ئێران
وڵاتێک لە ڕۆژاوای ئاسیا / From Wikipedia, the free encyclopedia
ئێران، بە فەرمی کۆماری ئیسلامیی ئێران (بە فارسی: جمهوری اسلامی ایران)، وڵاتێکی سەربەخۆیە لە ڕۆژاوای ئاسیا. ئەو وڵاتە لە ڕۆژاواوە لەگەڵ تورکیا و عێراق، لە باکووری ڕۆژاواوە لەگەڵ ئەرمەنستان و ئازەربایجان، لە باکوورەوە لەگەڵ دەریای قەزوین و تورکمانستان، لە ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ ئەفغانستان و پاکستان و لە باشوورەوە لەگەڵ کەنداوی عومان و کەنداوی فارس ھاوسنوورە. ئێران بە ڕووبەری ١٫٦٤ کیلۆمەتری چوارگۆشە، ١٧یەمین وڵاتی گەورەی جیھان و بە ژمارەی دانیشتووانی ٨٦٫٨ ملیۆن کەسی، ١٧یەمین وڵات لە جیھانە.[7] ئێران لەڕووی دابەشکردنی کارگێڕییەوە بە ٣١ پارێزگا دابەش دەکرێت. فارسی تەنیا زمانی فەرمی ئەو وڵاتەیە. ئیسلام وەکوو ئایینی فەرمی و شیعە وەکوو مەزھەبی فەرمی لە یاسای بنەڕەتیدا ناسێندراون.
پێویستە ئەم وتارە نوێبکرێتەوە. |
کۆماری ئیسلامیی ئێران جمهوری اسلامی ایران |
|||||
---|---|---|---|---|---|
دروشم: «سەربەخۆیی، ئازادی، کۆماری ئیسلامی»[1] | |||||
سروود: میھری خاوەران |
|||||
[[File: |250px |center |alt=|شوێنی ]] | |||||
[[File: |280px |center |alt=|شوێنی ]] | |||||
پایتەخت و گەورەترین شار | تاران 35°41′N 51°25′E | ||||
زمانە فەرمییەکان | فارسی | ||||
زمانە ناوچەییەکان | پێڕستی زمانەکان
|
||||
گرووپە ڕەگەزییەکان | نەتەوەکانی ئێران
|
||||
ناوی هاووڵاتی | ئێرانی[3] | ||||
دەوڵەت | کۆماری ئیسلامیی سەرۆکایەتیی ئایینیی یەکپارچە | ||||
- | ڕێبەر | عەلی خامنەیی | |||
- | سەرۆک کۆمار | مەسعوود پزیشکیان | |||
- | جێگری یەکەمی سەرۆک کۆمار | محەممەد موخبیر | |||
- | سەرۆکی پەرلەمان | محەممەدباقر قالیباف | |||
- | سەرۆکی دەزگای دادگەری | غوڵامحوسێن موحسینی ئیژەیی | |||
یاسادانەر | |||||
- | ئەنجومەنی خواروو | ئەنجومەنی ڕاوێژی ئیسلامی | |||
کورتەی مێژوو | |||||
- | ئیمپراتۆریەتیی ماد | دەوروبەری ٦٧٨ی پ. ز | |||
- | ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی | ٥٥٠ی پ. ز | |||
- | ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی | ٢٤٧ی پ. ز | |||
- | ئیمپراتۆریەتیی ساسانی | ٢٢٤ی ز | |||
- | شانشینی سەفەوی | ١٥٠١ی ز | |||
- | شانشینی ئەفشاری | ١٧٣٦ی ز | |||
- | زەندییەکان | ١٧٥١ی ز | |||
- | ئێرانی قاجاڕی | ١٧٩٦ی ز | |||
- | شانشینی پەھلەوی | ١٥ی کانوونی یەکەمی ١٩٢٥ | |||
- | شۆڕشی ١٩٧٩ | ١١ی شوباتی ١٩٧٩ | |||
- | یاسای بنەڕەتیی ئێستاکە | ٣ی کانوونی یەکەمی ١٩٧٩ | |||
- | ئاخرین پێداچوونەی یاسای بنەڕەتی | ٢٨ی تەممووزی ١٩٨٩ | |||
ڕووبەر | |||||
- | سەرجەم | ١،٦٤٨،١٩٥ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٧یەم) ھەڵەی دەربڕین: پیتێکی نەناسراو ھەیە "١" مایلی چوارگۆشە |
|||
- | ئاو (%) | ١٫٦٣ (ھەتا ٢٠١٥)[4] | |||
ژمارەی دانیشتوان | |||||
- | بەراوردی ٢٠٢٣ | ٨٧،٥٩٠،٨٧٣[5] (١٧یەم) | |||
- | چڕی | ٤٨ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٦٢یەم) ١٢٤کەس لە مایلی چوارگۆشە |
|||
GDP (PPP) | بەراوردی ٢٠٢٣ | ||||
- | سەرجەم | ١٫٧٢٥ ترلیۆن دۆلار[6] (١٩یەم) | |||
- | سەرانە | ١٩٫٩٤٢ دۆلار[6] (٧٩یەم) | |||
GDP (nominal) | بەراوردی ٢٠٢٣ | ||||
- | سەرجەم | ٣٦٦٫٤٣٨ ملیارد دۆلار[6] (٤٢) | |||
- | سەرانە | ٤٫٢٣٤ دۆلار[6] (١٢٠یەم) | |||
Gini (٢٠١٩) | ٤٠٫٩ (مامناوەند) | ||||
HDI (٢٠٢١) | ٠٫٧٧٤ (٧٦یەم؛ بەرز) | ||||
دراو | ڕیاڵی ئێرانی (IRR ) |
||||
ناوچەی کاتی | کاتی فەرمیی ئێران (+٣:٣٠ یوو تی سی) | ||||
شێوازەکانی ڕێکەوتنووسین | کۆچیی ھەتاوی | ||||
لای لێخوڕین | ڕاست | ||||
کۆدی ISO 3166 | IR | ||||
پاوانی ئینتەرنێت | .ir .ایران |
||||
کۆدی تەلەفۆن | +٩٨ |
دەستەڵاتی سیاسی لە ئێراندا لەسەر بنەمای یاسای بنەڕەتیی پەسندکراوی ساڵی ١٩٧٩ و پێداچوونەوەی ساڵی ١٩٨٩ داندراوە. بەرزترین پلەی دەستەڵاتی فەرمیی ئێران لەدوای سەرکەوتنی شۆڕشی ١٩٧٩، ڕێبەرە کە ئێستا لەژێر دەستی عەلی خامنەیی دایە. ئەو وڵاتە وەکوو وڵاتێکی پێکھاتوو لە چەند نەتەوە، مێژوویەکی کۆنی ھەیە و یەکێک لە کۆنترین وڵاتانی جیھانە. گەورەترین شارەکانی ئێران بریتین لە تاران (پایتەخت)، مەشھەد، ئەسفەھان، کەرەج، شیراز و تەورێز.[8]
ئێران بەھۆی ھەڵکەوتنی لە ناوچەی ئەوراسیادا جێگایەکی تایبەتی ھەیە. ئەم وڵاتە ئەندامی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان، بزووتنەوەی وڵاتانی بێلایەن، ڕێکخراوی کۆنفرانسی ئیسلامی، ئۆپێک و ڕێکخراوەی ھاوکاریی ئابوورییە. ئێران ھێزێکی ناوچەیییە لە باکووری ڕۆژاوای ئاسیادا و جێگایەکی گرینگی لە ئابووری جیھاندا بە بۆنەی ھەبوونی نەوت، پیشەسازیی پێترۆشیمی و گازی سروشتی بەدەست ھێناوە.
وڵاتی ئێران لە گرووپە ئێتنیکییە جۆراوجۆرەکان وەک فارس، تورکی ئازەربایجانی، کورد، گیلەک، مازەندەرانی، لوڕ، بەلۆچ، عەرەب، تاڵش و چەندین ئێتنیکی تر پێکھاتووە کە ھەر کامیان لە پارێزگا جۆراوجۆرەکان دەژین.[9]