Remove ads
Забаронены горад (кіт. спр. 紫禁城, піньінь Zǐjìnchéng, пал. Цзыцзіньчэн, літаральна: «Пурпурны забаронены горад»; у нашы дні звычайна называецца кіт. спр. 故宫, піньінь Gùgōng, пал. Гугун, літаральна: «Былы палац»[1]) — самы вялікі палацавы комплекс у свеце (961 x 753 метра, 720 тыс. м², 980 будынкаў)[2]. Знаходзіцца ў цэнтры Пекіна, на поўнач ад галоўнай плошчы Цяньаньмэнь і на ўсход ад азёрнага квартала (рэзідэнцыі сучасных кіраўнікоў краіны). Галоўны палацавы комплекс кітайскіх імператараў пачынаючы з дынастыі Мін і да канца дынастыі Цын, гэта значыць з 1420 па 1912 гады; на працягу ўсяго гэтага часу служыў як месцам жыхарства імператараў і членаў іх сем’яў, так і цырыманіяльным і палітычным цэнтрам кітайскага ўрада. Адсюль Паднябеснай кіравалі 24 імператара дынастый Мін і Цын.
| Славутасць | |
| Забаронены горад | |
|---|---|
 | |
| 39°54′57″ пн. ш. 116°23′27″ у. д.HGЯO | |
| Краіна | |
| Месцазнаходжанне | |
| Архітэктар | Kuai Xiang[d] |
| Дата заснавання | 1420 |
| Сайт |
dpm.org.cn (кіт.) intl.dpm.org.cn (англ.) intl.dpm.org.cn/?… (ісп.) intl.dpm.org.cn/?… (руск.) intl.dpm.org.cn/?… (яп.) intl.dpm.org.cn/?… (фр.) |
 |
|
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Пабудаваны ў перыяд з 1406 па 1420 гады як палац кітайскіх імператараў мін, палацавы комплекс з тых часоў зведаў мноства змен[2]. Будучы ўзорам традыцыйнай кітайскай палацавай архітэктуры[3], комплекс паўплываў на культурнае і архітэктурнае развіццё як Усходняй Азіі, так і іншых рэгіёнаў. З 1925 года Забаронены горад знаходзіцца ў падпарадкаванні Палацавага музея, чыя шырокая калекцыя твораў мастацтва і артэфактаў была сфарміравана на базе імператарскіх калекцый дынастый Мін і Цын. Частка былой музейнай калекцыі зараз размешчана ў Музеі імператарскага палаца ў Тайбэі; абодва музеі бяруць свой пачатак ад адной і той жа ўстановы, аднак пасля Грамадзянскай вайны ў Кітаі падзяліліся.
У 1987 годзе Забаронены горад першым з кітайскіх аб’ектаў быў занесены ЮНЕСКА у спіс Сусветнай спадчыны чалавецтва[3]. Уключаны ЮНЕСКА ў лік найбуйнейшых у свеце збораў захаваных старажытных драўляных будынкаў.
Remove ads
Распаўсюджанае найменне «Забаронены горад» — пераклад кітайскай назвы Цзыцзіньчэн (Пурпурны забаронены горад). Іншай назвай, якая мае такое ж паходжанне, выступае «Забаронены палац»[4].
Назва «Цзыцзіньчэн» шматузроўневая па сваім значэнні:
- Цзы, або «Пурпурны», мае на ўвазе Палярную зорку, якая ў Старажытным Кітаі называлася зоркай Цывей і ў традыцыйнай кітайскай астралогіі была нябесным прытулкам Нябеснага Імператара. Навакольная нябесная вобласць — Тры агароджы (кіт. спр. 紫微垣, піньінь Zǐwēiyuán, літаральна: «Ёмішча Цывей») — была сферай Нябеснага імператара і яго сям’і. Забаронены горад як рэзідэнцыя зямнога імператара быў зямным эквівалентам гэтай сферы.
- Цзінь, або «Забаронены», ставілася да таго факту, што ніхто не мог увайсці ў палац або пакінуць яго без найвышэйшага дазволу. Забаронены горад у самым сэрцы Пекіна быў адрэзаны ад астатняга горада равамі і пурпурно-чырвонымі сценамі; толькі імператар і яго набліжаныя мелі права тут знаходзіцца, а для простага люду гэтая частка Пекіна была недаступная. Яшчэ ў XIX стагоддзі замежнікі амаль ніколі там не бывалі, таму, калі Пекін быў узяты ў 1900 годзе пры падаўленні Баксёрскага паўстання, многія еўрапейцы і амерыканцы пісалі, як яны змаглі ўпершыню наведаць таямнічы палацавы комплекс.
- Чэн азначае «горад»[5].
Сёння гэты аб’ект па-кітайску вядомы, часцей за ўсё, як Гугун, што азначае «Былы палац»[6].
Remove ads
Збудаванне і дынастыя Мін
У эпоху мангольскай дынастыі Юань месцазнаходжанне Забароненага горада знаходзілася на тэрыторыі Імперскага горада. Пасля падзення дынастыі Юань, імператар Хун’у дынастыі Мін перамясціў сталіцу з паўночнага Пекіна ў Паўднёвы Нанкін, а ў 1369 годзе распарадзіўся зраўнаваць палацы з зямлёй. Для яго сына Чжу Дзі быў вынайдзены тытул прынца Янь, з рэзідэнцыяй у Пекіне. У 1402 Чжу Дзі ўзурпаваў трон і стаў імператарам, які кіраваў пад дэвізам «Юнлэ». Ён зрабіў Пекін другараднай сталіцай імперыі Мін, і ў 1406 годзе па яго ўказанні пачалося будаўніцтва таго, што пазней стала Забароненым горадам[5]. У той жа самы час імператар разгарнуў іншы параўнальны па маштабах праект: будаўніцтва комплексу даоскіх храмаў і манастыроў на гары Уданшань, які, зрэшты ён так і не наведаў.
План Забароненага горада быў распрацаваны мноствам архітэктараў і дойлідаў, а затым вывучаны імператарскім Міністэрствам працы[7]. У лік галоўных архітэктараў і інжынераў ўвайшлі Каі Сінь (кіт.: 蔡信)[7][8], в’етнамскі еўнух Нгуен Ан[9], Куаі Сіань, Лу Сіань (англ.: 陸祥) і іншыя[7].
Будаўніцтва працягвалася 15 гадоў, запатрабаваўшы працы ста тысяч майстэрскіх рамеснікаў-майстроў разьбы па каменю, дрэве, мастакоў і т. д. — і да мільёна будаўнікоў[10]. Калоны найважнейшых залаў былі выкананы з суцэльных бярвенняў каштоўнага «кітайскага лаўра (махіла») — наньму (кіт. спр. 楠木, піньінь nánmù), — Phoebe nanmu, які сустракаецца ў джунглях Паўднёва-Заходняга Кітая. Паўтарыць такое дасягненне ў наступныя гады не ўдалося: велізарныя калоны, якія мы бачым сёння, былі збудаваныя зноўку пры дынастыі Цын, з выкарыстаннем разнастайных парод хвоі[11]. Вялізныя тэрасы і вялікія каменныя разьбяныя арнаменты былі зробленыя з каменю, здабытага ў каменяломнях пад Пекінам. Самыя буйныя фрагменты немагчыма было даставіць звычайнымі сродкамі; замест гэтага, уздоўж маршруту былі выкапаныя студні, вадой з якіх у разгар зімы палівалі дарогу. Такім чынам ствараўся пласт лёду, па якім цягнулі камяні[12].
Падлогі найбуйнейшых залаў былі выбрукаваныя «залатымі цаглінамі» (кіт. спр. 金砖, піньінь jīnzhuān) з абпаленай гліны, здабытай у сямі паветах прэфектур Сучжоў і Сунцзян[13]. Абпал кожнай партыі займаў месяцы; у выніку былі атрыманы гладкія цагліны, якія пры ўдары выдавалі металічны гук[10]. Большая частка ўнутранага брукавання, якое мы бачым сёння, прадстаўляе сабой арыгіналы, узрост якіх складае шэсць стагоддзяў.
Глеба, вынятая падчас збудавання рова, была складзеная на поўнач ад палаца, для стварэння штучнага ўзгорка Цзіньшань[14].
Яшчэ да таго, як палац быў скончаны, Чжу Дзі пераехаў у Пекін пад выглядам таго, хто «вандруе і палюе» (巡狩): адміністрацыйны цэнтр імперыі паступова зрушыўся з Нанкіна ў Пекін. Калі ў 1420 годзе палац быў скончаны, Чжу Дзі пераехаў у яго, а Пекін афіцыйна стаў асноўнай сталіцай імперыі. Аднак не прайшло і дзевяці месяцаў пасля завяршэння іх будаўніцтва, як тры галоўныя залы, уключаючы тронную, згарэлі. Аднаўленне іх заняло 23 гады.
Забаронены горад валодаў унікальнымі для свайго часу характарыстыкамі. Ва ўсім палацавым комплексе няма ніводнай печкавай трубы. З самага пачатку, пасля пабудовы, тут была ўладкованая сістэма ацяплення, праведзеная пад падлогамі жылых пабудоў. Крыніцы цяпла знаходзіліся за межамі пабудоў, да іх былі праведзены падземныя трубы, па якіх і паступала цёплае паветра. Таксама насельнікі Забароненага горада для абагравання выкарыстоўвалі асаблівыя жароўні з драўняным вуглём, пры гарэнні не меў дыму і паху. Гэтыя жароўні былі абсталяваны спецыяльным каўпаком, што выключаў выпадковы выкід гарачых вуглёў. Па гэтай прычыне неабходнасць у печкавых трубах у палацы адпадала. Такая сістэма ацяплення была экалагічнай і істотна падвышала супрацьпажарную бяспеку ў Забароненым горадзе, які, у асноўным, пабудаваны з дрэва.
З 1420 па 1644 гады Забаронены горад быў рэзідэнцыяй дынастыі Мін. У красавіку 1644 года яго захапілі войскі паўстанцаў пад правадырствам Лі Цзычэна, і імператар Чунчжэнь — апошні імператар дынастыі Мін — павесіўся на ўзгорку Цзіньшань. Лі Цзычэн абвясціў сябе імператарам дынастыі Шунь у Зале ваеннай велічы[15]. Аднак неўзабаве ён бег, паколькі спасаваў перад аб’яднанымі сіламі былога мінскага генерала У Саньгуя і маньчжурскіх армій, па ходзе справы аддаўшы агню часткі Забароненага горада[16].
Дынастыя Цын
Да кастрычніка 1644 года маньчжуры дамагліся панавання ў Паўночным Кітаі, і прынц-рэгент Даргонь абвясціў дынастыю Цын у якасці пераемніка Мін. У Забароненым горадзе адбылася цырымонія аб’явы маладога імператара Шуньчжы?! кіраўніком усяго Кітая[17]. Кіраўнікі Цын ў асноўным падтрымлівалі мінскую структуру палаца, за выключэннем назваў некаторых ключавых будынкаў. У назвах, прысвоеных дынастыяй Мін, перавага аддавалася знаку джы (кіт. трад. 極, спр. 极), які азначае «перавагу» або «выключнасць», у той час як у новых цынскіх назвах аддавалі перавагу тэрмінам, якія азначаюць «мір» і «гармонію»; напрыклад, Хуаньджыдзянь, «Зала Імперскай перавагі», быў перайменаваны ў Тайхэдзянь, «Залу Вярхоўнай гармоніі».
Акрамя таго, паказальнікі і таблічкі з назвамі былі зроблены дзвюхмоўнымі (на кітайскай і маньчжурскай)[18], а галоўная частка афіцыйнай апачывальні імператрыцы, — Зала Зямнога спакою, — стала шаманістычным свяцілішчам[19].
Такім чынам, Забаронены горад стаў цэнтрам улады дынастыі Цын. Аднак у Цынскую эпоху многія імператары наведваліся ў Забаронены горад толькі для фармальных прыёмаў, праводзячы большую частку часу за горадам, у Летнім палацы або палацы Юаньмін’юань.
У 1860 годзе, падчас Другой опіумнай вайны, англа-французскія сілы авалодалі забароненым горадам і акупавалі яго аж да канца вайны[20]. У 1900 годзе імператрыца Цысі бегла з Забароненага горада падчас Баксёрскага паўстання, пакінуўшы яго пад акупацыяй войскаў дзяржаў дагавора аж да наступнага года.
Забаронены горад служыў домам дваццаці чатырох імператарам, — чатырнаццаці дынастыі Мін і дзесяці дынастыі Цын, — пасля звяржэння цінскай дынастыі ў 1911—1912 гадах і адрачэння Пу І, апошняга імператара Кітая, у 1912 годзе, Забаронены горад перастаў быць палітычным цэнтрам краіны. Аднак, паводле пагаднення, заключанага паміж імператарскім домам Цын і Урадам новай Кітайскай Рэспублікі, Пу І было дазволена — фактычна, загадана — пражываць у межах сцен Забароненага горада. Пу І і яго сям’я захавалі за сабой права карыстання Унутраным палацам, а знешні палац быў перададзены рэспубліканскім уладам. У 1914 годзе ў знешнім палацы быў заснаваны музей[21].
Пасля рэвалюцыі
У перыяд Бэянскага ўрада Кітайскай Рэспублікі расла незадаволенасць знаходжаннем Пу І ў палацы[22].
У 1923 годзе Рэджынальд Джонстан, настаўнік англійскай мовы Пу І, распавёў яму, што еўнухі употай выносяць з палаца каштоўнасці і прадаюць іх у антыкварных крамах. Пу І замовіў аўдыт палацавых калекцый. Перш чым пачаўся аўдыт, пажар знішчыў сады Палаца стваральнага росквіту (建福宫), у якім захоўвалася вялікая частка калекцыі твораў мастацтва імператара Цяньлуна[23]. У сваіх мемуарах Пу І сцвярджаў, што пажар быў уладкаваны еўнухамі для ўтойвання учыненых імі растрат. Гэты пажар яшчэ ўзмацніў грамадскае раздражненне тым фактам, што Пу І працягвае займаць палац[24]. Сады былі адноўлены толькі ў 2005 годзе[25].
У 1924 годзе ў выніку путчу Пекінам авалодаў генерал Фэн Юйсян. Дэнансуючы папярэдняе пагадненне з імператарскім домам Цын, Фэн выгнаў Пу І з палаца[22]. Шырокая калекцыя прадметаў мастацтва, сабраная мінскімі і цынскімі імператарамі, перайшла ў рукі Рэспублікі. На іх аснове 10 кастрычніка 1925 года (Свята Дзвюх Дзясятак) у былым імператарскім палацы быў створаны адпаведна названы музей (кіт. спр. 故宫博物院, піньінь Gùgōng Bówùyùan, пал. Гугун Боуюань, літаральна: «Музей „Былы імператарскі палац“»), часта вядомы і на іншых мовах як Музей «Гугун»[26]. Зрэшты, у музея быў значна меншага памеру папярэднік, адкрыты ў адным з будынкаў палаца — Зале баявой славы («К») (кіт.: 武英殿, Уіндзянь) — ужо ў 1914 годзе. Вялікая колькасць кашноўнасцяў і цікаўных артэфактаў, якія знаходзіліся там, былі паступова каталагізаваныя (каля 1,17 млн адзінак захоўвання паводле вопісу 1925 года) і выстаўлены на агляд публікі[27].
У 1933 годзе японскае ўварванне ў Кітай паставіла пад пагрозу бяспеку гэтых нацыянальных рэліквій, і яны былі вывезены з Забароненага горада. Пачынаючы з 1933 года значная частка калекцыі музея (111 549 адзінак захоўвання, у тым ліку важныя артэфакты і імператарскія троны), былі спакаваныя і эвакуіраваны. Спачатку яны былі адпраўленыя ў Нанкін, а затым у Шанхай. Аднак неўзабаве японскія войскі сталі пагражаць Шанхаю. Выканаўчы савет прыняў рашэнне эвакуіраваць калекцыі на Далёкі Захад. Артэфакты былі падзелены на тры партыі. Адна накіравалася паўночным маршрутам у бок Шэньсі. Другая была адпраўлена па Янцзы на паўднёвы захад краіны, у напрамку Сычуаня і Гуйчжоу. Апошняя партыя была транспартавана на поўдзень, у бок Гуансі. Хуткасць японскага наступу прымусіла, каб пазбегнуць бамбёжкі і захопу, перамяшчаць артэфакты хутка, часцяком прымаючы рашэнні ўсяго за гадзіну да адпраўкі. У рэшце рэшт усе тры калекцыі апынуліся ў адноснай бяспецы ў Сычуане, дзе яны заставаліся да канца вайны[28].
Тым часам японская армія захапіла Забаронены горад у Пекіне. Многія супрацоўнікі музея заставаліся ў Пекіне ўсю вайну, і альбо з-за іх прысутнасці, альбо з-за павагі японскіх уладаў да Пу І (які стаў імператарам праяпонскай дзяржавы Маньчжоу-го), частка калекцыі, якая заставалася падчас вайны ў Пекіне, таксама ацалела. Японская армія змагла вывезці толькі некалькі вялікіх бронзавых чанаў і фрагменты гарматы. Большая частка гэтых трафеяў была пасля вайны знойдзена ў Цяньцзіне[20].
У 1945 годзе, пасля перамогі над Японіяй і заканчэння Грамадзянскай вайны, артэфакты былі перавезены назад у Нанкін і Пекін. Выдатна, што ні адзін з іх не быў ні пашкоджаны, ні згублены[29]. Калекцыі музея ў Пекінскім Забароненым горадзе з тых часоў пашыраліся за кошт перадачы экспанатаў з іншых музеяў краіны і з іншых крыніц.
Палацавы музей на Тайвані
У канцы 1940-х гадоў, калі Гаміньдан прайграў грамадзянскую вайну ў Кітаі, Чан Кайшы загадаў перавезці артэфакты музея «Гугун» з Забароненага горада і Нацыянальнага музея ў Нанкіне на Тайвань. Па меры развіцця падзей, ніякія артэфакты з Пекіна адпраўленыя не былі; аднак многія з лепшых калекцый, якія захоўваліся ў Нанкіне (2972 скрыні з 13 427), былі перапраўлены на Тайвань, дзе яны сталі ядром Музея імператарскага палаца ў Тайбэі[30][31].
У выніку паляпшэння адносін паміж КНР і Тайванем у XXI стагоддзі стала магчымым і развіццё кантактаў паміж пекінскім і тайбэйскім музеямі «Гугун». Пачынаючы з 2009 года ў Тайбэі былі праведзены шэраг важных сумесных экспазіцый з прадметамі з абедзвюх (пекінскай і тайбэйскай) калекцый. Аднак з Тайбэя ў Пекін для выставак пакуль толькі пасылаюцца фатаграфіі і відэазапісы, але не арыгіналы экспанатаў, з прычыны неўрэгуляванасці іх прававога статусу: тайваньскі бок не ўпэўнены ў тым, ці дазволяць улады КНР вярнуць на Тайвань пасланыя ў Пекін экспанаты[32].
Пры Кітайскай Народнай Рэспубліцы
У 1949 годзе ля Брамы Нябеснага Спакою, прама насупраць Забароненага горада, была абвешчана Кітайская Народная Рэспубліка. На працягу наступных двух дзесяцігоддзяў былі ўнесены розныя прапановы — зраўнаваць з зямлёй або рэканструяваць Забаронены горад, каб разбіць грамадскі парк, пабудаваць транспартную развязку або «забаўляльныя аб’екты»[33].
У гэты перыяд Забаронены горад зведаў некаторую шкоду, уключаючы разборку трона ў Зале цэнтральнай (поўнай) гармоніі, зняцце таблічак з назвамі з некалькіх будынкаў і садоў, і разбурэнне некаторых невялікіх варот і пабудоў[34].
Пік шкоды прыйшоўся на перыяд Культурнай рэвалюцыі. У 1966 годзе была мадыфікаваная Зала Пакланення продкам і разбураныя некаторыя артэфакты — дзеля выставак рэвалюцыйных гразевых скульптур. Аднак далейшае разбурэнне было папярэджана, дзякуючы ўмяшанню Прэм’ера Чжоу Эньлая, які паслаў армейскі батальён ахоўваць горад. Гэтыя войскі таксама прадухілілі разрабаванне палаца Чырвонай гвардыяй, якая накіравалася на штурм і разбурэнне «Чатырох перажыткаў». З 1966 па 1971 гады ўсе брамы ў Забаронены горад былі запячатаны, каб выратаваць яго ад далейшага разбурэння[35].
Нягледзячы на намаганні, прыкладзеныя для прадухілення камерцыялізацыі палаца, існуе некаторая колькасць камерцыйных прадпрыемстваў — такіх, як сувенірныя крамы і фотакіёскі. Гэтыя камерцыйныя прадпрыемствы часта станавіліся прадметам рознагалоссяў. Кавярня Starbucks[36], якая адкрылася ў 2000 годзе[37], справакавала пярэчанні[38] і ў канчатковым рахунку 13 ліпеня 2007 года была зачынена. Кітайскія СМІ адзначылі таксама пару сувенірных крам, якія ў 2006 годзе адмовіліся прыняць грамадзян Кітая[39]. Паводле паведамленняў, мэтай з’яўлялася захаванне атмасферы, у якой замежнікі маглі станавіцца ахвярамі ўспушвання коштаў. Пасля некаторыя каментатары, напрыклад, уплывовы вядучы Phoenix TV Лючу Лювей, падвергнулі сумневу саму практыку здачы ў арэнду участкаў у Забароненым горадзе ў якасці месцаў рознічнага гандлю.
У 2005 годзе IBM і палацавы музей анансавалі сумесны праект стварэння на базе Інтэрнэту віртуальнай мадэлі Забароненага горада і асацыяваных з ім аб’ектаў у Пекіне[40]. У 2008 годзе гэты сеткавы праект культурнай спадчыны быў выпушчаны ў свет пад назвай «Забаронены горад: па-за прасторай і часам». Ён рэалізаваны на англійскай і кітайскай мовах. Віртуальны Забаронены горад ўключае ў сябе каля 800 будынкаў і прадстаўляе сабой інтэрактыўныя трохмерныя мадэлі пабудоў Забароненага горада і культурных артэфактаў[40].
У нашы дні палацавы комплекс з’яўляецца адной з галоўных турыстычных славутасцяў Пекіна. Забаронены горад штогод наведваюць каля 7 мільёнаў чалавек; у летні перыяд, колькасць турыстаў дасягае 77 тысяч у дзень. Адказнасць за захаванне і рэстаўрацыю Забароненага горада ўскладзена на Палацавы музей. Абмежаваная вышыня будынкаў, размешчаных вакол яго. У 2005 годзе пачаўся разлічаны на шаснаццаць гадоў праект па рамонце і рэстаўрацыі ўсіх будынкаў Забароненага горада, з мэтай іх вяртання да стану да 1912 года. Гэтая рэстаўрацыя — найбуйнейшая з усіх прадпрынятых за два стагоддзі; яна прадугледжвае пачарговае закрыццё участкаў Забароненага горада для правядзення ацэнкі, рамонту і рэстаўрацыі[41]. Некаторыя закінутыя або разбураныя ўчасткі перабудоўваюцца, што таксама з’яўляецца складнікам праекта. Сады Палаца стваральнага росквіту, разбураныя пажарам у 1923 годзе, былі адноўлены ў 2005 годзе, аднак застаюцца зачыненымі для публікі[25]. Акрамя таго, у іншым стылі быў спраектаваны інтэр’ер, а будынкі выкарыстоўваюцца для правядзення візітаў дзяржаўных дзеячаў[23].
Remove ads
Навакольная тэрыторыя
Забаронены горад прадстаўляе сабой прамавугольнік з даўжынямі бакоў 961 метр (з поўначы на поўдзень) на 753 метра (з усходу на захад). Ён складаецца з 980 захаваных будынкаў з 8886 «бухтамі» пакояў[42][43] (хоць у гэты лік могуць не ўваходзіць розныя вестыбюлі)[42]. Яшчэ адной часта сустраканай ацэнкай з’яўляецца 9999 пакояў, уключаючы вестыбюлі[44]; хоць гэтая лічба часта цытуецца, яна не падтрымліваецца дадзенымі пошукаў і, хутчэй за ўсё, прадстаўляе сабой вусную традыцыю[45]. У цэлым, у Забароненага горада тры вертыкальныя восі; найважнейшыя будынкі размешчаны на цэнтральнай восі «поўнач-поўдзень»[46].
Забаронены горад быў спраектаваны так, каб з’яўляцца цэнтрам старажытнага Пекіна. Ён заключаны ўнутры большай, абнесенай сценамі, вобласці, названай Імперскі горад. Імперскі горад, у сваю чаргу, заключаны ўнутры Унутранага горада; на поўдзень ад апошняга знаходзіцца Знешні горад. Забаронены горад працягвае адыгрываць важную ролю ў гарадской схеме Пекіна. Цэнтральны вектар «поўнач-поўдзень» застаецца цэнтральнай воссю горада; гэтая вось працягваецца на поўдзень праз Браму Нябеснага спакою да плошчы Цяньаньмэнь, цырыманіяльнага цэнтра Кітайскай Народнай Рэспублікі, і далей да Юндзімэнь. На поўнач яна працягваецца праз пагорак Цзіньшань да Звонавай і Барабаннай вежаў[47]. Гэтая вось не арыентавана строга з поўначы на поўдзень, але зрушаная — крыху больш чым на два градусы. У цяперашні час даследчыкі лічаць, што вось была спраектаваная ў эпоху дынастыі Юань такім чынам, каб яна была размешчана на адной лініі з Шанду — іншай сталіцай іх імперыі[48].
Забаронены горад традыцыйна падзяляецца на дзве часткі. Знешні палац (外朝, Вайчэн), або Пярэдні палац (前朝), уключае паўднёвыя ўчасткі, і выкарыстоўваўся для цырыманіяльных мэтаў. Унутраны палац (内廷, Нэйцін), або Задні палац (后宫), які ўключае паўночныя ўчасткі, з’яўляўся рэзідэнцыяй імператара і яго сям’і і быў прызначаны для заняцця паўсядзённымі дзяржаўнымі справамі.
Сцены і брамы
Забаронены горад атачаюць сцяна даўжынёй 3400 метраў і вышынёй 7,9 метраў[49], і роў глыбінёй 6 метраў і шырынёй 52 метры. Шырыня сцен у аснове складае 8,62 метра, да вяршыні яны сыходзяцца да 6,66 метраў[50]. Гэтыя сцены служылі ў якасці як ахоўных, так і ўмацавальных сцен палаца. Яны былі пабудаваны з утрамбаванай зямлі ў якасці асновы і з абодвух бакоў пакрытыя трыма пластамі спецыяльна абпаленых цаглін, прамежкі паміж якімі былі запоўненыя вапнавым растворам[51].
Чырвоным пункцірам праведзена прыблізная размежавальная лінія паміж Унутраным палацам (поўнач) і Знешнім палацам (поўдзень) Забароненага горада.
|
A. Брама Умэнь. Б. Брама Шэньумэнь. В. Брама Сіхуамэнь. Г. Брама Дунхуамэнь. Д. Вартавыя вежы. Е. Брама Тайхэмэнь. Ж. Павільён Тайхэдзянь. З. Павільён Чжунхэдзянь. І. Павільён Баахэдзянь. К. Флігель Уіндзянь. |
Л. Флігель Вэньхуадзянь. М. Сад Цынін. Н. Наньсаньсо. О. Палац Цяньцынгун. П. Палац Цзяатайдзянь. Р. Палац Куньнінгун. С. Імператарскі сад. Т. Павільён Янсіньдзянь. У. Палац Ніншоугун. |
На чатырох кутах сцяны размешчаны вежы, мудрагелістыя дахі якіх ўпрыгожаны 72 рэбрамі (паўтараючы Павільён прынца Тэнга і Павільён жоўтага жураўля, як яны захаваныя на карцінах эпохі дынастыі Сун)[51]. Для простых людзей, якія жывуць па-за сценамі, гэтыя вежы з’яўляюцца самымі прыкметнымі кампанентамі палаца, і з імі звязана шмат народных паданняў. Паводле легенды, майстрам не ўдалося зноў сабраць кутнюю вежу пасля таго, як яна была разабрана для рамонту ў ранні перыяд дынастыі Цын, і яна была адноўлена толькі пасля ўмяшання несмяротнага цесляра Лу Баня[49].
Сцены з кожнага боку забяспечаныя брамамі. У паўднёвай сцяне знаходзіцца галоўная, Мерыдыянная (паўдзённая) брама («А» на схеме) (кіт.: 午門, Умэнь). (З плошчы Цяньаньмэнь у Забаронены горад вядзе Браму нябеснага спакою, аднак у тэхнічным сэнсе яна не з’яўляюцца яго часткай; гэта — брама Імперскага горада.) Ад Мерыдыяннай брамы адыходзяць два выступаючых крыла, якія разам з самой брамай фарміруюць тры бакі размешчанай перад імі плошчы (плошча Умэнь, або Мерыдыяннай брамы)[52]. Брама забяспечаная пяццю праходамі. Цэнтральны праход з’яўляецца часткай імператарскага шляху — выбрукаванай каменем дарогі, якая фармуе цэнтральную вось Забароненага горада і ўсяго старажытнага Пекіна, і вядзе ад Брамы Кітая на поўдні аж да самага Цзіньшань на поўначы. Па імператарскай дарозе можа хадзіць ці ездзіць толькі імператар (а таксама імператрыца — з нагоды свайго шлюбу — і студэнты, якія паспяхова здалі Імператарскі экзамен[46].
На поўначы размешчана Брама Боскай моцы (або Ваеннай Доблесці) («Б») (кіт.: 神武门, Шэньумэнь), якая выходзіць на парк Цзіньшань. Усходняя і заходняя брамы называюцца «Усходняя Брама Славы» (кіт.: 东华门, Дунхуамэнь) і «Заходняя брама Славы» (кіт.: 西华门, Сіхуамэнь). Усе брамы Забароненага горада дэкараваны дзевяццю радамі па дзевяць залатых цвікоў — за выключэннем Усходняй брамы Славы, якая ўпрыгожана толькі васьмю радамі[46].
Планіроўка
Прайшоўшы праз Мерыдыянную (Паўдзённую) браму, наведвальнік трапляе на вялікую плошчу, працятую звівістай ўнутранай ракой залатой вады, праз якую перакінута пяць мастоў. За плошчай ўзвышаецца брама Вярхоўнай гармоніі. За ёй знаходзіцца плошча Залы Вярхоўнай гармоніі[53]. Ад гэтай плошчы падымаецца трох’ярусная тэраса з белага мармуру. На яе вяршыні размешчаны тры залы — цэнтр палацавага комплексу. Гэта — у напрамку з поўдня на поўнач — Зала Вярхоўнай гармоніі («Ж») (кіт.: 太和殿, Тайхэдзянь), Зала Цэнтральнай (Поўнай) гармоніі («З») (кіт.: 中和殿, Чжунхэдзянь) і Зала Захавання Гармоніі («І») (кіт.: 保和殿, Баахэдзянь)[54]. Гэта асноўныя памяшканні Знешняга палаца, дзе імператар выконваў свае дзяржаўныя функцыі.
Зала Вярхоўнай гармоніі з’яўляецца самай вялікай, і ўзвышаецца прыкладна на 30 метраў над узроўнем навакольнай плошчы. Гэта — цырыманіяльны цэнтр імперскай улады, і найбуйнейшая захаваная драўляная структура ў Кітаі. Яна складае дзевяць «бухт» у шырыню і пяць у глыбіню — лікі 9 і 5 сімвалічна звязаны з веліччу імператара[55]. У столь у цэнтры залы ўмантаваны мудрагелісты кесон, дэкараваны выгнутым цмокам "з рота якога вырываецца група металічных шароў ў форме кандэлябра, названы «Люстэрка Суаньянь»[56]. У эпоху дынастыі Мін імператар збіраў тут двор для абмеркавання дзяржаўных спраў. У перыяд дынастыі Цын, паколькі імператар збіраў двор значна часцей, замест Залы Вярхоўнай гармоніі выкарыстоўвалася менш чапурыстае памяшканне, а гэтая зала была прызначана толькі для цырыманіяльных сітуацый, такіх як каранацыя, інвестытура і імператарскія вяселлі[57].
Зала Цэнтральнай (Поўнай) гармоніі — меншая за Залу Вярхоўнай гармоніі, квадратнай формы, выкарыстоўвалася імператарам для падрыхтоўкі і адпачынку да і падчас цырымоній[58]. Зала Захавання гармоніі, якая знаходзіцца ззаду яе, выкарыстоўвалася для рэпетыцый цырымоній, а таксама з’яўлялася месцам правядзення фінальнага этапу імператарскага экзамену[59]. Ва ўсіх трох залах прадстаўлены імператарскія троны, самы вялікі і старанна аформлены з якіх — трон у Зале Вярхоўнай гармоніі[60].
У цэнтральнай частцы пахілаў, якія вядуць уверх да тэрас з паўночнага і паўднёвага бакоў, знаходзяцца цырыманіяльныя пандусы — частка імператарскага шляху — аформленыя майстэрскай барэльефнай разьбой, якая мае сімвалічны сэнс. Паўночны пахіл, які знаходзіцца за Залай Захавання гармоніі, выразаны з суцэльнага кавалка каменя даўжынёй 16,57 метраў, шырынёй 3,07 метра і таўшчынёй 1,7 метра. Ён важыць каля 200 тон і з’яўляецца самым вялікім разьбяным арнаментам такога роду ў Кітаі[10]. Паўднёвы пахіл, размешчаны перад Залай Вярхоўнай гармоніі — яшчэ даўжэй, аднак зроблены з двух злучаных паміж сабой каменных пліт; стык быў па-майстэрску скрыты з дапамогай накладзеных адзін на другі разьбяных барэльефаў, і быў знойдзены толькі пасля таго, як у XX стагоддзі эрозія павялічыла прамежак[61].
На паўднёвым захадзе і паўднёвым усходзе Знешняга двара знаходзяцца залы Ваеннай велічы і Літаратурнай славы. Першая выкарыстоўваўся імператарам у розных сітуацыях для прыёму міністраў і правядзення нарад двара, а ў другой размяшчалася ўласная палацавая друкарня. Апошняя выкарыстоўвалася для цырыманіяльных лекцый высокашаноўных канфуцыянскіх навукоўцаў, а пазней стала офісам Вялікага Сакратарыята. Тут захоўваўся асобнік «Чыку цюаньшу». На паўночным усходзе размешчаны тры паўднёвыя ўчасткі (кіт. спр. 南三所), якія былі рэзідэнцыяй кронпрынца[53].
Знешні палац, або Паўднёвы сектар
Унутраны палац аддзелены ад Знешняга даўгаватай пляцоўкай, размешчанай артаганальна галоўнай восі горада. Ён служыў домам імператару і яго сям’і. У перыяд дынастыі Цын імператар жыў і працаваў амаль выключна ва Унутраным палацы, а Знешні палац выкарыстоўваўся толькі для цырыманіяльных мэтаў[62].
Ва Унутраным палацы знаходзіліся жылыя памяшканні, дзе жылі, гулялі, пакланяліся багам імператар, імператрыцы, наложніцы, прынцы і прынцэсы. Тут жа знаходзяцца тры імператарскіх сады — Даўгалецця (зялёная вобласць на поўнач ад палаца Ниншоугун на схеме) (кіт.: 宁寿宫花园, Ніншоугун), Дабрыні і Спакою («М») (кіт.: 慈宁花园, Цынін), і Імператарскі сад («С») (кіт.: 御花园, Юйхуаюань).
У цэнтры Унутранага палаца знаходзяцца асноўныя памяшканні гэтай часткі Забароненага горада — яшчэ адна група з трох залаў. Гэта, лічачы з поўдня: Зала Нябеснай чысціні («О») (кіт.: 乾清宫, Цяньцынгун), зала Аб’яднання і міру («П») (кіт.: 交泰殿, Цзяатайдзянь) і Зала Зямнога спакою («Р») (кіт.: 坤宁宫, Куньнінгун). Меншыя ў параўнанні з заламі Знешняга палаца, тры залы Унутранага палаца былі афіцыйнымі рэзідэнцыямі імператара і імператрыцы. Імператар, які ўвасабляе ян і Неба, займаў Палац Нябеснай чысціні; імператрыца, увасабляючы Інь і Зямлю, — Палац Зямнога спакою. Паміж імі знаходзілася зала Аб’яднання і Міру, у якой інь і ян змешваліся, каб спарадзіць гармонію[63].
Палац Нябеснай чысціні прадстаўляе сабой будынак з двума карнізамі і змешчаны на аднаўзроўневай платформе з белага мармуру. Ён звязаны з Брамай Нябеснай Чысціні, размешчанай на поўдзень ад яго, прыпаднятым праходам. У перыяд дынастыі Мін ён быў рэзідэнцыяй імператара. Аднак, пачынаючы з імператара Юнчжэн дынастыі Цын, імператары жылі не ў гэтым палацы, а ў меншай Зале Разумовага развіцця далей на захад — з павагі да памяці імператара Кансі[49]; А Палац Нябеснай чысціні стаў імператарскай залай аўдыенцый[64]. На даху усталяваны кесон, упрыгожаны выгнутым цмокам. Над тронам вісіць дошка, на якой напісана «Правасуддзе і Гонар» (кіт. спр. 正大光明, піньінь zhèngdàguāngmíng)[65].
Палац Зямнога спакою — будынак з двума карнізамі, 9 «бухт» у шырыню і 3 у глыбіню. Пры дынастыі Мін ён быў рэзідэнцыяй імператрыцы. У эпоху дынастыі Цын вялікія часткі палаца былі трансфармаваны новымі маньчжурскімі кіраўнікамі пад патрэбы шаманісцкіх рытуалаў. Пачынаючы з перыяду праўлення імператара Юнчжэн, імператрыца перастала пражываць у палацы; аднак, два пакоі ў Палацы Зямнога спакою былі захаваныя, для выкарыстання ў шлюбную ноч імператара[66].
Паміж гэтымі двума палацамі размешчана Зала Аб’яднання і Миру, квадратнай формы, з пірамідальным дахам. Тут захоўваюцца 25 імператарскіх пячатак дынастыі Цын, роўна як і іншыя цырыманіяльныя прыналежнасці[67].
Ззаду гэтых трох залаў знаходзіцца Імператарскі сад. Адносна маленькі і кампактны па дызайне, сад, тым не менш, уключае ў сябе некалькі майстэрскіх ландшафтных кампанентаў[68]. На поўнач ад саду размешчана Брама Боскай моцы.
Непасрэдна на захад размешчана Зала Разумовага развіцця. Нязначны спачатку палац, пачынаючы з перыяду імператара Юнчжэн стаў de facto рэзідэнцыяй і офісам імператара. У апошнія дзесяцігоддзі дынастыі Цын удовыя імператрыцы — у тым ліку Цы Сі- праводзілі нарады двара ва ўсходняй частцы гэтай залы. Вакол Залы Разумовага развіцця знаходзяцца офісы Вялікага савета і іншых ключавых дзяржаўных органаў[69].
Паўночна-ўсходні сектар Унутранага палаца заняты Палацам Ціхамірнага даўгалецця (кіт. спр. 寧壽宮)- комплекс, пабудаваны імператарам Цяньлун у чаканні свайго сыходу на спакой. Ён люстрана капіюе планіроўку самага Забароненага горада і ўключае ў сябе «знешні палац», «унутраны палац», сады і храмы. Уваход у Палац Ціхамірнага даўгалецця адзначаны Экранам дзевяці драконаў з паліванай чарапіцы[70]. Гэты сектар Забароненага горада рэстаўраваўся ў партнёрстве паміж Палацавым музеем і Фондам сусветных помнікаў[71].
Унутраны палац, або Паўночны сектар
Рэлігія складала важную частку жыцця імператарскага палаца. Пры дынастыі Цын Палац Зямнога спакою стаў месцам правядзення шаманісцкіх цырымоній маньчжураў. Кітайская рэлігія — даасізм — працягвала адыгрываць важную ролю на ўсім працягу дынастый Мін і Цын. На тэрыторыі Забароненага горада існавала дзве дааісцкіх святыні, адна ў імператарскім садзе і другая ў цэнтральнай зоне Унутранага палаца[72].
Яшчэ адной дамінуючай формай рэлігіі ў палацы перыяду дынастыі Цын быў будызм. Па ўсім унутраным палацы была раскідана вялікая колькасць храмаў і свяцілішчаў — у тым ліку аб’екты тыбецкага будызму, або ламаізму. Будысцкая іканаграфія была таксама багата прадстаўлена ў афармленні інтэр’ераў многіх пабудоў[73]. Адным з найважнейшых сярод іх з’яўляецца Павільён Кветкавага дажджу. У ім размяшчалася вялікая колькасць будысцкіх статуй, абразоў і мандал, сабраных у рытуалістычныя патэрны[74].
Рэлігія
Забаронены горад з трох бакоў акружаны імператарскімі садамі. На поўнач ад яго знаходзіцца парк Цзіньшань, вядомы таксама пад назвай «Панарамны пагорак» — штучны пагорак, насыпаны з глебы, вынятай пры пабудове рова і з бліжэйшых азёр[14].
На захад размешчаны Чжуннаньхай — былы імператарскі парк, упісаны паміж двума злучанымі азёрамі, які цяпер служыць цэнтральнай штаб-кватэрай Камуністычнай партыі Кітая і Дзяржаўнага савета КНР. На паўночным захадзе знаходзіцца парк Бэйхай — папулярны імператарскі парк, таксама арганізаваны вакол возера, якое злучаецца з двума паўднёвымі азёрамі.
На поўдзень ад Забароненага горада размяшчаліся дзве важныя святыні: Імператарскае Свяцілішча сям’і — — або Імператарскі Храм продкаў (кіт. спр. 太庙, піньінь Tàimiào), — і Імператарскае Свяцілішча дзяржавы (кіт. спр. 太社稷, піньінь Tàishèjì), у якіх імператар пакланяўся духам сваіх продкаў і духу нацыі, адпаведна. Сёння першая — гэта Зала культуры працоўнага народа Кітая[75], а другі — парк Жангшан, які ўвекавечвае памяць Сунь Ятсена[76].
На поўдзень, уздоўж галоўнай восі, стаяць дзве амаль ідэнтычныя брамы. Гэта Вертыкальная брама (кіт. спр. 端门, піньінь Duānmén) і больш знакамітая Брама нябеснага спакою, упрыгожаныя партрэтам Маа Цзэдуна ў цэнтры і двума плакатамі злева і справа: «Няхай жыве Кітайская Народная Рэспубліка» і «Няхай жыве вялікае адзінства народаў свету». Брама Нябеснага спакою злучае тэрыторыю Забароненага горада з сучасным сімвалічным цэнтрам кітайскай дзяржавы — плошчай Цяньаньмэнь.
Хоць у цяперашні час будаўнічыя работы паблізу Забароненага горада жорстка кантралююцца, некантралюемыя і часам палітычна матываваныя разбурэнні і рэканструкцыі, якія ажыццяўляліся на працягу ўсяго мінулага стагоддзя, змянілі аблічча раёнаў, якія атачаюць Забаронены горад. З 2000 года муніцыпальны ўрад Пекіна працуе над высяленнем урадавых і ваенных устаноў, што займаюць некаторыя гістарычныя будынкі, а вакол захаваных частак сцен Імперскага горада разбіты парк. У 2004 годзе быў абноўлены дэкрэт, які тычыцца планіроўкі і абмежавання вышыні будынкаў, прыняты з мэтай ператварыць тэрыторыю Імперскага горада і Паўночны гарадскі сектар у буферную зону Забароненага горада[77]. У 2005 годзе Імперскі горад і Бэйхай (як дадатковы аб’ект Летняга палаца) былі ўключаны ў шорт-ліст выбару наступнага аб’екта Сусветнай спадчыны ў Пекіне[78].
Сімвалізм
Дызайн Забароненага горада, пачынаючы з яго агульнай планіроўкі і аж да драбнюткіх дэталяў, быў старанна распрацаваны з тым, каб адлюстроўваць філасофскія і рэлігійныя прынцыпы — а звыш таго, сімвалізаваць веліч імператарскай улады. Да ліку прыкметных прыкладаў адносяцца:
- Жоўты — колер імператара. Таму амаль усе дахі ў Забароненым горадзе пакрытыя жоўтай паліванай чарапіцай. Маюцца толькі два выключэнні. Бібліятэка ў Павільёне Літаратурнай глыбіні (кіт. спр. 文渊阁) была пакрыта чорнай чарапіцай, паколькі чорны колер асацыяваўся з вадой, а такім чынам, прадухіленнем пажару. Падобным чынам, рэзідэнцыі кронпрынца пакрытыя зялёнай чарапіцай, таму што зялёны колер асацыяваўся з дрэвам, а значыць, ростам[55].
- Усе галоўныя залы знешняга і ўнутранага палацаў арганізаваны ў групы па тры — фармат трыграмы Цыань, якая сімвалізуе неба. З іншага боку, рэзідэнцыі ўнутранага палаца арганізаваны ў групы па шэсць — фармат трыграмы Кун, якая сімвалізуе зямлю[49].
- Нахільныя пахілы дахаў будынкаў дэкараваны шэрагам статуэтак, узначаленых чалавекам верхам на феніксе, за якімі рушыць імператарскі дракон. Лік статуэтак сімвалізуе статус будынка. Нязначная пабудова можа мець 3 ці 5 статуэтак; зала Вярхоўнай гармоніі мае 10 — адзіны будынак у краіне, якому ў часы імперыі было дазволена такое. У выніку яго дзясятая статуэтка, названая «Хангшы» («якая мае дзесяты ранг») (кіт. спр. 行十, піньінь Hángshí)[67], з’яўляецца унікальнай таксама і для Забароненага горада[79].
- Планіроўка будынкаў адпавядае старажытным традыцыям, зафіксаваным у Лі цзі. Так, храмы продкаў размешчаны перад палацам; сховішчы размешчаны ў пярэдняй частцы палацавага комплексу, а жылыя зоны — ззаду[80].
Remove ads
Забаронены горад — кульмінацыя двухтысячагадовага развіцця класічнай кітайскай і ўсходне-азіяцкай архітэктуры — аказвае ўплыў на наступнае развіццё архітэктуры Кітая, роўна як і з’яўляецца крыніцай натхнення для многіх твораў мастацтва. Вось некалькі канкрэтных прыкладаў:
- У мастацтве і папулярнай культуры
Забаронены горад служыў сцэнай для многіх мастацкіх твораў. У апошнія гады ён дэманструецца ў фільмах і тэлевізійных серыялах. Вось некалькі прыкметных прыкладаў:
- «Забаронены горад» (1918), мастацкі фільм пра кітайскую прынцэсу і амерыканца.
- «Апошні імператар» (1987), біяграфічны фільм пра жыццё Пу І — апошняга імператарскага насельніка палаца — быў першым у гісторыі мастацкім фільмам, які ўрад Кітайскай Народнай Рэспублікі дазволіў зняць у Забароненым горадзе.
- «Марка Пола» — сумесны міні-серыял NBC і RAI, паказаны ў пачатку 1980-х гадоў, быў зняты ў Забароненым горадзе. Аднак, цяперашняга Забароненага горада не існавала ў эпоху дынастыі Юань, калі Марка Пола сустракаўся з Хубілаем.
- У Забароненым горадзе праходзілі здымкі кліпа групы «30 Seconds to Mars» на песню «From Yesterday».
- Забаронены горад — адно з цудаў свету ў гульні «Цывілізацыя V».
- Сцэнічная пляцоўка
Забаронены горад служыць таксама сцэнічнай пляцоўкай. Аднак яго выкарыстанне ў гэтай якасці жорстка абмежавана, у сувязі з тым, што абсталяванне і выступленні аказваюць значны ўплыў на старажытныя пабудовы. Амаль усе прадстаўленні, пра якія гаворыцца, што яны маюць месца «ў Забароненым горадзе», праводзяцца па-за палацавых сцен.
- Опера Джакама Пучыні «Турандот» — гісторыя кітайскай прынцэсы — была выканана ў імператарскай святыні непасрэдна паблізу Забароненага горада ў першы раз у 1998 годзе.
- У 1997 годзе народжаны ў Грэцыі кампазітар і клавішнік Яні даў жывы канцэрт перад забароненым горадам. Канцэрт быў запісаны і пазней выдадзены, як частка альбома «Tribute»[81].
- У 2001 годзе Тры тэнары — іспанскія спевакі Пласіда Дамінга і Хасэ Карэрас і італьянскі спявак Лучана Павароці — далі адзін са сваіх канцэртаў перад галоўнымі варотамі Забароненага горада.
- У 2004 годзе французскі музыкант Жан-Мішэль Жар даў жывы канцэрт перад Забароненым горадам разам з калектывам з 260 музыкаў; гэты канцэрт з’явіўся адным з мерапрыемстваў «Года Францыі ў Кітаі»[82].
- Філатэлія
11 ліпеня 2020 года Пошта Кітая выпусціла паштовы блок з чатырох марак з выявай элементаў архітэктурнага ансамбля музея Гугун: моста праз Раку Залатой вады (кіт. спр. 金水桥), павільёна Чжунхэдзянь (кіт. трад. 中和殿), палаца Цяньцынгун (кіт. трад. 乾清宫) і Павільёна Тысячы восеняў у Імператарскім садзе (кіт. спр. 千秋亭). Выпушчаны таксама паштовы блок з картай музея Гугун на марцы ў ім. Выпуск быў прымеркаваны да 600-годдзя Гугуна[83][84].
Remove ads
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads