15. Οβελίσκος που βρισκόταν στη Ρώμη, αν και είχε μεταφερθεί από την Αίγυπτο.
16. Ναός του Δία στην Ηλιούπολη (της Συρίας; ή της Αιγύπτου στο Καρνάκ ή στο Λούξορ;).
17. Ναός της Σελήνης (;).
18. Ναός του Αδριανού στην Κύζικο, "που δεν έχει ολοκληρωθεί".
19. Ναός του Διός στη Δαμασκό.
20. Σύριγγες στο νομό Θηβαΐδας της Αιγύπτου (μάλλον είναι η Λαβύρινθος της Αιγύπτου).
21. Θέατρο της Σιδώνος.
22. Θέατρο στην Ηράκλεια της Θράκης.
23. Ναός Σαρπηδόνος στην Αλεξάνδρεια.
24. Ναός Ασκληπιού στην Πέργαμο.
25. Ξυστός στις Σάρδεις (;).
26. Κρηπίδα του Ηρακλή με σκαλοπάτια στο βάθος, στις Σάρδεις.
27. Τεχνητός εξ'ολοκλήρου λιμένας της Εφέσου.
28. Άγαλμα του Αντωνίνου (Καρακάλλα;) στη Νικομήδεια.
29. Χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία στη Βηρυτό, έργο του Φειδία.
30. Άγαλμα της Λητούς, καθισμένης σε θρόνο, στα Μύρα της Λυκίας, από σμαράγδι. Έργο του Πραξιτέλη, που δεν είχε ολοκληρωθεί στα σημεία των ποδιών, του θρόνου και του πίσω τμήματος^[78][79][80].

Στον διπλό κατάλογο από τη βιβλιοθήκη του Τορίνου^[81] παρέχονται οι εξής δύο λίστες:

1. Ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο.
2. Άγαλμα Διός παρά τον Αλφειό ποταμό στην Ηλεία.
3. Βαβυλώνεια τείχη, έργο της Σεμιραμίδας.
4. Πυραμίδες της Αιγύπτου.
5. Έργα του βασιλιά Κύρ(ρ)ου στην Πέργαμο (;).
6. Η χρυσελεφάντινη Αθηνά του Φειδία.
7. Κολοσσός της Ρόδου.

Και η δεύτερη λίστα:

1. Ναός της Εφέσου.
2. Τείχη Βαβυλώνος.
3. Πυραμίδες.
4. Χρυσελεφάντινος Δίας της Ολυμπίας.
5. Άγαλμα της Αθηνάς στην Αθήνα.
6. Μαυσολείο (με όμικρον!) της Αλικαρνασσού.
7. Μεμνόνεια, κοντά στη Διόσπολη του νομού Θηβαϊδος της Αιγύπτου^[82].

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Κολοσσός της Ρόδου
• Φάρος της Αλεξάνδρειας Αρχειοθετήθηκε 2009-08-18 στο Wayback Machine.
• Φωτογραφίες και περιγραφή

Παραπομπές

1. С. Г. Загорской // М. А. Калининой // Д. А. Колосовой (2004). 70 чудес зодчества Древнего мира: Как они создавались? = The Seventy Wonders of the Ancient World. The Great Monuments and How They Were Built. М: Издательство Астрель. σελ. 304. ISBN 5-271-10388-9.
2. «Ιστορίαι (Ηροδότου)/Θάλεια - Βικιθήκη». el.wikisource.org. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2020.
3. «Ιστορίαι (Ηροδότου)/Ευτέρπη - Βικιθήκη». el.wikisource.org. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2020.
4. «Ιστορίαι (Ηροδότου)/Κλειώ - Βικιθήκη». el.wikisource.org. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2020.
5. Ηρόδοτος. «"Ιστορίες" Α'».
6. SCARRE, CHRIS (1999). The Seventy Wonders of the Ancient World. London: Thames .Sv Hudson Inc. σελ. 19-20.
7. Черняк, В. З. (1983). Семь чудес и другие. Москва: издательство "Знание". σελ. 5-6, 9.
8. Miles, Margaret M. «A Companion to Greek Architecture».
9. Johann Bernhard Fischer von Erlach. «"Entwurff einer historischen Architectur", 1721, Βιέννη (από το εξώφυλλο ως τη σελίδα 88 στην παραπομπή)».
10. Jane Fenoulhet and Lesley Gilbert. «"Narratives of Low Countries History and Culture: Reframing the Past", UCLPress, 2016, σελίδες 125-131».
11. Μάαρτεν φαν Χέιμσκερκ, πίνακας 1, Σειρά "Τα οκτώ θαύματα του κόσμου". «Πυραμίδα της Γκίζας».
12. Μάαρτεν φαν Χέιμσκερκ, πίνακας 2, Σειρά "Τα οκτώ θαύματα του κόσμου". «Φάρος της Αλεξάνδρειας».
13. Έργα χαρακτικής της σειράς "Τα οκτώ θαύματα του κόσμου", βασισμένα σε προσχέδια του Μάαρτεν φαν Χέιμσκερκ, από τα εκθέματα του Βρετανικού Μουσείου, Πίνακας 3. «Δίας της Ολυμπίας».
14. Μάαρτεν φαν Χέιμσκερκ, πίνακας 4, Σειρά "Τα οκτώ θαύματα του κόσμου". «Κολοσσός της Ρόδου».
15. Μαάρτεν φαν Χέιμσκερκ, πίνακας 4, Σειρά "Τα οκτώ θαύματα του κόσμου". «Ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο».
16. Μάαρτεν Χέιμσκερκ, πίνακας 6, Σειρά "Τα οκτώ θαύματα του κόσμου". «Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού».
17. Μάαρτεν φαν Χέιμσκερκ, πίνακας 7, Σειρά "Τα οκτώ θαύματα του κόσμου". «Τα τείχη της Βαβυλώνας».
18. Μάαρτεν φαν Χέιμσκερκ, πίνακας 8, Σειρά "Τα οκτώ θαύματα του κόσμου". «Το Κολοσσαίο της Ρώμης».
19. Jane Fenoulhet, Lesley Gilbert, Ulrich Tiedau, "Narratives of Low Countries History and Culture: Reframing the Past"
20. «Ντοκιμαντέρ του Discovery channel για τα Επτά θαύματα του Αρχαίου κόσμου, επεισόδειο 4».
21. «Ταινία φαντασίας (με στοιχεία ερωτισμού) Meridian».
22. «A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology, Paca'rius, De'cimus, Pacu'vius, Paeo'nius». www.perseus.tufts.edu. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2020.
23. «A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology, DABAR, Deme'trius, Deme'trius». www.perseus.tufts.edu. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2020.
24. Βιτρούβιος Πολλίων. «"Δέκα βιβλία περί της Αρχιτεκτονικής" VII, Εισαγωγή, 16».
25. Στράβων. «"Γεωγραφικά" ΙΔ' 1, 22-23».
26. CAII JULII SOLINI. «"DE MIRABILIBUS MUNDI" XL 5».
27. Aulus Gellius, "Noctes Atticae" II 6, 17-18
28. Στράβων. «"Γεωγραφικά" ΙΔ' 1, 22».
29. Πλούταρχος 3, 3-5. «Βίος Αλεξάνδρου».
30. Jordanes. «Getica». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Φεβρουαρίου 2008.
31. «Temple of Artemis».
32. Φίλωνος Βυζαντίου. «Περὶ τῶν ἑπτὰ θεαμάτων».
33. Φίλωνος Βυζαντίου, μετάφραση της αρχής του προοιμίου του συγκεκριμένου έργου στα Αγγλικά. «Περὶ τῶν ἑπτὰ θεαμάτων».
34. ("Παλατινή Ανθολογία" Θ' 58
35. Αντίπατρος εκ Σιδώνος. «"Παλατινή Ανθολογία" Θ' 58».
36. P. Berol. 13044
37. Stanley E. Porter // Wendy Porter // Matthew Brook O'Donnell. «"Journal of Greco-Roman Christianity and Judaism", Sheffield Phoenix Press (2004) για τη χρονολόγηση και το περιεχόμενο του παπύρου Laterculi Alexandrini».
38. https://archive.org/stream/abhandlungenderk1904kn#page/n388/mode/1up/search/laterculi https://archive.org/stream/abhandlungenderk1904kn#page/n389/mode/1up/search/laterculi https://archive.org/stream/abhandlungenderk1904kn#page/n390/mode/1up/search/laterculi https://archive.org/stream/abhandlungenderk1904kn#page/n391/mode/1up/search/laterculi https://archive.org/stream/abhandlungenderk1904kn#page/n392/mode/1up/search/laterculi https://archive.org/stream/abhandlungenderk1904kn#page/n393/mode/1up/search/laterculi https://archive.org/stream/abhandlungenderk1904kn#page/n394/mode/1up/search/laterculi https://archive.org/stream/abhandlungenderk1904kn#page/n395/mode/1up/search/laterculi «To κείμενο Laterculi Alexandrini, δημοσιευμένο στο βιβλίο "Abhandlungen der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften aus dem Jahre" (1904, Berlin : Verlag der Königlichen Preussischen Akademie der Wissenschaften)» Check |url= value (βοήθεια).
39. Jason Moralee. «Rome's Holy Mountain: The Capitoline Hill in Late Antiquity».
40. Διόδωρος Σικελιώτης. «"Ιστορική Βιβλιοθήκη" Α' 63, 2».
41. Διόδωρος Σικελιώτης. «"Ιστορική Βιβλιοθήκη" ΙΗ' 4, 5».
42. Διόδωρος Σικελιώτης. «"Ιστορική Βιβλιοθήκη" Β' 11, 4-5».
43. "Ελεγείες" III 2, 17-26
44. «Προπέρτιος, "Ελεγείες" III 2, 17-26».
45. Ψευδο-Υγίνος. «, "Μύθοι" 223 (Hyginus, "Fabulae" 223)».
46. Cassiodorus. «"Variae" VII 15, 4».
47. Στράβων. «"Γεωγραφικά" ΙΔ' 2, 5 και 2, 16:».
48. Στράβων. «"Γεωγραφικά" ΙΣτ' 1, 5».
49. Στράβων. «"Γεωγραφικά" ΙΖ' 1, 33».
50. "Φυσική Ιστορία" XXXVI 4-24
51. Gogräfe, Dr Gerd Rupprecht, Dr Hubertus Mikler, Dr Rüdiger. «Scaurus-Theater». www.theatrum.de (στα Γερμανικά). Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2020.
52. «LacusCurtius • The Roman Amphitheater (Smith's Dictionary, 1875)». penelope.uchicago.edu. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2020.
53. «Dictionary of Greek and Roman Geography (1854), FU´CINUS LACUS». www.perseus.tufts.edu. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2020.
54. Πλίνιος ο Πρεσβύτερος. «"Φυσική Ιστορία" XXXVI 4-24».
55. Πλίνιος ο Πρεσβύτερος. «"Φυσική Ιστορία" XXXIV».
56. Spectacles 1
57. «Delos, Keraton (Building)». www.perseus.tufts.edu. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2020.
58. MARTIAL. «"ON THE PUBLIC SHOWS OF DOMITIAN" ("Spectacles") 1». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Απριλίου 2018.
59. «Perseus Encyclopedia, Abacus, Astylochus, Athamantia». www.perseus.tufts.edu. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2020.
60. «Από αυτό το βράχο αυτοκτόνησαν 7 ερωτευμένοι και οι Φοίνικες θυσίαζαν νέους για να έχουν καλό καιρό στη θάλασσα. Από αυτό το ελληνικό ακρωτήρι έπεσε και η Σαπφώ για να λυτρωθεί από την ερωτική απογοήτευση - ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ». web.archive.org. 21 Ιανουαρίου 2018. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Ιανουαρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2020.
61. «Ο λεγόμενος τύμβος του Αίαντα στην αρχαία πόλη Ροίτειον, σημερινό Ιντεπέ. - REY, Etienne - ME TO BΛΕΜΜΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ - Τόποι - Μνημεία - Άνθρωποι - Νοτιοανατολική Ευρώπη - Ανατολική Μεσόγειος - Ελλάδα - Μικρά Ασία - Νότιος Ιταλία, 15ος - 20ός αιώνας». el.travelogues.gr. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2020.
62. «Ecbatana, Palace - Livius». www.livius.org. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2020.
63. Ampelius. «"Liber Memorialis" 8».
64. "ΕΙΣ ΤΟΝ ΜΕΓΑΝ ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΕΠΙΣΚΟΠΟΝ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ ΚΑΠΠΑ∆ΟΚΙΑΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ" 43.63.2 (00785)
65. Γρηγόριος Ναζιανζηνός. «"ΕΙΣ ΤΟΝ ΜΕΓΑΝ ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΕΠΙΣΚΟΠΟΝ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ ΚΑΠΠΑ∆ΟΚΙΑΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ" 43.63.2 (00785)» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 27 Σεπτεμβρίου 2013.
66. Επίγραμμα του Γρηγορίου Ναζιανζηνού. «"Ελληνική Ανθολογία" Η' 178».
67. «The great temple of Hadrian at Cyzicus». aeternitasnumismatic (στα Ισπανικά). Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2020.
68. Ιωάννου Μαλάλα. «"Χρονογραφία", ΛΟΓΟΣ ΙΑʹ ΧΡΟΝΩΝ ΤΡΑΙΑΝΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΚΑΙ ΠΑΘΟΥΣ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ ΤΡΙΤΟΥ 16» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 16 Φεβρουαρίου 2012.
69. "Ελληνική Ανθολογία" Θ' 656
70. «Ανώνυμος των χρόνων του αυτοκράτορα Αναστασίου Α' του Δικορού, "Ελληνική Ανθολογία" Θ' 656».
71. S. Georgii Florentii Gregorii Turonensis. «De cursu stellarum ratio qualiter ad officium implendum debeat observari».
72. Ψευδο-Βέδας ο Σεβάσμιος. «De septem mundi miraculi». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Οκτωβρίου 2017.
73. Spawforth, Esther Eidinow. «Oxford Companion to Classical Civilization».
74. Simon Hornblower // Antony Spawforth // Esther Eidinow. «The Oxford Classical Dictionary».
75. Paul Jordan. «Seven Wonders of the Ancient World».
76. Νικήτας εκ Ηράκλειας. «"ΤΑ ΕΠΤΑ ΠΑΛΑΙ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΘΑΥΜΑΤΑ" (σελίδα 144 στην παραπομπή από το έργο "Philonis Byzantini Libellus de septem orbis spectaculis", Λειψία 1816)».
77. Γεώργιος Κεδρηνός. «"Ιστορία" 81 (σελίδα 146 στην παραπομπή από το έργο "Philonis Byzantini Libellus de septem orbis spectaculis", Λειψία 1816)».
78. Barbara Burrell. «"Neokoroi: Greek Cities and Roman Emperors", σελίδα 88».
79. «Άρθρο για τον Πραξιτέλη (εκδοχή στα Αγγλικά) στην ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, με αναφορά στο Anonymus Graecus, Codex Vaticanus Graecus 989, fol. 110, von Wilamowitz‑Moellendorf, U., (ed.), Coniectanea. Index scholarum aestivarum (Goettingen 1884), σελ. 8».
80. «Βιβλιογραφική αναφορά στον Κώδικα του Βατικανού στην ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, με αναφορά στο Anonymus Graecus, Codex Vaticanus Graecus 989, fol. 110, von Wilamowitz‑Moellendorf, U., (ed.), Coniectanea. Index scholarum aestivarum (Goettingen 1884), σελ. 8».
81. De iisdem commentatio duplex (descripta ex. catalogo MSStorum BibliothecaeTaurinensis, tom. I, page 73)
82. «De iisdem commentatio duplex (descripta ex. catalogo MSStorum BibliothecaeTaurinensis, tom. I, page 73) (σελίδες 145-6 στην παραπομπή από το έργο "Philonis Byzantini Libellus de septem orbis spectaculis", Λειψία 1816)».