From Wikipedia, the free encyclopedia
Кансі (дэвіз праўлення кіт.: 康熙, піньінь kāngxī, уласнае імя Сюанье, кіт.: 玄燁, 4 мая 1654 — 20 снежня 1722) — маньчжурскі імператар з дынастыі Цын (с 7 лютага 1661, эра Кансі з 18 лютага 1662 па 4 лютага 1723, гл. Кітайскі каляндар). Чацвёрты прадстаўнік маньчжурскай дынастыі, які кіраваў усім Кітаем, які ўваходзіў у імперыю Цын. Сюань уступіў на прастол у 6-гадовым узросце і пачаў кiраваць пад дэвізам «Кансі» (квітнеючае і прамяністае). 61 год яго праўлення — рэкордна доўгі тэрмін у кітайскай гісторыі. Эпоха Кансі стала сімвалам дабрабыту, «залатым векам» Кітайскай імперыі.
Паміраючы імператар Шуньчжы перад сваёй смерцю ў 1661 годзе стварыў рэгенцтва з чатырох чалавек на чале з князем Абоем (Аобай). Яны павінны былі кіраваць краінай да паўналецця імператара Кансі, якому на той момант было 6 гадоў. Рэгенты і іншыя маньчжурскія арыстакраты неадкладна пакаралі смерцю кіраўніка еўнухаў і знішчылі іх уплыў пры двары. Услед за гэтым пачаліся ганенні на еўрапейскіх місіянераў і хрысціян, да якіх ставіліся памяркоўна пры Шуньчжы. У пачатку 1660-х гадоў унутраныя звады некалькі паралізавалі актыўнасць цынскага ўрада. Князь Абой захапіў усю ўладу ў свае рукі, стварыў пры двары моцную кліку і самаўладна правіў імперыяй восем гадоў (1661—1669). Бязлітасна вынішчаючы сваіх праціўнікаў, галоўны рэгент распальваў міжусобную грызню ў верхніх эшалонах улады, што прывяло да хаосу ў дзяржаўных справах.
У 1669 годзе малады Кансі і яго дзядзька князь Санготу (Соэту) зрынулі Абоя і разагналі яго кліку. Вядзенне дзяржаўных спраў узяў у свае рукі Санготу. Ён жа стаў лідарам Савета князёў-рэгентаў і саноўнікаў, і амаль дзевяць гадоў (1669—1678) быў фактычным кіраўніком цінскага імперыі пры юным багдахане. Палацавы пераварот 1669 года і звяржэнне Абоя адбыліся ў момант, калі ў вярхах кітайскага грамадства пачалося браджэнне. Каб збіць хвалю незадаволенасці, князь Санготу і яго паплечнікі пайшлі на шэраг саступак і паслабленняў. Устараніўшы незадаволенасць мас і ўмацаваўшы тыл, урад Санготу ўмацаваў пазіцыі маньчжурскага рэжыму ў Кітаі.
У 1679 годзе Кансі адхіліў князя Санготу ад кіравання дзяржавай і ўзяў уладу ў свае рукі. З гэтага часу пачалася так званая «эпоха Кансі». Умацаваўшы сваю асабістую ўладу, імператар аслабіў уплыў Савета князёў-рэгентаў і саноўнікаў, самастойна прымаў найважнейшыя рашэнні і сам кіраваў завяршэннем вайны па заваяванні і ўціхамірванні Кітая.
З пачатку 1680-х гадоў наступіў рэзкі спад узброенай барацьбы ў Кітаі. За 60 гадоў валадарання Кансі адбылося больш за 50 вялікіх і малых паўстанняў супраць маньчжурскіх заваёўнікаў — у два разы менш, чым за 18 гадоў знаходжання на троне яго бацькі, гэта значыць агульны напал антыцынскай барацьбы знізіўся ў шэсць-сем разоў, прычым асноўная маса паўстанняў прыходзілася на восем гадоў вайны «трох князёў-даннікаў» (1673—1681).
З 1681 года цінскі ўрад актывізаваў курс на аднаўленне земляробства і вывад краіны з выкліканага некалькімі дзесяцігоддзямі войнаў сацыяльна-эканамічнага заняпаду. Пачаўся рамонт і абнаўленне пацярпелых ці тых, што прыйшлі ў нягоднасць дамбаў, плацін, каналаў, ірыгацыйных сістэм і дарог. Як і яго сучаснік рускі цар Пётр I, Кансі адрозніваўся асабістай увагай да гідратэхнічных збудаванняў, жыццёва важных для грузаперавозак, а таксама абароны краіны ад паводак. Ён неаднаразова асабіста наведваў будаўнічыя работы на рацэ Юндзінхэ пад Пекінам, якая часта заглейвалася і мяняла сваё рэчышча, і даваў каштоўныя ўказанні Ю Чэнлуну, які кіраваў праектам. Неяк раз (1699 г.) імператар ўласнаручна вымераў яе глыбіню, каб ацаніць ступень заглейвання[8].
Пасля захопу у 1683 годзе Тайваня было дазволена кабатажнае суднаходства і гандаль уздоўж марскога ўзбярэжжа Кітая. У 1684 годзе цынскі ўрад зняў забарону на гандаль з іншаземцамі, паставіўшы яе пад строгі кантроль казны, якая насаджала сістэму манаполій і абмежаванняў.
Умелы адміністратар, разумны палітык і хітры дыпламат, Кансі сканцэнтраваў у сваіх руках усю ўладу. Ён непасрэдна кіраваў «шасцю ведамствамі» і сам вырашаў найважнейшыя пытанні. Імператар спыніў ганенні на хрысціян, вярнуў з апалы місіянераў, вучыўся ў іх матэматыцы і іншым навукам, зрабіў аднаго з іх (Фердынанд Вербіст) кіраўніком Астранамічнага ўпраўлення. Аж да канца XVII стагоддзя езуіты заставаліся даверанымі дарадцамі Кансі. Яны аказвалі яму дапамогу ў ліцці гармат, у дакладных навуках, у перакладах з еўрапейскіх моў і ў дыпламатыі.
Атрымаўшы класічную кітайскую адукацыю, Кансі стаў дбайным канфуцыянцам. Схільны да літаратурнай творчасці, ён прэтэндаваў на славу канфуцыянскага навукоўца і мецэната. Строга сочачы за настроямі насельніцтва, Кансі распрацаваў «16 запаведзей» замест «шасці павучанняў» Шуньчжы. Яны былі апублікаваны ў выглядзе адмысловага «свяшчэннага ўказа» ў 1670 годзе. Акрамя чыста маральных навучанняў новы дакумент утрымліваў шэраг «запаведзей» фіскальнай-паліцэйскага характару. У іх імператар пераконваў сялян цалкам выплачваць падаткі, удзельнічаць у сістэме кругавой парукі, «душыць злодзеяў і разбойнікаў», не хаваць збеглых і т. д.
Выхад рускіх казакоў, служылых людзей і перасяленцаў у басейн сярэдняга цячэння Амура вымусіў цінскі ўрад да стварэння плацдарма для процістаяння экспансіі Маскоўскай дзяржавы. У 1674 годзе на Сунгары побач з ваеннымі верфямі была заснавана крэпасць Гірын. Праз два гады сюды з Нінгуты была пераведзена стаўка нінгуцінскага военачальніка.
Абязлюдзенне царскіх уладанняў на Паўночным-Усходзе рэзка ўскладніла задачу абароны і захавання ў недатыкальнасці «святой радзімы» маньчжураў. Для абароны ад перасялення сюды кітайцаў (з уласна Кітая — правінцый на поўдзень ад Вялікай Сцяны) і манголаў (з захаду), а таксама і ад кантрабанднага гандлю жэньшэнем, Кансі ў 1678 годзе загадаў мукдэнскаму военачальніку Аньчжуху пабудаваць спецыяльную сістэму ўмацаваных ліній, якая атрымала назву «Вярбовы палісад». Яе будаўніцтва працягвалася да 1680-х гадоў, а агульная працягласць перавысіла 900 км. Лінія падзяліла поўдзень Маньчжурыі на тры часткі: паўднёвую (прыкладна адпаведная цяперашняму Ляаніну), якая ўжо мела значнае кітайскае насельніцтва; заходнюю, дзе жылі манголы; і ўсходнюю (прыкладна адпаведная цяперашняй правінцыі Цзілінь), доступ у якую для не-маньчжураў павінен быў строга кантралявацца. Палісад таксама аддзяляў даліну ракі Ялу ад Ляаніна, з тым каб пакінуць даліну Ялу як незаселеную буферную зону ўздоўж карэйскай граніцы[10].
З заканчэннем вайны ў Кітаі і далучэннем Тайваня, Кансі асаблівую ўвагу стаў надаваць вайне з Маскоўскай дзяржавай у Прыамур’і. Маньчжурскі двор спрабаваў арганізаваць супраць расійскіх войскаў паходы ханаў Халхі, у першую чаргу Тушэту-хана Чыхуньдоржа і яго брата Ундур-гэгэна Дзанабадзара, кіраўніка будыйскай царквы Манголіі. Прадстаўнікі цынскага дому заклікалі Тушэту-хана нанесці ўдар у Забайкаллі і вярнуць ўладу над буратамі і іншымі народамі, якія перайшлі ў падданства рускага цара. Аднак Тушэту-хан і Ундур-гэгэн не хацелi рваць гандлёвыя сувязі з Маскоўскай дзяржавай і выкарыстоўвалі палітыку лавіравання. Пацярпеўшы ў 1688 годзе паражэнне пад Селенгінскам, Тушэту-хан канчаткова выйшаў з вайны.
У 1685 годзе маньчжурская армія на чале з князем Пэн Чунем пасля аблогі авалодала Албазінам, але неўзабаве казакі зноў занялі і адбудавалі крэпасць. У 1686 годзе цынскія войскі зноў атакавалі Албазін, але пасля пяцімесячнай аблогі і вялікіх страт адступілі, блакіраваўшы яго з усіх бакоў. Расійскі ўрад накіраваў на Амур пасольства Ф. А. Галавіна з прапановай перагавораў, і блакада Албазіна была знята. У 1689 годзе ў Нерчынску, пад ціскам вялікай цінскай арміі, якая акружыла горад, Ф. А. Галавін падпісаў дагавор з імперыяй Цын. Па гэтым дагаворы была вызначана граніца Расіі з Цынскай імперыяй у верхнім цячэнні Амура. Крэпасць Албазін падлягала зрыццю, устанаўліваліся мір і гандаль паміж абедзвюма дзяржавамі. Гэта быў вялікі ваенны і дыпламатычны поспех Кансі.
.jpg)
У гэты перыяд увага маньчжураў была засяроджана на сітуацыі ў Халхе і Джунгарыі. Асабліва небяспечным для маньчжураў было ўмацаванне Джунгарскага (Айрацкага) ханства як магчымай асновы аб’яднання мангольскіх плямёнаў пад кіраўніцтвам айратаў. Кансі ўсяляк процідзейнічаў імкненню джунгарскіх ханаў і вярхоўных ламаў Тыбета стварыць адзіную дзяржаву. Ён умела падтрымліваў сепаратызм халхаскіх ханаў і распальваў міжусобіцу ў Паўночнай Манголіі, чакаючы зручнага выпадку для далучэння яе да Цынскай імперыі.
У час халхаска-джунгарскай вайны 1687—1688 гадоў Кансі разыграў ролю незалежнага арбітра. Не выступіўшы на баку халхасцаў насуперак дагавору аб узаемадапамозе з ханамі Халхі, ён дачакаўся разгрому іх войскаў кіраўніком Джунгарскага ханства Галдан-Бошогту ханам. Такім чынам ён вымусіў іх на прыняцце падданства Цынскай імперыі, паколькі агрэсіўнасць Галдан-Бошогту хана палохала іх больш, чым панаванне цінскага дома, звязанага з чынгісідамі роднаснымі сувязямі па жаночых лініях. Кансі атрымаў цудоўную прычыну для заваявання Халхі пад выглядам абароны яе ад айратаў.
Разгромленыя Галдан-Бошогту ханы, князі і будыйскія іерархі Халхі ў паніцы збеглі пад абарону Кансі. Восенню 1688 года халхаскія наёны на чале з Тушэту-ханам Чыхуньдоржам і Ундур-гэгэнам Дзанабадзарам прынялі фармальнае падданства маньчжурскай дзяржавы. Не жадаючы сутыкнення з імперыяй, Галдан-Бошогту прапанаваў Кансі мір на ўмовах выдачы яму або адпраўкі ў Лхасу Тушэту-хана і Ундур-гэгэна, а таксама ўстанаўлення кітайска-джунгарскіх гандлёвых адносін. Кансі выбраў вайну. Гэта рашэнне паскорыла пераход Паўночнай Манголіі пад руку маньчжурскага імператара. У 1689 годзе на сваім з’ездзе халхаскія ханы вырашылі прызнаць цінскае панаванне. Кансі ўступіў у Халху на чале вялікага войска. Сілы Галдан-Бошогту былі моцна аслабленыя захопам улады ў Джунгарыі яго пляменнікам Цэван Рабданам. Акрамя таго, маньчжурам удалося дэзінфармаваць Галдан-Бошогту, скрытна перакінуць праз Гобі свае перавышаючыя сілы і навязаць айратам генеральную бітву замест небяспечнай для іх манеўранай вайны. У верасні 1690 года ў бітве пры Улан-Бутуне Галдан-Бошогту пацярпеў паражэнне і, панясучы велізарныя страты, адступіў.
У 1691 годзе ў Долон-нары адбыўся з’езд ханаў, джасакаў і наёнаў Халхі і Паўднёвай Манголіі. Сюды на чале вялізнай арміі прыбыў і Кансі. На з’ездзе было абвешчана пра ўключэнне ўсіх трох аймакаў Халхі ў склад Цынскай імперыі.
Ваенныя дзеянні аднавіліся у 1696 годзе. Імператар на чале велізарнага войска падступіў да Керулена, аднак Галдан-Бошогту адышоў, не прыняўшы бою. Другая маньчжурская армія пад камандаваннем Фэйянгу ў чэрвені гэтага года перахапіла Галдан-Бошогту каля Чамдо. У гэтай вырашальнай бітве айрацкая конніца была разгромлена на берагах ракі Толы ў раёне Ургі. Страціўшы некалькі тысяч палоннымі, увесь абоз і велізарныя статкі, Галдан-Бошогту ўцёк і ў 1697 годзе скончыў жыццё самагубствам. Пасля гэтага ўся тэрыторыя ад Алтая да Халхі таксама ўвайшла ў склад Цынскай імперыі. Для аслаблення ўлады мангольскіх ханаў і князёў Кансі раздрабіў іх удзелы.
На апошнім этапе маньчжурска-джунгарскай вайны ў 1697 годзе Цынскай імперыі падпарадкаваўся султанат Хамі (Комул). Яго правіцель з дынастыі Вялікіх Маголаў, жадаючы засцерагчы сябе ад пагрозы з боку хаджэй Кашгарыі і айрацкага панавання, аддаўся пад уладу Кансі. Такім чынам, далучыўшы да сябе Кітай і Манголію, Цынская імперыя стала к канцу XVII стагоддзя самай вялікай дзяржавай у Азіі.
З завяршэннем заваявання Кітая і распачатым аднаўленнем вытворчасці, Кансі з пачатку XVIII стагоддзя стаў паступова адмяняць зробленыя раней падатковыя паслабленні. З мэтай уніфікаваць і спрасціць фіскальную сістэму Кансі ў 1712 годзе правёў падатковую рэформу. Рэформа 1712—1720 гадоў палепшыла становішча неземляробчага насельніцтва вёскі і сельскай беднаты, пастаянна ці часова занятых у сферы промыслаў, адходніцтва, разноснага і дробнага гандлю, транспарту і інш. Усё гэта спрыяла далейшаму аднаўленню сельскай эканомікі і паскорыла яе выхад з зацяжной разрухі ў сярэдзіне XVIII стагоддзя.
Каб аслабіць нянавісць кітайцаў да чужынцаў, Кансі пакончыў з практыкай адвольных захопаў зямлі, дамоў і маёмасці знамённымі маньчжурамі. Каб умацаваць саюз маньчжураў з кітайскімі вярхамі, Кансі ўсяляк прыцягваў яе на свой бок: былі распрацаваны шырокія культурныя праграмы, быў пашыраны ўдзел кітайскіх шэньшы і землеўладальнікаў ў грамадзянскай адміністрацыі. У той жа час імператар імкнуўся не дапусціць празмернага ўзмацнення ўлады ў руках уплывовых кітайскіх арыстакратычных родаў і багатых кланаў на месцах і ў цэнтральным апараце. З гэтай мэтай у 1700 годзе былі ўстаноўлены строгія квоты на атрыманне навуковай ступені «цзюйжэнь», якая адкрывала дарогу да чыноўніцкіх рангаў, і адміністрацыйных пасад.
Важным напрамкам унутранай палітыкі Кансі, а затым і яго пераемнікаў, стала рэальнае заваяванне не-ханьскіх народнасцей Паўднёва-Заходняга Кітая. Кансі пачаў працяглую кампанію, накіраваную на фактычнае ўключэнне гэтых народаў у агульнаімпэрскую сістэму бюракратычнага кантролю і падатковай эксплуатацыі, гэта значыць ператварэнне «даннікаў» у звычайных падданых. У 1704 годзе па загадзе Кансі ў раёнах нацыянальных меншасцей правінцый Хунань, Гуйчжоу, Юньнань і Гуансі замест традыцыйных спадчынных чыноўнікаў з мясцовых старэйшын, князькоў і племянных правадыроў стала ўводзіцца агульнакітайская чыноўніцкая сістэма.
Імкнучыся прадухіліць апазіцыйныя настроі сярод шэньшы і інтэлігенцыі, Кансі арганізаваў падрыхтоўку шматтомных энцыклапедый, анталогій, слоўнікаў і іншых выданняў, выдзяляючы на гэтыя мэты вялікія сродкі з казны. Па яго ўказанні перавыдаваліся творы старажытнай і сярэдневяковай кітайскай літаратуры. Ва ўсім гэтым было занята мноства навукоўцаў — гісторыкаў, літаратуразнаўцаў, філосафаў, пісьменнікаў, каліграфаў, мастакоў і гравёраў, праца якіх добра аплачвалася, яны атрымлівалі выгадныя літаратурныя і рэдактарскія заказы.
Імператар выкарыстоўваў арганізацыю шырокіх літаратурных работ для правядзення селекцыі, цэнзуры і карных мер. З публікуемых твораў выкрэсліваліся ўсе крамольныя месцы: вольналюбівыя думкі, нязручныя факты і відавочныя намёкі, накіраваныя супраць маньчжураў і іншых іншаземных заваёўнікаў Кітая, на ўмацаванне нацыянальнай самасвядомасці кітайцаў. Само па сабе карыснае збіранне рэдкіх помнікаў кітайскай культуры, іх выданне і каменціраванне суправаджалася рэвізіяй гістарычнай спадчыны — выпраўленнем, скарачэннем або знішчэннем непажаданых тэкстаў. Спецыяльныя камісіі і калегіі ажыццяўлялі цэнзураванне і фальсіфікацыю твораў, да чаго прыклаў руку і сам імператар. З тымі ж навукоўцамі, хто не пакарыўся маньчжурам, Кансі быў бязлітасны. У 1711 годзе быў кінуты ў турму Дай Міншы, які ўключыў у сваю працу апісанне антыманьчжурскай барацьбы. Навуковец быў чвартаваны, члены яго сям’і і сябры — больш за 100 чалавек — пакараныя смерцю.
Асаблiвую ўвагу Кансі надаваў пытанням ідэалогіі. Ён усяк умацоўваў пазіцыі неаканфуцыянства, у поўным аб’ёме аднавіў экзаменацыйную сістэму і сетку канфуцыянскіх навучальных устаноў, усяляк прыцягваючы да двара аўтарытэтных канфуцыянскіх навукоўцаў. Нават маньчжурская знаць была вымушана даваць сваім дзецям канфуцыянскую адукацыю. Кансі праводзіў курс на супрацоўніцтва з кітайскай чыноўна-шэньшыскай элітай, пашыраючы яе ўдзел у апараце кіравання і ўмацоўваючы тым самым Цынскую імперыю як цэнтралізаваную дзяржаву.
Пры ўсім тым Кансі праяўляў вядомую верацярпімасць. Карыстаючыся яго прыхільнасцю, езуіты ў 1692 годзе дабіліся ўказа, які дазваляў звяртаць кітайцаў у хрысціянства. Аднак схільныя да рэлігійнага сінкрэтызму кітайцы-неафіты спалучалі культы Хрыста і Канфуцыя з пакланеннем продкам. Місіянеры і Ватыкан сталі аказваць на Кансі ціск, у 1705 і 1720 годах патрэбаваўшы ад яго забараніць новазвернутым захоўваць кітайскія вераванні. Кансі адхіліў гэта ўмяшанне ва ўнутраныя справы імперыі, а сустрэўшы супраціўленне — прыняў жорсткія меры: адзін з папскіх легатаў памёр у турме, другі быў высланы. Тым не менш, пропаведзь хрысціянства не была забаронена.
Кансі ставіў сваёй мэтай разграміць Джунгарскае ханства і паставіць Тыбет у залежнасць ад маньчжурскай імперыі Цын. Палітычнае становішча ў гэтых краінах аблягчала рэалізацыю палітыкі Пекіна. У 1705—1710 гадах у Тыбеце разгарэлася ўзброеная барацьба за ўладу паміж хашуцкім правіцелем Лхаўзан-ханам і тыбецкім рэгентам Сангье Гьяцо (Санчжай Чжамцо). Спрабуючы ўсталяваць свой уплыў у Тыбеце, імператар падтрымаў хашутаў. У Пекіне добра разумелі, што цінскае панаванне ў Манголіі не можа быць трывалым без яго рэлігійнай падтрымкі з Лхасы, без добразычлівага для маньчжураў уздзеяння Далай-ламаў на будыйскую царкву Манголіі. Тым не менш, на дадзеным этапе Кансі імкнуўся аслабіць кіраўнікоў Лхасы рукамі хашутаў, каб пасля падпарадкаваць і тых, і другіх.
У Джунгарыі пасля смерці Галдан-Бошогту айрацкім ханам стаў яго пляменнік Цэван Рабдан. Ён зноў аб’яднаў ўсе чатыры айрацкія аймакі, аднавіўшы Джунгарскае ханства, якое было распалася. Будучы прыхільнікам незалежнасці, новы хан адхіліў неаднаразовыя прапановы Кансі стаць «даннікам» багдыхана. Абодва бакі актыўна рыхтаваліся к новай сутычцы. Цэван Рабдан запатрабаваў ад Кансі вярнуць захопленыя ў Галдан-Бошогту землі на ўсход і поўнач ад Латая. У Пекіне адкінулі гэтае патрабаванне. Са свайго боку, імператар настойваў на прадастаўленні самастойнасці кожнаму з чатырох княстваў-аймакаў. Гэта значыла фактычна падарваць знутры адзінства Джунгарскага ханства і гранічна аслабіць цэнтральную ўладу хана на фоне раздробненасці. Натуральная адмова Цэван Рабдана паскорыла пачатак вайны.
У 1715 годзе пачалася другая вайна паміж Цынскай імперыяй і Джунгарскім ханствам, якая вялася з пераменным поспехам, не даючы яўнай перавагі ні аднаму з бакоў. Цэван Рабдан сіламі свайго васала Цэрэн Дандуба-старэйшага ў 1717 годзе захапіў Тыбет. Скарыстаўшыся гэтым, Кансі ў 1720 годзе накіраваў у Лхасу дзве калоны войскаў — з Сычуані і Цінхая — пад камандаваннем Гэрбі і Янь Сіня, конніцу халхаскіх князёў, а таксама падняў супраць айратаў тыбецкае апалчэнне з Кама. Пацярпеўшы паражэнне, айраты сышлі з Тыбета, што ўзмацніла ўплыў Цынскай імперыі ў Цэнтральнай Азіі. Пасля разгрому і выгнання айратаў маньчжуры пакінулі ў Лхасе двухтысячны мангольскі гарнізон. Тыбецкі ўрад да 1723 года заставаўся ў моцнай залежнасці ад маньчжурскага рэзідэнта.
Імператар Кансі памёр у 1722 годзе, на шэсцьдзесят восьмым годзе жыцця. Насуперак усім чаканням імператарскага клана і на крайняе здзіўленне шматлікіх сыноў імператара, спадчыннікам быў абвешчаны Іньчжэнь.
Усяго ў Кансі было 64 жонкі
Кансі правіў даўжэй за ўсіх у гісторыі Кітая, і дзяцей у яго было больш, чым у любога іншага імператара дынастыі Цын. Большасць з іх паміралі маладымі ад хвароб, афіцыйна лічыцца, што ў Кансі было 24 сыны і 12 дачок.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg){kind=small}
