род раслін сямейства Бананавыя (Musaceae) From Wikipedia, the free encyclopedia
Банан (Musa) — род шматгадовых травяністых раслін сямейства бананавых (Musaceae), радзімай якіх з’яўляюцца тропікі Паўднёва-Усходняй Азіі і, у прыватнасці, Малайскі архіпелаг.
| Банан | ||||||||||||||
 Плады банана на кветканосе, нацыянальны батанічны сад Бельгіі, 2005 год. | ||||||||||||||
| Навуковая класіфікацыя | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||
| Міжнародная навуковая назва | ||||||||||||||
|
Musa L. | ||||||||||||||
| Віды | ||||||||||||||
|
гл. тэкст
| ||||||||||||||
| ||||||||||||||
Бананамі таксама называюць плады гэтых раслін, якія выкарыстоўваюць у харч. На сёння розныя сарты стэрыльнага трыпалоіднага культыгена Musa × paradisiaca (штучнага віду, які не сустракаецца ў дзікай прыродзе), створана на аснове некаторых відаў гэтых раслін, шырока культывуюцца ў трапічных краінах і шмат у якіх з іх складаюць важную долю рынка. Банан сярод вырошчваемых культур займае чацвертае месца ў свеце, саступаючы толькі рысу, пшаніцы і кукурузе[3].
Род аб’ядноўвае звыш 40 відаў, якія распаўсюджаны, галоўным чынам, у Паўднёва-Усходняй Азіі і на астравах Ціхага акіяна. Самы паўночны від — Банан японскі (Musa basjoo), з японскіх астравоў Рукю, вырошчваецца ў якасці дэкаратыўнай расліны на чарнаморскім узбярэжжы Каўказа, у Крыме і Грузіі[4].
Бананы з’яўляюцца аднымі з самых старажытных раслін, які пачалі вырошчвацца чалавекам. Іх радзімай лічацца астравы Малайскага архіпелага, дзе, як лічаць навукоўцы, старажытныя жыхары вырошчвалі іх і спажывалі як дадатак да рыбнай дыеты[5][6]. Падарожнічаючы астравамі Ціхага акіяна, яны запасаліся вядомай ім садавіной і такім чынам спрыялі распаўсюджванню бананаў. Першым з сучасных вучоных, які ўсталяваў геаграфічнае паходжанне бананаў, стаў адзін з заснавальнікаў навуковай селекцыі, акадэмік Мікалай Іванавіч Вавілаў, які ў 1920-х — 1930-х гадах даследаваў розныя рэгіёны свету і апісаў вынікі ў працы «Цэнтры паходжання культурных раслін»[7][8].
Першыя пісьмовыя згадкі аб гэтым плодзе дайшлі да нашага часу ў будыйскім каноне на мове палі, які адносіцца да V—VI стагоддзяў да н.э. — верагодна, да таго часу бананы з дапамогай мараплаўцаў ужо былі інтрадукаваны ў Індыі. Пазней бананы ўжо даволі часта згадваюцца ў старажытных рукапісах на розных мовах. Напрыклад, у індыйскім эпасе Махабхарата і Рамаяна гаворыцца пра тое, што будыйскім манахам дазволена піць напой, прыгатаваны з бананаў. Бананы апісваюцца ў «Натуральнай гісторыі раслін» старажытнагрэчаскага філосафа і аднаго з заснавальнікаў батанікі Тэафраста, які жыў у IV стагоддзі да н.э. Кітайскі тактык і пісьменнік Ян Фу (кіт.: 杨阜), які жыў у часы кітайскай дынастыі Лян, гэта значыць у 502—557 гады, у сваёй «Энцыклапедыі незвычайнага» ўпершыню згадвае аб развядзенні бананаў у гэтай краіне. Рымскі пісьменнік Пліній Старэйшы ў склад «Натуральнай гісторыі» згадвае пра тое, што Аляксандр Македонскі падчас свайго паходу ў Індыю ў 327 годзе да н.э. паспрабаваў гэту садавіну і нават прывёз яго з сабой у Еўропу[9]. Калі да таго часу ў заходнім свеце не адзначана відавочнага абазначэння для банана, то ў Плінія Старэйшага ён упершыню згадваецца як «пала» (лац.: pala). Гэтая назва да гэтага часу захавалася ў адной з індыйскіх моў малаялам.
Некаторыя навукоўцы лічаць, што бананы былі таксама вядомыя і ў Паўднёвай Амерыцы да прыходу еўрапейцаў. Сцвярджэнні абгрунтоўваюцца тым, што рэшткі бананавага лісця знаходзілі ў перуанскіх індзейскіх магільніцах. Акрамя таго, некаторыя лічаць, што пад «райскай садавіной», у Старым Запавеце спакушаўся да Адама і Евы ў раі менавіта банан[10][11]. Апошняе сцвярджэнне вельмі спрэчнае, паколькі ні старажытныя егіпцяне, ні старажытныя яўрэі аб бананах нічога не ведалі.
Пасля 650 года бананы былі завезены з Індыі ў Палесціну і на ўсходняе ўзбярэжжа Афрыкі — на гэты раз дзякуючы арабам, якія актыўна гандлявалі рабамі і слановай косткай. Да часу актыўнага даследавання Заходняй Афрыцы еўрапейцамі, якое прыйшлося на XV стагоддзе, бананы там ужо былі добра вядомыя. Пасля 1402 года партугальцы прывезлі бананы з Гвінеі на Канарскія астравы, дзе заняліся іх вырошчваннем, а ў 1516 годзе — праз толькі 24 гады пасля адкрыцця Амерыкі Калумбам — завезлі гэту садавіну на востраў Гаіці. Апошняе падарожжа ўзначальваў іспанскі місіянер манах Томас дэ Берланга (ісп.: Tomas de Berlanga). Пра актыўнае вырошчванне бананаў у Паўднёвай Амерыцы ўжо ў сярэдзіне XVI стагоддзя пісаў у сваёй «Хроніцы Перу» Педра дэ Сьеса дэ Леон у 1553 годзе[12].
Нягледзячы на тое, што ў тропіках бананы хутка заваявалі папулярнасць, у еўрапейскіх і амерыканскіх краінах з умераным кліматам яны яшчэ доўгі час заставаліся вельмі рэдкім экзатычным прадуктам, паколькі адным з асноўных патрабаванняў да іх транспартавання і захоўвання з’яўляецца падтрыманне сталай тэмпературы не вышэй за 14 °C[5]. Толькі ў другой палове XIX стагоддзя, з вынаходствам халадзільных установак і будаўніцтвам чыгунак, з’явілася стабільная магчымасць дастаўкі гэтай садавіны на паўночныя рынкі спачатку ЗША, а потым і Еўропы.
У якасці прадуктаў харчавання бананы культывуюць у тропіках на вышыні да 2 тысяч метраў над узроўнем мора. Спрыяльнымі ўмовамі для вырошчвання гэтых раслін лічаць тэмпературы ад 26 да 35 °C днём і ад 22 да 28 °C ноччу[13]. Пры тэмпературы ніжэй за 16 °C рост расліны значна запавольваецца, а пры 10 °C — спыняецца зусім. Толькі асобныя гатункі, як раджапуры, здольныя вытрымліваць нізкія тэмпературы каля 0 °C. Вышыня над узроўнем мора, на якой расліны прыжываюцца, залежыць ад даўгаты — звычайна яна не перавышае 920 метраў, не зважаючы на тое, што на гавайскім востраве Маўі яны растуць на вышыні да тысячы метраў, а ў Папуа-Новай Гвінеі — да двух тысяч метраў над узроўнем мора[3]. Вялікае значэнне для культывавання гэтай садавіны таксама мае пэўны рэжым вільготнасці, гэта значыць, што засушлівы сезон не павінен доўжыцца больш за тры месяцы ў годзе, а сярэдняя норма ападкаў павінна складаць не менш за 100 мм у месяц[14].
У выпадку нядоўгачасовага пахаладання бананавыя плантацыі спрабуюць абаграваць, затапляючы іх вадой або абпальваючы дымам. Многія культуры адчувальныя да моцнага ветру — неглыбокая каранёвая сістэма няздольная ўтрымаць расліну на месцы, і толькі лісце, якое ірвецца ўздоўж прожылкаў, памяншае ціск на расліну. Для вырошчвання ў прамысловых маштабах патрабуецца добра асушаная, пажадана кіслая глеба. У глебе, небагатай на мінеральныя рэчывы, расліны пры добрым доглядзе таксама будуць расці, аднак у гэтым выпадку іхная культывацыя можа стаць эканамічна нявыгаднай. Ураджайнасць пладоў можа дасягаць да 40 тысяч кілаграм на гектар плошчы штогод[3].
Перыяд поўнага паспявання пладоў, пачынаючы з пасадкі, звычайна займае 10—12 месяцаў, а для некаторых гатункаў можа складаць 17—19 месяцаў. Для плантацый выбіраюць як урадлівыя землі ў рачных далінах, так і раўнінныя ўчасткі і схілы пагоркаў. Калі зямля не схільная да эрозіі, перад пасадкай яе добра аруць. Размнажэнне ў асноўным праходзіць вегетатыўна, радзей насеннем. Як правіла, пасадка вырабляецца перад або ў пачатку сезону дажджоў, бо ў гэтым выпадку саджанцы атрымліваюць неабходную ім колькасць вільгаці. Шчыльнасць насаджэнняў вар'іруецца ў шырокіх межах і залежыць ад шматлікіх фактараў, бо пры згушчанай пасадцы паляпшаецца супраціўленне ветру, аднак павялічваецца адчувальнасць да захворванняў. Увогуле, на адным гектары можа расці ад 600 да 4400 раслін[14].
Падчас росту плантацыі старанна праполваюць, дзеля барацьбы з пустазеллем ужываюць розныя метады, такія як прымяненне гербіцыдаў, мульчаванне (абкладанне каранёў) сухім бананавым лісцем і нават выкарыстоўваюць гусей, якія ахвотна ядуць некаторае пустазелле, пры гэтым не чапаючы бананаў. Калі глебы недастаткова ўрадлівыя, то іх актыўна ўгнойваюць. Склад мінеральных рэчываў, якія выкарыстоўваюць для падкорму, залежыць ад кожнага канкрэтнага выпадку, гэта значыць гэта могуць быць азот, калій або фосфар.
Калі ў раслін з’яўляюцца плады, іх абавязкова падпіраюць драўлянымі ці бамбукавымі шастамі, каб яны не зламаліся пад цяжарам пладоў, а самі плады для лепшай захаванасці пакрываюць старымі сухімі лістамі, брызентам, мешкавінай альбо пластыкавай плёнкай. Зразаюць плод яшчэ зялёным, калі ён паспеў толькі на 75% — у такім выглядзе ён лягчэй транспартуецца і даўжэй захоўваецца. Бананы дрэнна захоўваюцца, бо ў месцах механічных пашкоджанняў скуркі хутка ўзнікаюць пацямненні, якія загніваюць[15]. Каб бананы не страцілі свой таварны выгляд, іх апрацоўваюць цытрынавым сокам або апускаюць у вуглякіслую мінеральную ваду[16].
Росквіт індустрыі бананаў бярэ свой пачатак у другой палове XIX стагоддзя, калі з вынаходствам халадзільных установак з’явілася магчымасць транспартавання гэтага тавару ў рэгіёны з умераным кліматам. Яе заснавальнікамі лічаць двух амерыканцаў — Ларэнца Бейкера і Майнора Кейта, якія незалежна адзін ад аднаго ў 1870 і 1872 гадах заняліся транспартаваннем гэтай садавіны з краін Лацінскай Амерыкі і Вест-Індыі ў ЗША. Першы з іх дастаўляў тавар з Ямайкі ў Бостан, а другі заснаваў плантацыю ў Коста-Рыцы і перавозіў прадукты морам у Новы Арлеан і Нью-Ёрк. Першыя перавозкі былі занадта рызыкоўныя, бо ў выпадку неспрыяльнага ветру караблі затрымліваліся ў шляху, і тавар хутка псаваўся[6].
Аднак ужо да пачатку XX стагоддзя бізнес стаў хутка развівацца, і з лёгкай рукі амерыканскага пісьменніка О. Генры (аповесць «Каралі і капуста») нават з’явіўся тэрмін «бананавая рэспубліка», які адносіцца да эканамічна слабых дзяржаў, цалкам залежных ад экспарту гэтай садавіны. Бурны рост індустрыі працягнуўся і ў XX стагоддзі, толькі з 1961 па 2001 гады вытворчасць тавару вырасла больш чым у 3,5 разы[17].
У цяперашні час бананы вырошчваюць практычна ва ўсіх краінах з вільготным трапічным кліматам. Паводле дадзеных Харчовай і сельскагаспадарчай арганізацыі ААН, якая займаецца пытаннямі развіцця сельскай гаспадаркі, агульны аб'ём выгадаваных бананаў у свеце ў 2001 годзе верагодна склаў каля 99 млн тон гэтай садавіны. Далёка не ўсе краіны займаюцца экспартам гэтай прадукцыі, гэта значыць Індыя, Бразілія, Кітай і Тайланд вырошчваюць яе толькі для ўнутранага спажывання[9].
Аднак паводле аб'ёму прадукцыі Індыя і Бразілія, а таксама Эквадор, займаюць першыя пазіцыі ў свеце, гэта значыць доля Індыі складае 23%, а Бразіліі і Эквадора — па 9%[17]. Каля 80% усяго экспарту прыпадае на краіны Лацінскай Амерыкі — у асноўным гэта Эквадор (28,5%), Коста-Рыка (13,9%), Калумбія (10,0%) і Гватэмала (5,8%). Вялікі аб'ём экспарту таксама прыходзіцца на Філіпіны (11,7%). Шмат якім астраўным краінам бананы прыносяць ільвіную долю даходаў ад экспарту, як Сент-Люсіі, якая складае амаль палову агульнай выручкі ад экспарту (49,6%). Асноўныя імпарцёры прадукцыі з’яўляюцца Еўрасаюз (33,9%), ЗША (28,3%) і Японія (7,1%).
У многіх краінах бананы з’яўляюцца адной з асноўных крыніц харчавання, гэта значыць толькі ў Эквадоры гадавое спажыванне гэтага прадукту складае 73,8 кг на душу насельніцтва. Істотную долю спажывання бананы таксама складаюць у Бурундзі (89,4 кг), Самоа (85,0 кг), Каморскіх астравах (77,8 кг) і на Філіпінах (40,6 кг).
Ядомыя гатункі бананаў умоўна падзяляюцца на дзве асноўныя групы: дэсертныя, якія ўжываюцца, галоўным чынам, у сырым або сушоным выглядзе, і плантайны, якія перад ужываннем патрабуюць тэрмічнай апрацоўкі. Мякаць дэсертных гатункаў вельмі салодкая на смак, змяшчае вялікую колькасць вугляводаў, вітаміну C і некаторыя неабходныя арганізму мінеральныя рэчывы, як фосфар, жалеза, калій, кальцый і магній[18]. Плантайн (ад ісп.: plantar — саджаць), як правіла, з’яўляецца плодам з зялёнай або чырвонай лупінай і крухмалістай, жорсткай і несалодкай мякаццю; перад ужываннем у ежу іх смажаць, вараць або апрацоўваюць парай. Акрамя ўжывання ў ежу, плантайны часцяком выкарыстоўваюць у якасці корму для хатняга жывёлы[5].
Амаль усе ў цяперашні час бананы, як дэсертныя гатункі, так і плантайн, з’яўляюцца варыяцыямі аднаго культыгену (штучнага віду, створанага чалавекам) Musa × paradisiaca, які з’яўляецца гібрыдам банана завостранага (Musa acuminata), банана Бальбіса (Musa balbisiana) і радзей банана Маклая (Musa maklayi)[4][5].
У краінах з умераным кліматам бананы часцей за ўсё ўспрымаюцца як дэсертны прадукт, які ўжываюць у ежу ў свежым вычышчаным выглядзе альбо выкарыстоўваюць у якасці дабавак у кандытарскія вырабы і марожанае. Аднак у тропіках часцей за ўсё знаходзяць прымяненне плантайны — бананы, якія патрабуюць папярэдняй тэрмічнай апрацоўкі.
На астравах Карыбскага мора іх вараць у лупіне, пры гэтым часам дадаючы разнастайныя прыправы, як соль, воцат, чорны перац, аліўкавы алей, лук, часнок. У Коста-Рыцы з іх вырабляюць гэтак званы «мёд» — густы сіроп, які ўтвараецца пасля доўгага варэння вычышчаных пладоў. Падсмажаныя ў аліўкавым алеі бананы лічацца звычайным гарнірам да розных страваў. У многіх краінах Лацінскай Амерыкі, як Гандурас, Дамініканская Рэспубліка, Калумбія, Коста-Рыка, Куба, Нікарагуа, Панама, Перу, Пуэрта-Рыка, Трынідад і Табага, Эквадор і Ямайка, даволі папулярная страва пад назвай мадурас (ісп.: maduros) — саспелыя і вычышчаныя плантайны разразаюць на касыя долькі таўшчынёй у 3—4 мм, пасыпаюць соллю і пякуць на алеі да стварэння залаціста-карычневай скарыначкі. Перад ужываннем іх кладуць на талерку, пакрытую папяровым ручніком[19][20]. У Венесуэле вядомай нацыянальнай стравай з’яўляецца ё-ё (ісп.: Yo-Yo) — паміж дзвюма долькамі смажаных бананаў кладзецца кавалачак мяккага белага сыру, і ўсё гэта замацоўваецца драўляным калыпком.
У Перу распаўсюджана страва на кожны дзень — чапа. З зялёных плантайнаў здымаюць лупіну, вараць каля 20 хвілін, пасля чаго таўкуць. Атрыманае пюрэ і ёсць чапа. Бывае двух відаў: звычайнае і салодкае. Для салодкага варыянту бяруцца спелыя плантайны.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
