Фісташка сапраўдная

Фісташка сапраўдная (Pistácia véra) — шматствольнае дрэва, нярэдка куст, від роду фісташка (Pistacia) сямейства Сумахавыя (Anacardiaceae)^[3].

Фісташка сапраўдная
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя[1] Клас:  Двухдольныя[2] Надпарадак:  Rosanae Парадак:  Сапіндакветныя Сямейства:  Сумахавыя Падсямейства:  Anacardioideae Род:  Фісташка Від:  Фісташка сапраўдная
Міжнародная навуковая назва
Pistacia vera L., 1753
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   506470 NCBI   55513 EOL   483483 GRIN   t:28655 IPNI   70280-1 TPL   kew-2407011

Сапраўдная фісташка — шырока вядомая і шанаваная яшчэ са старажытнасці расліна, крыніца ядомых пладоў, дубільных прадуктаў, смалы, драўніны.

Батанічнае апісанне

Батанічная ілюстрацыя з кнігі Ф.-А. Мішо «The North American Sylva  (ісп.)», 1819

Шматствольнае лістападнае дрэва або куст^[3] вышынёй 3-7 (да 10) м, пераважна з густой паўшарападобнай кронай. Ствол выгнуты, звычайна схілены і рабрысты. Кара на старых галінах светла-шэрая^[3], бялёсая; на аднагадовых — шэра- і чырванавата-карычневая.

Карані сыходзяць на 10-12 м у глыбіню, распасціраюцца на 20-25 м ушыркі.

Лісце чаргавальнае, непарнаперыстаскладанае, звычайна тройчатае, з трыма, радзей з адным, пяццю або сям’ю лісточкамі. Лісточкі амаль сядзячыя, скурыстыя, шчыльныя, гладкія, светла-зялёныя, зверху голыя, бліскучыя, знізу матавыя, тонка апушаныя ці амаль голыя, шырока эліптычныя або круглява-яйкападобныя, радзей шырокаланцэтныя, даўжынёй 5-11 (да 20) см, шырынёй 5-6 (12) см. Хвосцік тонка апушаны ці амаль голы, некрылаты^[3].

Расліна двухдомная. Тычынкавыя кветкі ў густых, складаных, даволі шырокіх мяцёлках, даўжынёй 4-6 см; калякветнік з трох — пяці даўгаватых, плёнкавых, няроўных лісточкаў даўжынёй 2-2,5 мм; тычынак 5-6, амаль сядзячыя, з пылавікамі  (руск.) даўжынёй 2-3 мм. Песцікавыя кветкі ў больш рэдкіх і вузкіх мяцёлках, прыкладна такой жа даўжыні, як і тычынкавыя; калякветнік з трох — пяці (да дзевяці) даўгаватых, няроўных, крыху больш шырокіх, чым у тычынкавых кветак, лісточкаў даўжынёй 2-4 мм^[3].

Плады буйныя (звычайна ў некалькі разоў буйней, чым у іншых відаў гэтага роду) касцянкі, ад амаль лінейна-ланцэтных, вузка або шырока-яйкападобных да амаль круглявых, даўжынёй 0,8—1,5 см, шырынёй 0,6—0,8 см, у папярочным перасеку амаль круглыя або няправільна авальныя. Каляплоднік лёгка аддзяляльны (пры паспяванні), крэмавы, жоўта-крэмавы, ружовы, чырвоны, цёмна-чырвоны або цёмна-фіялетавы; унутрыплоднік  (руск.) (костачка) амаль заўсёды з касым аснаваннем, з аднаго боку звычайна тупа кілеваты. Ядра насення зеленаватыя, ядомыя, масляністыя^[3].

Кожнае фісташкавага дрэва ў сярэднім дае каля 50 кг насення кожныя два гады^[4]. Абалонка фісташкі натуральна бэжавага колеру, але часам афарбаваная чырвоным або зялёным у камерцыйных фісташак. Першапачаткова фарбавальнік быў ужыты імпарцёрамі, каб схаваць плямы на абалонках, выкліканых ручным зборам насення^[5]. Большасць фісташак цяпер абіраюцца машынамі і абалонкі застаюцца неафарбаванымі, робячы фарбаванне непатрэбным за выключэннем задавальнення звычайных чаканняў спажыўцоў.

Цвіце ў сакавіку — маі. Плоданасіць у ліпені — верасні.

Распаўсюджанне і экалогія

Фісташка на ферме каля горада Тарбетэ-Хейдэрые  (руск.) ў Іране

У натуральных умовах сустракаецца па схілах гор Сярэдняй Азіі (Кыргызстан, Таджыкістан, Туркменістан, Узбекістан), на паўночным усходзе Ірана, у Сірыі і на поўначы Афганістана. У падобных кліматычных умовах разводзіцца і паспяхова культывуецца ў многіх раёнах свету, у тым ліку распаўсюджана ў Крыму, Малдове, Азербайджане і Грузіі^[3].

Расце на камяністых і скалістых схілах у перадгор’ях і нізкагор’ях (вышыні ад 700 да 800 да 1500—1700 м над узроўнем мора), пераважна ў поясе эфемероідных лугоў, часам сустракаецца на паўднёвых схілах у поясе драўняна-хмызняковай расліннасці^[3]. Можа ўтвараць участкі самастойнай фісташкавай фармацыі.

Фісташка пустынная расліна і мае высокую талерантнасць да соляў у глебе. Паведамлялася, што яна добра расце пры абрашэнні вадой, якая мае 3000-4000 ppm  (руск.) растваральных соляў^[6]. Фісташкавыя дрэвы даволі цягавітыя ў правільных умовах і могуць выжыць у дыяпазоне тэмператур ад −10 °C зімой да 48 °C у летні час. Яны маюць патрэбу ў сонечным месцы і добра дрэнаваных глебах. Фісташкавыя дрэвы адчуваюць сябе дрэнна ва ўмовах высокай вільготнасці і схільныя да каранёвай гнілі ўзімку, калі яны атрымліваюць занадта шмат вады, а глеба мае не дастаткова вольнага сліву. Доўгае і гарачае лета неабходна для належнага паспявання пладоў. Расліна любіць святло, цяпло, яна засухаўстойлівая, мае магутную і глыбокую каранёвую сістэму^[3].

У культуры

Плады спеюць

Збор фісташак у Грэцыі

Размнажаецца параснікам, пасевам насення, а культурныя сарты прышчэпкай^[3].

Дрэвы высаджваюць у садах і павінна прайсці сем-дзесяць гадоў, каб дасягнуць яны пачалі плоданасіць у значнай колькасці. Ураджай збіраюць раз у два гады. Пік вытворчасці складае каля 20 гадоў. Дрэвы, як правіла, абразаюць, каб было лягчэй збіраць ураджай. Адно мужчынскае дрэва вырабляе дастаткова пылка для 8-12 плоданосячых жаночых дрэў. Збор ўраджаю ў Злучаных Штатах і Грэцыі часта ажыццяўляецца з выкарыстаннем абсталявання, якое абтрасае касцянкі з дрэва. Пасля лушчэння і сушкі, фісташкі сартуюцца ў адпаведнасці з адкрытай ці закрытай абалонкай, а затым пракальваюцца або апрацоўваюцца адмысловымі машынамі для вытворчасці фісташкавых ядраў.

Хваробы і шкоднікі

Фісташкавыя дрэвы ўразлівыя для многіх захворванняў. Сярод іх паражэнне грыбком роду Botryosphaeria, што прыводзіць да пашкоджвання  (англ.) мяцёлак і парасткаў (сімптомы ўключаюць у сябе смерць кветак і маладых парасткаў), і можа прывесці да пашкоджання цэлыя садоў фісташкі^[7]. У 2004 годзе хутка развівальная фісташкавая прамысловасць Каліфорніі значна пацярпела ад пашкоджвання мяцёлак і парасткаў, упершыню адкрытага ў 1984 годзе^[8]. У 2011 антракноз  (руск.) выклікаў раптоўную страту паловы аўстралійскага ўраджаю фісташак^[9]. Некалькі гадоў цяжкай засухі ў Іране з 2008 па 2015 гадывыклікалі значнае зніжэнне вытворчасці^[10].

Вытворчасць

Топ вытворцаў фісташак in 2014[11]
Рэгіён	Вытворчасць (метрычныя тоны)
	415,531
	233,146
	80,000
	76,943
Сусветная вытворчасць	857,878

У 2014 годзе Іран і Злучаныя Штаты былі асноўнымі вытворцамі фісташак, на іх у сукупнасці прыпадае 76 % ад агульнай сусветнай вытворчасці (табліца)^[11].

Хімічны склад

Сырыя фісташкавыя арэхі[12] Харчовая каштоўнасць на 100 г прадукта
Энергетычная каштоўнасць 563 ккал 2352 кДж
Вада 3,91 г Бялкі 20,27 г Тлушчы 45,39 г — насычаныя 5,556 г  — поліненасычаныя 13,744 г    — амега-3 1 г    — амега-6 2 г  Вугляводы 22 г — крухмал 1,67 г  — дыцукрыды 7,66 г  — харчовыя валокны 10,3 г  Рэтынол (віт. A) 21 мкг Тыямін (B1) 0,87 мг Ніяцын (B3) 1,30 мг Пірыдаксін (B6) 1,70 мг Аскарбінавая кіслата (віт. C) 5.6 мг Такаферол (віт. E) 2,30 мг Кальцый 105 мг Жалеза 3,92 мг Магній 121 мг Фосфар 490 мг Калій 1025 мг Натрый 1 мг Цынк 2,20 мг
Крыніца: USDA Nutrient database

Фісташкі з’яўляюцца вельмі пажыўным прадуктам. 100-грамовая порцыя забяспечвае 562 калорый і з’яўляюцца багатай крыніцай (да 23 %, гэта 20 % або больш ад сутачнай нормы (СН)  (руск.)) бялку, харчовых валокнаў, некалькі макраэлементаў  (руск.) і вітамінаў групы В, тыяміну і асабліва Вітаміну B₆  (руск.) (да 131 % СН)^[13]. Фісташкі з’яўляюцца добрай крыніцай (10-19 % СН) кальцыю, рыбафлавіну, вітаміну B ₅  (руск.), фоліевай кіслаты, вітаміну Е  (руск.) і вітаміну К  (руск.).

Семядолі (ядро насення) арэха багатыя тлустым алеем (да 60%^[3]), які ўтрымлівае насычаныя тлушчы  (руск.), монаненасычаныя тлустыя кіслоты і поліненасычаныя тлустыя кіслоты  (укр.)^[13][14]. Насычаныя тлустыя кіслоты ўключаюць пальміцінавую (10 % ад агульнай колькасці) і стэарынавую кіслоты (2 %)^[14]. Алеінавая кіслата з’яўляецца асноўнай у складзе монаненасычанай тлустай кіслатой (51 %^[14] ад агульнай колькасці тлушчу), таксама ўтрымліваецца лінолевая кіслата (да 31 % ад агульнай тлустаці)^[13]. У параўнанні з іншымі дрэвавымі арэхамі, фісташкі маюць больш нізкую колькасць тлушчу і каларыйнасць, але больш высокія колькасці калію, вітаміну К, γ-такаферолу і некаторых фітахімікалаў  (англ.), такіх як караціноіды  (руск.) і фітастэрыны  (руск.)^[12][15].

Тлусты алей фісташкі адносіцца да катэгорыі невысыхальных высакаякасных алеяў.

Лісце ўтрымлівае дубільныя рэчывы (да 20 %), пры ўтварэнні галаў  (руск.) (нарастаў, выкліканых тлёй) іх колькасць узрастае да 30-45 і нават 50 %^[16]. Са ствалоў фісташкі пры падсочцы  (руск.) выдзяляецца смала, з якой атрымліваюць эфірны алей, які змяшчае пінен  (руск.). У лісці каля 0,01 % эфірнага алею.

Даследаванні і ўплыў на здароўе

У ліпені 2003 года амерыканскае Упраўленне па санітарным наглядзе за якасцю харчовых прадуктаў і медыкаментаў  (руск.) зацвердзіла першы кваліфікаваны пералік відаў насення, якія зніжаюць рызыку сардэчна-сасудзістых захворванняў: «Навуковыя дадзеныя сведчаць аб тым, але не даказваюць, што ўжыванне 1 унцыі (42.5 г) большасці арэхаў, такіх, як фісташкі, як частка дыеты з нізкім утрыманнем насычаных тлушчаў і халестэрыну, можа знізіць рызыку сардэчна-сасудзiстых захворванняў^[17]». Нягледзячы на тое, фісташкі ўтрымліваюць шмат калорый, эпідэміялагічныя даследаванні далі пераканаўчыя доказы таго, што іх спажыванне не звязана з павелічэннем вагі або атлусценнем^[12].

У 2015 годзе сістэматычны агляд  (руск.) і метааналіз  (руск.) рандамізаваных кантраляваных выпрабаванняў  (руск.) прыйшлі да высновы, што спажыванне фісташак людзьмі без цукровага дыябету, як уяўляецца, злёгку зніжае сісталічны і дыясталічны артэрыяльны ціск^[18]. Было прапанавана некалькі механізмаў гіпатэнзіўных уласцівасцяў фісташак. Гэтыя механізмы ўключаюць у сябе высокія ўзроўні амінакіслаты аргініну (прэкурсор  (руск.) аксіду азоту — злучэння, якое вызывае дылатацыю крывяносных сасудаў); высокія ўзроўні фітастэрынаў  (руск.) і монаненасычаных тлустых кіслот; і палепшаная эндатэліяльная  (руск.) функцыя клетак праз некалькі механізмаў, у тым ліку скарачэнне цыркулючых узроўняў акісленага ліпапратэіну нізкай шчыльнасці  (руск.) халестэрыну і супрацьзапаленчых хімічных сігналаў^[18].

Таксіны і праблемы бяспекі

Як і ў іншых відах насення дрэў, ядры фісташак могуць утрымліваць афлатаксін  (руск.) пры дрэннай нарыхтоўцы ці апрацоўцы.

Афлатаксіны гэта магутныя канцэрагенныя хімічныя рэчывы, якія вырабляюцца такімі цвільнымі грыбамі, як Aspergillus flavus і Aspergillus parasiticus. Забруджванне цвіллю можа адбыцца ад глебы, дрэннага захоўвання ці заражэння насякомымі-шкоднікамі. Высокія ўзроўні росту цвілі звычайна выглядаюць як ніткападобныя валокны колерам ад шэрага да чорнага. Небяспечна есць фісташкі, якія паражаны цвіллю і ўтрымліваюць афлатаксін^[19]. Забруджванне афлатаксінам з’яўляецца частым рыскам, асабліва ў цёплых і вільготных умовах. Ежа, забруджаная афлатаксінамі, як было выяўлена, з’яўляецца прычынай частых выбліскаў вострых захворванняў у некаторых частках свету. У некаторых выпадках, напрыклад, у Кеніі, гэта прывяло да гібелі некалькіх людзей^[20]. Шкарлупіна фісташкавых арэхаў звычайна расшчапляецца натуральным чынам да збору ўраджаю, а корпус пакрывае непашкоджанае насенне. Корпус абараняе ядры ад ўварвання цвілі і насякомых, але гэтая абарона можа быць пашкоджана яшчэ на дрэве з-за дрэннага кіравання фруктовым садам, птушкамі або ўжо пасля збору ўраджаю, што робіць фісташкі больш схільнымі да заражэння. Некаторыя фісташкі перажываюць так званы «ранні раскол», калі расколваюцца і абалонка, і корпус. Пашкоджанні або раннія расколы могуць прывесці да забруджвання афлатаксінам^[21]. У некаторых выпадках, ураджай можна апрацаваць, каб зрабіць забруджванне ніжэй мер парогаў бяспекі харчовых прадуктаў; у іншых выпадках, цэлая партыя фісташак павінна быць знішчана з-за забруджвання афлатаксінам.

Фісташкавае шкарлупінне можа быць карысным у ачыстцы забруджвання, створанага ў выніку выкідаў ртуці^[22].

Як і іншыя прадстаўнікі сямейства сумахавыя (Anacardiaceae) (якое таксама ўключае Toxicodendron radicans, сумах (Rhus), Mangifera indica і Anacardium occidentale), фісташкі ўтрымліваюць урушыёл  (руск.), раздражняльнік, які можа выклікаць алергічныя рэакцыі^[23].

Спантаннае самазапальванне

Няправільнае захоўванне прадуктаў з фісташак навалам у кантэйнерах, як вядома, можа прывесці да пажару. З-за высокага ўтрымання ў іх тлушчу і нізкага ўтрымання вады, арэхі і асабліва ядры схільныя да самаразагрэва і самазагарання  (руск.) пры захоўванні разам з валокнамі ці кудзелістымі матэрыяламі, якія напітваюцца алеем^[24][25].

Гаспадарлівае значэнне і выкарыстанне

Смажаная падсоленая фісташка

Халва на аснове тахіні з фісташкамі

Семядолі пладоў фісташкі маюць прыемны арэхавы смак, духмяныя, выкарыстоўваюцца ў ежу як ласунак у свежым, засоленым і падсмажаным выглядзе^[3], а таксама для кандытарскіх вырабаў: фісташкавага марозіва  (англ.), кульфі, спумані  (англ.), неапалітанскага марозіва  (руск.), фісташкавага масла  (англ.)^[26][27], фісташкавай пасты  (англ.)^[28], пахлаву, фісташкавы шакалад^[29], халву^[30], лукум, біскоці  (руск.) і мясныя нарэзкі  (англ.), у тым ліку мартадэлу. Амерыканцы робяць фісташкавую салату  (англ.), якая змяшчае свежыя фісташкі або фісташкавы пудынг, узбітыя вяршкі і кансерваваную садавіну^[31].

Фісташкавы алей прыемны на смак, але хутка робіцца прагорклым  (руск.); выкарыстоўваецца ў каўбаснай вытворчасці, парфумерыі і медыцыне^[3].

Гісторыя

Археолагі выявілі, што насенне фісташкі з’яўлялася звычайнай ежай ужо ў 6750 да н.э. Пліній Старэйшы пісаў у «Натуральнай гісторыі  (руск.)», што pistacia, «добра вядомая сярод нас», была адным з унікальных дрэў у Сірыі, а яе насенне ўвозілася ў Італію рымскім праконсулам у Сірыі Луцыем Вітэліем  (руск.) (у 35 г. н. э.) і ў Іспанію адначасова Пампеем Флакам^[32]. Манускрыпт Анфіма  (англ.) «De observatione ciborum» («Аб захаванні харчовых прадуктаў») пачатку VI стагоддзя пацвярджае, што pistacia была вядома ў Еўропе ў позняй Антычнасці. Археолагі знайшлі пацверджанне падчас раскопак у Джарма на паўночным усходзе Ірака, што там спажываліся атлантычныя фісташкі^[33]. Згадвалася, што ў Вісячых садах Семіраміды раслі фісташкавыя дрэвы падчас праўлення цара Мардука-апла-іддзіна I  (руск.) каля 700 да нашай эры.

Сучасныя фісташкі віду Pistacia vera, уведзены ў культуру ў бронзавым веку на тэрыторыі Цэнтральнай Азіі, дзе першы прыклад — гэта Джаркутан  (ням.) у сучасным Узбекістане^[34][35]. Яны згаданы ў Дыяскарыда  (руск.) як pistakia (πιστάκια), якія атаясняюць з Pistacia vera па параўнанні з кедровымі арэхамі  (руск.)^[36].

Акрамя таго, рэшткі атлантычнай фісташкі, яе насення і шкарлупіны былі выяўленыя археолагамі каля Моста дачок Якава  (руск.) ў Ізраільскай даліне Хула  (руск.), яны датуюцца каля 780,000 гадоў таму^[37]. Адносна нядаўна фісташкі сталі вырошчваць ў многіх частках англійскамоўнага свету: у Аўстраліі, Нью-Мексіцы^[6] і Каліфорніі, дзе яна была ўведзена ў 1854 годзе як садовае дрэва^[38]. Дэвід Фэйрчайлд  (руск.) з міністэрства сельскай гаспадаркі ЗША ўвёў больш вынослівыя сарты, сабраныя ў Кітаі, у Каліфорніі ў 1904 і 1905 гадах, але яны не выкарыстоўваліся ў якасці камерцыйных да 1929 года^[39]. Фісташкі Уолтэра Суінгла  (руск.) з Сірыі добра плоданасілі ў Найлсе  (руск.), штат Каліфорнія з 1917 года^[40].

У медыцыне

Расліну лічылі моцным сродкам супраць ядаў жывёл. Насенне фісташкі валодае добрым агульнаўмацавальным дзеяннем, яго рэкамендуюць выкарыстоўваць пасля цяжкіх захворванняў, пры значнай фізічнай і разумовай нагрузцы.

У народнай медыцыне насенне выкарыстоўвалі як болесуцішальны пры пячоначных^[3] і страўнікавых коліках, пры анеміі, як процірвотны  (руск.), процікашлевы і процітуберкулёзны сродак^[3], як сродак, які паляпшае дзейнасць сэрца^[3] і спрыяе выпрацоўцы спермы. Галы прапанаваныя для выкарыстання як звязальны сродак.

У прамысловасці

Ліставыя галы, вядомыя пад назвай «бузгунч»^[3], утрымліваюць 30-50 % таніну і прыдатныя для выпрацоўкі тэхнічнага і медыцынскага таніну^[16][41].

Смала, якая атрымліваецца падсочкай дрэў, а таксама тлусты алей,  выкарыстоўваюцца ў лакафарбавай прамысловасці.

Дубільныя рэчывы здабываюць з ліставых галаў, арэшкападобных і краявых (выкліканых двума рознымі відамі тлей), прымяняюцца для дублення і афарбоўкі скуры, афарбоўкі шоўку і воўны ў пунцовы колер^[3].

Класіфікацыя

Таксанамія

Від Фісташка сапраўдная ўваходзіць у род фісташка (Pistacia) сямейства сумахавыя (Anacardiaceae) парадку Sapindales.

яшчэ 8 сямействаў (згодна Сістэме APG II)

яшчэ каля 20 відаў

парадак Сапіндакветныя

род Фісташка

аддзел Кветкавыя, ці Пакрытанасенныя

сямейства Сумахавыя

від Фісташка сапраўдная

яшчэ 44 парадкі кветкавых раслін (згодна Сістэме APG II)

яшчэ 81 род

Злева направа: фісташкавы гай і сабраныя плады, арэхі, ачышчаныя арэхі (ядры), хлеб з фісташкамі

Зноскі

1. Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
2. Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
3. Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Фисташка настоящая // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 107-108. — 200 с. — 130 000 экз.
4. Nugent, Jeff; Julia Boniface (30 March 2005). "Pistachio Nuts". Permaculture Plants: A Selection. Permanent Publications. p. 41. ISBN 978-1-85623-029-2. {{cite book}}: |access-date= патрабуе |url= (даведка); Вонкавая спасылка ў |chapterurl= (даведка); Невядомы параметр |chapterurl= ігнараваны (прапануецца |chapter-url=) (даведка)
5. Spiegel, Alison. Remember Red Pistachios? Here’s What Happened To Them (нявызн.). The Huffington Post (2 лютага 2015). Праверана 12 February 2017.
6. Esteban Herrera (1997) Growing pistachios in New Mexico, New Mexico State University, Cooperative Extension Service, Circular 532
7. Parfitt, D.E.; Arjmand, N.; Michailides, T.J. (July 2003). "Resistance to Botryosphaeria dothidea in pistachio". HortScience. 38 (4): 529. {{cite journal}}: |access-date= патрабуе |url= (даведка)
8. California Pistachio Industry Threatened By Potentially Devastating Disease (нявызн.). ScienceDaily (12 студзеня 2004). Праверана 9 March 2017.
9. Keim, Brandon. Australia Pistachio Disaster Hints at Agricultural Breakdown (нявызн.). Wired Magazine-Science (26 красавіка 2011). Праверана 9 March 2017.
10. Erdbrink, Thomas. Scarred Riverbeds and Dead Pistachio Trees in a Parched Iran (нявызн.). New York Times (18 снежня 2015). Праверана 9 March 2017.
11. Pistachio production in 2014; Crops/Regions/World list/Production quantity (from pick lists) (нявызн.)(недаступная спасылка). United Nations Food and Agricultural Organization, Statistics Division (FAOSTAT) (11 лістапада 2017). Архівавана з першакрыніцы 22 лістапада 2016. Праверана 9 March 2017.
12. Bulló, M; Juanola-Falgarona, M; Hernández-Alonso, P; Salas-Salvadó, J (April 2015). "Nutrition attributes and health effects of pistachio nuts". The British Journal of Nutrition (Review). 113 (Supplement 2): S79-93. doi:10.1017/S0007114514003250. ISSN 0007-1145. PMID 26148925.
13. Pistachio nuts, raw per 100 g (нявызн.). Release SR-28. USDA National Nutrient Database  (руск.) (11 лістапада 2016). Праверана 20 May 2016.(недаступная спасылка)
14. Okay Y (2002). "The comparison of some pistachio cultivars regarding their fat, fatty acids and protein content". Die Gartenbauwissenschaft. 67 (3): 107–113. JSTOR 24137567.
15. Dreher, ML (April 2012). "Pistachio nuts: composition and potential health benefits". Nutrition Reviews (Review). 70 (4): 234–40. doi:10.1111/j.1753-4887.2011.00467.x. PMID 22458696.
16. Блинова К. Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие / Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева. — М.: Высш. шк., 1990. — С. 251—252. — ISBN 5-06-000085-0.
17. Office of Nutritional Products, Labeling and Dietary Supplements. Qualified Health Claims: Letter of Enforcement Discretion – Nuts and Coronary Heart Disease (Docket No 02P-0505) (нявызн.). Center for Food Safety and Applied Nutrition (23 ліпеня 2003). Архівавана з першакрыніцы 17 June 2008. Праверана 17 June 2008.
18. Mohammadifard, N; Salehi-Abargouei, A; Salas-Salvadó, J; Guasch-Ferré, M; Humphries, K; Sarrafzadegan, N (May 2015). "The effect of tree nut, peanut, and soy nut consumption on blood pressure: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled clinical trials". The American Journal of Clinical Nutrition (Systematic Review & Meta-Analysis). 101 (5): 966–82. doi:10.3945/ajcn.114.091595. PMID 25809855.
19. E. Boutrif. Prevention of aflatoxin in pistachios (нявызн.). FAO, United Nations (1998).(недаступная спасылка)
20. Aflatoxins in pistachios (нявызн.). European Union (2008).
21. Doster and Michailides (1994). "Aspergillus Moulds and Aflatoxins in Pistachio Nuts in California". Phytopathology. 84 (6): 583–590. doi:10.1094/phyto-84-583.
22. Unlikely Mix: Used Tires, Pistachio Shells Can Clean Up Pollution (нявызн.). Sciencedaily.com (2000). Праверана 6 February 2012.
23. Mabberley, D. J. (1993). The Plant Book. Cambridge: Cambridge Univ. Press. p. 27. ISBN 0-521-34060-8.
24. Risk factor: self-heating/spontaneous combustion (нявызн.). Container Handbook. Gesamtverband Deutsche Versicherungswirtschaft. Праверана 17 June 2008.
25. Pistachio Nuts: Self-heating (нявызн.). Transport Information Service. Gesamtverband Deutsche Versicherungswirtschaft. Праверана 5 лістапада 2007.
26. Ardekani, A. S. H.; Shahedi, M.; Kabir, G. (2009). "Optimizing Formulation of Pistachio Butter Production" (PDF). Journal of Science and Technology of Agriculture and Natural Resources. 13 (47): 49–59. Архівавана з арыгінала (PDF) 19 Жнівень 2011.
27. Ardakani; Shahedi, M.; Kabir, G. (2006). Optimizing of the process of pistachio butter production. Acta Horticulturae. Vol. 726. pp. 565–568. Архівавана з арыгінала 3 красавіка 2013. Праверана 9 чэрвеня 2018.
28. Shakerardekani, A.; Karim, R.; Mohd Ghazali, H.; Chin, N. L. (2011). "Effect of roasting conditions on hardness, moisture content and colour of pistachio kernels" (PDF). International Food Research Journal. 18: 704–710.
29. Ardakani (2006). The vital role of pistachio processing industries in development of Iran non-oil exports. Acta Horticulturae. Vol. 726. pp. 579–581. Архівавана з арыгінала 3 красавіка 2013. Праверана 9 чэрвеня 2018.
30. Shaker Ardakai, A.; Mir Damadiha, F.; Salehi, F.; Shahedi, M.; Kabir, G. H.; Javan Shah, A.; et al. (2007). "Pistachio Halva Production". Document Number: 29328. Iran Pistachio Research Institute. Архівавана з арыгінала 31 снежня 2018. Праверана 9 чэрвеня 2018.
31. Pistachio Salad (нявызн.). RecipeSource. Праверана 17 January 2011.
32. Натуральная гісторыя (Пліній)  (руск.), xiii.10.5, xv.22.
33. History and Agriculture of the Pistachio Nut (нявызн.)(недаступная спасылка). IRECO. Архівавана з першакрыніцы 8 July 2006. Праверана 27 February 2012.
34. D. T. Potts. A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East, Volume 1. p. 199.
35. Harlan Walker. Cooks and Other People. p. 84.
36. James Strong  (руск.), ed. Cyclopaedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, s.v. «Nut».
37. Remains of seven types of edible nuts and nutcrackers found at 780,000-year-old archaeological site (нявызн.). Scienceblog.com (1 лютага 2002). Праверана 13 верасня 2010.
38. Introduction to Fruit Crops (Published Online), Mark Rieger, Rieger asserts that pistachios began to be commercially harvested in the 1970s. 2006
39. Fairchild, David (1938). The World Was My Garden. New York: Charles Scribner's Sons. p. 174. ISBN 0-686-84310-X. {{cite book}}: Пададзена больш чым адно значэнне |ISBN= і |isbn= specified (даведка); Пададзена больш чым адно значэнне |authorlink= і |author-link= specified (даведка); Commissioner of Horticulture of the State of California,Biennial report1905/06, vol. II:392.
40. Ліберці Хайд Бэйлі, Cyclopedia of American Agriculture: II.Crops, 1917, s.v.«Importance of plant introduction» p.
41. Энциклопедический словарь лекарственных, эфирномасличных и ядовитых растений / Сост. Г. С. Оголевец. — М.: Сельхозгиз, 1951. — С. 50. — 584 с.

Літаратура

• Флора СССР. В 30-ти томах / Начато при руководстве и под главной редакцией акад. В. Л. Комарова; Редакторы тома Б. К. Шишкин и Е. Г. Бобров. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1949. — Т. XIV. — С. 520—524. — 790 с. — 4 000 экз.
• Дудченко Л. Г., Козьяков А. С., Кривенко В. В. Пряно-ароматические и пряно-вкусовые растения Архівавана 14 красавіка 2016.: Справочник / Отв. ред. К. М. Сытник. — К.: Наукова думка  (руск.), 1989. — 304 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-12-000483-0

Спасылкі

• Фісташка сапраўдная: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.) (Праверана 10 снежня 2009)