Імперыя Цын

Дынастыя Цын ці Імперыя Цын (па-маньчжурску: , кіт.: 清朝) — шматнацыянальная імперыя, якая была створана маньчжурамі і імі кіравалася. Згодна з традыцыйнай кітайскай гістарыяграфіяй — апошняя дынастыя манархічнага Кітая. Была заснавана ў 1616 годзе маньчжурскім кланам Айсінь Гёро на тэрыторыі Маньчжурыі, сёння яна называецца паўночна-ўсходнім Кітаем. Менш чым праз 30 гадоў пад яе ўладаю аказаўся ўвесь Кітай і частка Сярэдняй Азіі.

Імперыя
Дзяржава Вялікая Цын
кіт. трад. 大清國
Імператарская пячатка Сцяг
Гімн: «Залаты кубак»
Імперыя Цын у 1890 — 1912 гадах
<  <   >  >  > 1636 — 1912
Сталіца	Мукдэн (1636 — 1644) Пекін (1644 — 1912)
Мова(ы)	маньчжурская, мангольская, кітайская, тыбецкая
Афіцыйная мова	Маньчжурская мова, мангольская мова, кітайская мова і Тыбецкая мова
Рэлігія	Канфуцыянства, Даасізм, Будызм
Грашовая адзінка	Сярэбраны лян (1636 — 1835) Кітайскі юань (1835 — 1912)
Плошча	14,7 млн. км² (1790 год)
Насельніцтва	383 100 000
Форма кіравання	абсалютная манархія
Дынастыя	Айсін Гёро
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Першапачаткова дынастыя называлася «Цзінь» (金 — золата), але пазней у 1636 годзе назва была зменена на «Цын» (清 — «чысты»). У першай палавіне XVIII стагоддзя цынскаму ўраду ўдалося наладзіць дастаткова эфектыўнае кіраванне краінай, адным з вынікаў гэтага было тое, што Кітай быў краінай з найвышэйшым паказчыкам павелічэння колькасці насельніцтва. Цынскі двор праводзіў палітыку самаізаляцыі, што, нарэшце, прывяло да таго, што ў XIX стагоддзі Кітай, які ўваходзіў у склад імперыі, быў сілаю адкрыты заходнім дзяржавам і ператварыўся ў паўкаланіяльную краіну.

Пазней супрацоўніцтва з заходнімі дзяржавамі дапамагло дынастыі пазбегнуць паражэння ў часы паўстання тайпінаў, праводзіць адносна паспяховую мадэрнізацыю краіны і такім чынам праіснаваць да пачатку XX стагоддзя, аднак і стала чыннікам росту нацыяналістычных (антыманчжурскіх) настрояў.

У выніку Сіньхайскай рэвалюцыі, якая пачалася ў 1911 годзе, імператрыца Цысі 12 лютага 1912 года адмовілася ад стальца ад імя свайго малалетняга сына Пу І, імперыя Цын была ліквідавана. Кітай стаў рэспублікай, а краіны, якія ўваходзілі ў былую імперыю, атрымалі права на самавызначэнне.

Гісторыя

Узнікненне маньчжурскай дзяржавы

У пачатку XVII ст. правадыр аселых чжурчжэняў Нурхацы (1559—1626), якія жылі ў Маньчжурыі, здолеў не толькі згуртаваць пад сваім пачаткам некалькі дзясяткаў разрозненых плямёнаў, але і закласці асновы палітычнай арганізацыі. Прэтэндуючы на сваяцтва з чжурчжэньскай дынастыяй Цзінь, Нурхацы абвясціў свой клан «Залатым родам» (Айсінь Гёро). Роду Нурхацы належала валоданне Маньчжоу, якое знаходзілася за паўночнай мяжой Кітая.

У 1585—1589 гадах Нурхацы, падпарадкаваўшы плямёны мінскага Вэя Цзяньчжоу (сваіх непасрэдных суседзяў), аб’яднаў іх з насельніцтвам Маньчжоу. Затым ён прыступіў да захопу зямель суседніх плямёнаў. За два дзесяцігоддзі маньчжуры здзейснілі каля 20 ваенных экспедыцый супраць суседзяў. Для ўмацавання свайго становішча Нурхацы распачаў паездку ў Пекін, дзе быў прадстаўлены на аўдыенцыі імператару Ваньлі.

У 1589 годзе Нурхацы абвясціў сябе ванам (вялікім князем), а ў 1596 — ванам дзяржавы Цзяньчжоу. Яго саюзнікі — усходнемангольскія князі — паднеслі яму у 1606 годзе тытул Кундулэн-хана. У 1616 годзе Нурхацы абвясціў аднаўленне чжурчжэньскай дзяржавы Цзінь (у гісторыі стала вядома як «Позняя Цзінь»), а сябе абвясціў яго ханам. Сталіцай гэтай дзяржавы стаў горад Сіньцзян. Дзякуючы дыпламатычнай і ваеннай актыўнасці Нурхацы, да 1619 года ў рамках новай дзяржавы было аб’яднана большасць чжурчжэньских плямёнаў.

У 1621 годзе маньчжуры ўварваліся ў Ляадун і разбілі кітайскія войскі. Нурхацы аблажыў і ўзяў штурмам горад Шэньян (які атрымаў маньчжурскую назву «Мукдэн»), і горад Ляаян. Увесь гэты край апынуўся ў руках хана Нурхацы. Вырашыўшы трывала замацавацца на захопленай тэрыторыі, ён не стаў зганяць заваяванае насельніцтва ў Маньчжоу, пакінуўшы яго і сваё войска ў Ляадуне, а сталіцу з Сіньцзяна перанёс у 1625 годзе ў Мукдэн.

Пасля смерці Нурхацы ў 1626 годзе яго ўспадкаваў сын Абахай (вядомы таксама як Хунтайджы або Хуантайцзы). Працягваючы справу бацькі, Абахай падпарадкаваў чжурчжэньских правадыроў, якія яшчэ заставаліся незалежнымі. З 1629 па пачатак 40-х гадоў XVII стагоддзя Абахай здзейсніў каля дзесяці паходаў на суседнія плямёны. Пры гэтым ён працягваў будаваць дзяржаву: ў 1629 годзе была ўведзена кітайская экзаменацыйная сістэма для будучых чыноўнікаў і военачальнікаў, арганізаваны Сакратарыят, вядучы дзяржаўнае справаводства, а ў 1631 годзе — сістэма «шасці ведамстваў», аналагічная якой існавала ў той час у Кітаі. На шэраг пасад былі прызначаныя кітайскія чыноўнікі-перабежчыкі.

Паход на Кітай у 1627 годзе пад кіраўніцтвам самога Абахая не даў адчувальных вынікаў. Паколькі Карэя, як васал Кітая, усяляк падтрымлівала дынастыю Мін, маньчжуры ўварваліся ў гэтую краіну, пачаліся масавыя забойствы і рабаванні. Карэйскі ван быў вымушаны саступіць сіле, заключыць мір з Маньчжоу, выплаціць яму даніну і наладзіць гандаль з пераможцамі.

У сувязі з умацаваннем кітайскай абароны, для заваявання паўночнага Кітая трэба было абысці рэгіён Ляасі (частка Ляанін на захад ад ракі Ляахэ), а гэта было магчыма толькі праз Паўднёвую Манголію. Абахай прыцягнуў на свой бок многіх мангольскіх кіраўнікоў і падтрымаў іх у барацьбе супраць Лігдан-хана — кіраўніка Чахара, які спрабаваў аднавіць імперыю Чынгіс-хана. У абмен на гэта Абахай абавязаў мангольскіх кіраўнікоў ўдзельнічаць у вайне супраць Кітая. Ужо ў 1629 годзе конніца Абахая абыйшла крэпасці Ляасі з захаду, прарвалася праз Вялікую сцяну і апынулася перад сценамі Пекіна, дзе пачалася паніка. З багатай здабычай войскі Абахая сышлі дадому. Акрамя таго, пасля разгрому Чахара, Абахай заявіў, што ён завалодаў імператарскай пячаткай мангольскай дынастыі Юань, якая называлася «Пячатка Чынгіс-хана».

У 1636 годзе Абахай даў дынастыі новае імя — «Цын», а падданых загадаў называць не «чжурчжэнямі», а «маньчжурамі». Новая дзяржава маньчжураў з гэтага часу стала называцца Цын (Вялікае Чыстае Дзяржава — Да Цын-го) — па найменні дынастыі. Да тытула «імператар» Абахай далучыў яго мангольскі аналаг «багдахан», бо ў склад маньчжурскай імперыі ўвайшла частка Паўднёвай Манголіі. Гадам свайго кіравання ён даў дэвіз «Чундэ». У 1637 годзе маньчжурская армія разграміла Карэю, якая была вымушаная скарыцца, стаць «даннікам» цынскай імперыі і разарваць адносіны з Кітаем.

З гэтага часу маньчжурская конніца стала здзяйсняць рэгулярныя набегі на Кітай, рабуючы і вязучы ў палон, ператвараючы ў рабоў сотні тысяч кітайцаў. Усё гэта вымусіла мінскіх імператараў не проста сцягнуць войскі да Шаньхайгуаня, але і сканцэнтраваць тут ці ледзь не лепшую, найбуйнейшую і найбольш баяздольную з усіх сваіх армій на чале з У Саньгуем.

Заняпад імперыі Мін

Заняпад Мін стаў відавочным у сувязі з засухамі, неўраджаем, эканамічным крызісам, карупцыяй і самаўпраўнасцю чыноўнікаў і вайной з маньчжурамі (1618—1644). Гэтыя катастрафічныя падзеі вымусілі сялян ўзяцца за зброю. У 1628 годзе ў правінцыі Шэньсі разрозненыя паўразбойныя групы сталі ствараць паўстанцкія атрады і абіраць правадыроў. З гэтага моманту ў паўночна-ўсходнім Кітаі пачалася сялянская вайна, якая працягвалася 19 гадоў (1628—1647).

У 1640-х гадах сялян больш не палохала аслабелая армія, якая пацярпела паразу за паразай. Рэгулярныя войскі трапілі ў абцугі паміж маньчжурскімі войскамі на поўначы і паўсталымі правінцыямі, у іх ўзмацнілася разлажэнне і дэзерцірства. Армія, пазбаўленая грошай і харчавання, пацярпела паражэнне ад правадыра паўстанцаў сялян Лі Цзычэня. Сталіца была пакінутая практычна без барацьбы (аблога доўжылася ўсяго два дні). Здраднікі адкрылі вароты перад войскамі Лі, і тыя бесперашкодна змаглі ўвайсці ўнутр. У красавіку 1644 Пекін скарыўся паўсталым; апошні мінскі імператар Чунчжэнь скончыў жыццё самагубствам, павесіўшыся на дрэве ў імператарскім садзе.

Гэтым скарысталіся маньчжуры. Маньчжурская армія пад кіраўніцтвам князя Даргоня, злучыўшыся з войскамі У Саньгуя, разбіла паўстанцаў ля Шаньхайгуаня і ўслед за тым падышла да сталіцы. 4 чэрвеня 1644 года Лі Цзычэнь, пакінуўшы сталіцу, у замяшанні адступіў. Праз 2 дні маньчжуры разам з генералам У занялі горад і абвясцілі імператарам юнага Айсіньгёро Фуліня. Войскі паўстанцаў пацярпелі яшчэ адну параўзу ад маньчжурскага войска ў Сіяні і вымушаныя былі адступіцца па цячэнні ракі Ханьшуй аж да Уханя, потым уздоўж паўночнай мяжы правінцыі Цзянсу. Тут Лі Цзычэн памёр.

Маньчжурскае заваяванне Кітая

Ачагі супраціўлення Маньчжурыі, дзе яшчэ кіравалі нашчадкі мінскіх імператараў, у прыватнасці, царства Чжэн Чэнгун у Фуцзяні існавала яшчэ доўгі час. Нягледзячы на страту сталіцы і смерць імператара, мінскі Кітай ўсе яшчэ не быў пераможаны. Нанкін, Фуцзянь, Гуандун, Шаньсі і Юньнань ўсё яшчэ заставаліся верныя звергнутай дынастыі. Аднак на трон прэтэндавала адразу некалькі князёў і іх сілы апынуліся раздробленымі. Адзін за адным гэтыя апошнія агмені супраціўлення падпадалі пад уладу Цын, і ў 1662 годзе разам з гібеллю Чжу Юлана, знікла апошняя надзея на рэстаўрацыю Мін (хоць на Тайвані аж да 1682 года існавала дзяржава, якая ваявала з маньчжурамі пад сцягам імперыі Мін).

Перыяд праўлення Даагуана

Армія і чынавенства

Аднак да пачатку XIX стагоддзя імперыя Цын ўсё больш і больш адчувала ціск з боку еўрапейскіх дзяржаў. Нацыянальныя ўнутрыпалітычныя праблемы імперыі асабліва моцна сталі выяўляцца, калі на імператарскі прастол узышоў Айсіньгёро Мяньнін. У пачатку яго кіравання выявілася вельмі моцная пагроза разлажэння «васьмісцягавых» маньчжураў і іх асіміляцыі кітайцамі. Маньчжуры, для якіх самым галоўным былі верхавая язда, стральба з лука і веданне роднай мовы, сталі ўсё больш пераходзіць да чыста кітайскай шкалы грамадскіх каштоўнасцей — вывучэнню вэньяня, атрыманню класічнай канфуцыянскай адукацыі, здачы экзаменаў на навуковую ступень, ператварэння ў шэньшы і цывільнай чыноўнай кар’еры. Першы час ўрад як мог змагаўся з гэтай небяспекай. Так, у 1822 годзе імператар адмовіў у грашовай субсідыі школе для маньчжураў, якія вывучалі кітайскую класіку, у 1833 годзе рэкамендаваў не навучаць «сцягавых» нічому іншаму, акрамя верхавой язды і стральбы з лука, у 1836 годзе абрынуў пакаранне на шэраг вышэйшых «сцягамі» камандзіраў за допуск падначаленага да іспытаў на навуковую ступень без папярэдніх выпрабаванняў па гэтых двух відах ваеннай падрыхтоўкі.

Збядненне салдат і ніжэйшых афіцэраў станавілася масавай з’явай, што рэзка знізіла баяздольнасць арміі. Пры гэтым яе колькасць і, адпаведна, ваенныя выдаткі, пастаянна раслі. Павялічваліся штат чынавенства і сродкі на яго ўтрыманне. Яшчэ хутчэй ўзрастала колькасць імператарскага двара. Выдаткі па змесце дзяржаўнага і ваенна-адміністрацыйнага апарата цяжкім грузам клаліся на казну. Сітуацыя ўскладнялася далейшым скарачэннем падатковых паступленняў з землеўладальнікаў — драбнеючыя сялянскія гаспадаркі ўжо не маглі выплачваць зямельна-падушны падатак у яго ранейшых памерах. У выніку ўсё больш расла як агульная запазычанасць насельніцтва казне, так і штогадовая сума нядоімак. У пошуках выхаду ўрад ўводзіла новыя падаткі, брала пазыкі ў найбуйнейшых ліхвярскіх «перакладных кантор» і банкірскіх дамоў Шаньсі, павялічвала стаўкі салянага падаткаабкладання. Нарастанне нядоімак і ўзмацненне сацыяльнай напружанасці прымусілі імператара Міньніна і Мучжану ў 1830 годзе выдаць указ аб прабачэнні старых нядоімак.

Унутрыпалітычнае «хваляванне» у імперыі пры Даогуане

У краіне працягвала павялічвацца маса беднякоў, валацугаў і жабракоў. Усё больш абяздоленых і незадаволеных ўступала ў шэрагі таемных таварыстваў. Паўстанні правінцый сталі звычайнай з’явай; падаўленыя ў адным раёне, яны ўспыхвалі ў іншым. У 1823 годзе адбылося паўстанне ў правінцыі Шаньдун, у 1830—1832 гг. — у правінцыі Гуандун і на востраве Хайнань, у 1833 — у правінцыях Сычуань і Хубэй, а ў 1835 — у Шаньсі. З 1836 годзе пачалася паласа паўстанняў у Хунані, у 1839 — у Гуйчжоу.

Зноў ўскладнілася сітуацыя на Тайвані. Аграрныя хваляванні з-за незаконнага размеркавання зямель чыноўнікамі ў Цзяі выліліся ў 1830 годзе ў масавае выступленне, якое хутка ахапіла ўсю паўднёвую частку вострава. Яго ўзначалілі мясцовыя «Трыяды». Паўсталыя адціснулі мясцовыя войскі і бюракратыю ў паўночныя раёны, усталяваўшы ў паўднёвай частцы вострава антыманьчжурскую ўладу, якая пратрымалася тут больш за два гады. Для яе ліквідацыі з мацерыка былі дасланыя карныя часткі і ваенная эскадра. З вялікай цяжкасцю ім атрымалася ў 1833 годзе аднавіць маньчжурскае панаванне на Тайвані. Тым не менш з 1834 года новыя паўстанні хвалямі пракатваліся па ўсім востраве і былі падушаныя толькі да 1844 года.

Далейшы наплыў кітайскіх перасяленцаў, падатковы гнет і чыноўнае самавольства выклікалі ў 30-х гадах XIX стагоддзя новыя паўстанні неханьскіх народнасцей у Паўднёва-Заходнім Кітаі. У пачатку 1832 года на поўдні Хунаня супраць цынскай ўлады паднялася народнасць яо на чале з Чжаа Цзіньлунам. Урад накіраваў туды карныя войскі пад камандаваннем Хай Лін’а (ваеннага губернатара Хунаня), але яны былі цалкам знішчаныя. Затым да паўстанцаў далучыліся яа паўночных раёнаў правінцыі Гуандун. Супраць іх былі кінутыя буйныя сілы на чале з Ло Сыцзюем (ваенным губернатарам правінцыі Хубэй). Яны доўга не маглі справіцца з яа, ўмацаванымі ў гарах. Толькі пасля цяжкіх баёў, выцесніўшы паўстанцаў на раўніну, цынскія войскі ўзялі штурмам іх крэпасць Янцюань і пакаралі смерцю кіраўніка абароны Чжаа Цзыньлуна. Новае паўстанне яа ўспыхнула на паўднёвым захадзе Хунань ў 1836 годзе. Кіраваў ім тайны саюз «Лунхуа» — адгалінаванне «Белага лотаса», узначаліў яго Лань Чжэнцзун (Хункуан), які прыняў напярэдадні паўстання княскі тытул Вэй-вана. Рух пасля велізарных высілкаў быў задушаны, а яго кіраўнікі пакараныя.

Знешняя палітыка да 1830-х гадоў (канфлікт у Кашгарыі)

У пачатку XIX стагоддзя рэзка абвастрылася сацыяльна-палітычнае становішча ў Кашгарыі. Карыстаючыся адсутнасцю кантролю з боку намесніка Сіньцзяна, маньчжурскія і кітайскія чыноўнікі без сарамлівасці выкарыстоўвалі сваё службовае становішча для хуткага асабістага ўзбагачэння. Акрамя таго, насельніцтва неміласэрна абіралі кітайскія купцы, танна скупаючы мясцовыя прадукты і вырабы, але ўтрая даражэй сбываючы прывазныя, асабліва чай. Усё гэта адбывалася на фоне складаных узаемаадносін цынскай імперыі з суседнім какандскім ханствам. Какандскія ханы, даючы прытулак змагарам супраць маньчжурскіх заваёўнікаў, умела выкарыстоўвалі іх для ціску на Цынскі ўрад, і вялі ў гэтым краі складаную палітыку.

Сыны Сарымсака Хаджа Джахангір і Юсуф-Хаджа — нашчадкі былых кіраўнікоў Кашгарыі — усталі на чале руху за аднаўленне незалежнасці краю. Улетку 1820 года Джахангір «бег» з Каканда да кіргізаў, дзе сабраў конны атрад у некалькі соцень шабляў, і ўвосень прарваўся праз цынскія заслоны. Насельніцтва сустрэла Джыхангіра як вызваліцеля. На чале паўстанцаў ён рушыў на Кашгар, але цынскія войскі не падпусцілі яго да горада. Яны ўчынілі над паўстанцамі крывавую расправу. Адступіўшы ў вярхоўі Нарына, Джахангір стварыў новы атрад з какандцаў, горных таджыкаў і кіргізаў. У наступныя гады конніца Джахангіра неаднаразова атакавала цынскія пасты і каравулы на мяжы. Джахангір прыцягнуў на свой бок какандскага хана Мамеда-Алі, абяцаўшы яму ў выпадку поспеху Кашгар і палову здабычы.

Улетку 1826 года Джахангір на чале пяці сотняў коннікаў зноў перайшоў мяжу, заклікаючы уйгураў на «святую вайну». Да сцен Кашгарыі ён падышоў ужо з вялізным войскам. Паўсталае насельніцтва адкрыла вароты горада. Імкнучыся аднавіць былую тэакратычную дзяржаву белагорскіх ходжаў, Джахангір пасля ўзяцця Кашгара абвясціў сябе Сеід-Султанам. У Кашгар са сваім войскам прыбыў Мамед-Алі, аднак у яго ўзніклі спрэчкі з Джахангірам, і ён з большай часткай войскі вярнуўся ў Каканд. Паўстанцы рушылі на іншыя гарады, і на дзесяць месяцаў Джахангір апынуўся кіраўніком большай частцы Кашгарыі. Паўсюдна паўстанцы забівалі цынскіх чыноўнікаў, афіцэраў і салдат, а таксама кітайскіх купцоў і ліхвяроў. Аднак новы султан так і не стаў сапраўдным народным правадыром. Ён пакінуў без змен саму сістэму феадальнага прыгнёту. Дэкхане, рамеснікі і дробныя гандляры ўсё больш адыходзілі ад Джахангіра. У яго Султанаце абвастрылася рэлігійная варожасць паміж белагорскімі і чарнагорскімі муламі. Узмацнілася нацыянальная варожасць — паміж уйгурамі, з аднаго боку, і прышэльцамі з Сярэдняй Азіі, якія служылі ў войску Джахангіра — з другога. Новаму султану даводзілася ўсё больш і больш спадзявацца на сваё войска.

У цынскім лагеры спачатку панавала разгубленасць, ваенныя няўдачы прывялі да хуткай змене аднаго за адным двух кіраўнікоў Кашгарыі. Нарэшце падаўленне паўстання было ўскладзена на новага намесніка Сіньцзяна — «сцягавага» мангола Чанлін, скаардынаваць усе неабходныя экстраныя дзеянні. Джахангір як ваенны кіраўнік апынуўся не на вышыні. Калі ў кастрычніку 1826 года цынскі войскі прыйшлі на дапамогу асаджаным у гарнізонах Аксу і Уч-Турфана, наступіў пералом у ваенных дзеяннях у карысць урада. Бязлітаснымі карамі і ў той жа час адменай на год пазямельнага падатку уладам удалося раскалоць адзінства уйгураў і прыцягнуць на свой бок частка мясцовых феадалаў. Пасля паразы галоўных сіл Джахангір яго прыхільнікі здалі Кашгар. Заняўшы горад, карнікі наладзілі там масавую разню. У красавіку 1827 года яны ўзялі штурмам кашгарскую цытадэль і разбурылі мусульманскую частку горада. Да лета 1827 года асноўныя ачагі паўстання былі падушаныя, Джахангір бег за мяжу — пад абарону кіргізскіх старшын. У студзені 1828 года цынскім военачальнікам атрымалася прывабіць Джахангіра і яго паўтысячны атрад на сваю тэрыторыю, дзе ён быў разбіты. Джахангір быў схоплены, дастаўлены ў Пекін і ў 1828 годзе пакараны смерцю.

Падаўленне уйгурскага паўстання 1826—1827 гадоў і наступная барацьба з Джахангірам абышліся цынскаму ўраду ў 10 мільёнаў лянаў. Гэта паўстанне ўзрушыла саму аснову цынскага панавання ў Кашгарыі, а зверствы карнікаў стваралі глебу для новага мусульманскага выступу. Усе надзеі цяпер ўскладаліся на Юсуфа-Хаджа — брата Джахангіра. На выступ яго ўзмоцнена падбіваў і хан Каканд.

Восенню 1830 годзе Юсуф са сваім атрадам перайшоў мяжу і быў радасна сустрэты белагорцамі. Памятаючы пра ўрокі паўстання Джахангіра, Юсуф шчодра раздаваў абяцанні народу і пры яго падтрымцы ўступіў у Кашгар. Аднак у Яркендзе штурм цытадэлі скончыўся няўдачай, паўсталыя пацярпелі там буйную паразу, пасля чаго наступіў пералом і паўстанне пайшло на спад. Насельніцтва падтрымлівала паўстанне значна менш, чым у 1826—1827 гадах, рабаванні войскаў Юсуфа таксама аднавілі супраць Хаджы мірных жыхароў. Вельмі прахалодна сустрэла белогорскага хаджу чарнагорская секта. Цынскія ўлады ўмела выкарыстоўвалі рэлігійную варожасць двух ісламскіх сект. У кастрычніку 1830 года намеснік Чанлін пачаў наступ на паўстанцаў. У канцы 1830 года Юсуф-Хаджа з некалькімі тысячамі прыхільнікаў-белагорцамі і палоннымі адступіў да мяжы і сышоў на какандскую тэрыторыю. Падаўленне абышлося казне ў 8 мільёнаў лянаў.

Заключыўшы з Какандам у 1832 годзе фактычнае гандлёвае пагадненне, Пекін разрадзіў абстаноўку на мяжы, але не ў самой Кашгарыі.

Наспяванне опіюмнага канфлікту

Сферы ўплыву вялікіх дзяржаў на Далёкім Усходзе . 1900 год

Пад націскам Пекіна ўлады правінцыі Гуандун ў 1820 годзе запатрабавалі прыбраць замежныя опіумныя караблі з кітайскіх вод. Тады англійскія гандляры перабазаваліся на востраў Ліндзін ў заліве Чжуцзянкоў (у вусці ракі Чжуцзян), і адтуль наркотык расцякаўся ва ўнутраныя раёны. Па загадзе з Пекіна вартавыя караблі правінцыі Гуандун ўсталявалі кантроль над прылеглай да вострава Ліндзін акваторыяй. Але кантрабандысты сталі плаваць да загадзя ўмоўленых стаянак ля берага, дзе і перагружалі тавар на мясцовыя джонкі. Цінскі ўрадавыя ціхаходныя ваенныя ветразнікі нічога не маглі зрабіць з хуткаходнымі і добра ўзброенымі кліперамі англічан і амерыканцаў. Неўзабаве чыноўнікі і афіцэры патрульнай марской службы ператварылі барацьбу з опіумнай кантрабандай ў прыбытковы для сябе промысел. Таемна збіраючы з кантрабандыстаў і гандляроў зборы, хабары і адчэпныя, яны прапускалі «тавар» на бераг. Удзел патрульных судоў у опіумнай кантрабандзе стала настолькі відавочным, што Лю Кунь, прызначаны ў 1832 годзе намеснікам Лянгуана (у гэты намесніцтва ўваходзілі правінцыі Гуандун і Гуансі), быў вымушаны скараціць іх лік. Тым не менш, у 1836 годзе патрульны флот быў адноўлены ў ранейшым складзе і працягнуў сваё садзейнічанне таемнай дастаўцы наркотыку ў імперыю Цын.

Пагроза змяншэння запасаў срэбра, узмацненне карупцыі дзяржапарату, маральная і фізічная дэградацыя афіцэраў і салдат пад уздзеяннем наркотыку прымушалі ўрад рабіць больш жорсткімі антыопіумную палітыку. З 1822 па 1834 гады было выдадзена пяць законаў, якімі Мяньнін і Мучжана беспаспяхова спрабавалі спыніць рост імпарту гэтага наркотыку і курэння опіума. Пастаянна абвяшчалася ва ўказах імператара і ўсталёўваліся законамі забарона на ўвоз і перапродаж опіуму. Аднак яны выкарыстоўваўся чыноўнікамі ўсіх рангаў ў якасці падставы для вымагання яшчэ большых хабароў у кітайскіх і замежных гандляроў. Фактычна, у краіне ўтварылася «пятая калона» з наркагандляроў і чыноўнікаў, якія нажываліся на хабарах за кантрабанду. Да канца 1830-х гадоў наркотык распаўсюджваўся фактычна па ўсёй краіне. Опіумныя «канторы» з’явіліся не толькі ў маленькіх павятовых і гандлёва-рамесных гарадах, але і ў буйных вёсках. Наркотык, трубкі і прылады для палення прадаваліся амаль адкрыта.

Пасля правалу забароннай палітыкі ўрада, частка бюракратыі і шэньшы на чале з гуандунскім чыноўнікам Сюй Найцзі мелі намер любой цаной спыніць уцечку срэбра з Кітая, бачачы ў ёй галоўную небяспеку. Гэтая групоўка прапаноўвала легалізаваць опіумны гандаль, спаганяць з замежнага зелля увазную пошліну, але не плаціць срэбрам за сам наркотык, а абменьваць яго на гарбату, шоўк і іншыя кітайскія тавары. Ахвяруючы здароўем народа, яны мелі намер выратаваць казну і дзяржапарат, пазбегнуўшы пры гэтым канфлікту з Англіяй.

Літаратура

• Цын // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Шчытні / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 17. — С. 146. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0279-2 (т. 17).

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Імперыя Цын
• Compton’s Living Encyclopedia (1995—2008). «Chinese Cultural Studies: Concise Political History of China.» (англ.)
• «History of China» from the University of Maryland web site. (англ.)
• «Qing art of the reigns of the Kangxi, Yongzhen and Qianlong Emperors(недаступная спасылка).» (англ.)
• Section on the Ming and Qing dynasties of «China’s Population: Readings and Maps Архівавана 19 ліпеня 2011..» (англ.)
• «Short History & Time-Line of the Qing Dynasty.» (англ.)
• Kangxi Emperor Архівавана 27 снежня 2010. (англ.)
• Extensive notes on William Mesny, Qing general, author and plant collector, and his family tree Архівавана 22 красавіка 2008. (англ.)