Парфенон
From Wikipedia, the free encyclopedia
Парфено́н (стар.-грэч.: Παρθενών, грэч. Παρθενών) — былы храм на Афінскім Акропалі ў Грэцыі, прысвечаны багіне Афіне, якую народ Афінаў лічыў сваёй заступніцай. Будаўніцтва пачалося ў 447 годзе да н.э., калі Афінская Імперыя была на піку сваёй магутнасці, і завяршылася ў 438 годзе да н.э., аднак афармленне будынка працягвалася да 432 года да н.э. Парфенон з’яўляецца самым важным захаваным будынкам Класічнай Грэцыі і, як правіла, лічыцца зенітам Дарычнага ордара. Яго дэкаратыўныя скульптуры лічацца аднымі з самых высокіх кропак грэчаскага мастацтва. Храм разглядаецца як трывалы сімвал Старажытнай Грэцыі, Афінскай дэмакратыі і Заходняй цывілізацыі, а таксама як адзін з найвялікшых культурных помнікаў у свеце.
| Храм | |
| Парфенон | |
|---|---|
| стар.-грэч.: Παρθενών, грэч. Παρθενών | |
 Парфенон | |
| 37°58′17″ пн. ш. 23°43′36″ у. д.HGЯO | |
| Краіна |
 Грэцыя |
| Горад | Афіны |
| Канфесія | Старажытнагрэчаская міфалогія |
| Архітэктурны стыль | Дарычны ордар і Перыптар |
| Будаўнік | Калікрат |
| Архітэктар | Іктын |
| Дата заснавання | V стагоддзе да н.э.[1] |
| Будаўніцтва | 447 да н.э. — 438 да н.э. |
| Вышыня | 13,72 м |
| Матэрыял | пентэлійскі мармур[d] |
 |
|
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Парфенон замяніў старэйшы храм Афіны, які гісторыкі называюць папярэднікам Парфенона ці Старэйшым Парфенонам і які быў разбураны ў выніку персідскага ўварвання ў 480 годзе да н.э. Святы будынак, прысвечаны багіне-заступніцы горада, на самай справе ў асноўным выкарыстоўваўся ў якасці казны. Нейкі час ён служыў казной Дэласкага саюза, які пазней стаў Афінскай Імперыяй. У канцы 6 стагоддзя Парфенон быў пераўтвораны ў хрысціянскую царкву, прысвечаную Дзеве Марыі. У пачатку 1460-х гадоў, пасля асманскага заваявання, храм быў пераўтвораны ў мячэць. 26 верасня 1687 года асманскі склад боепрыпасаў у будынку быў запалены абстрэлам войскаў Венецыянскай рэспублікі. У выніку выбуху Парфенон і яго скульптуры былі сур’ёзна пашкоджаны. У 1806 годзе Томас Брус, сёмы лорд Элгін, з дазволу Асманскай Імперыі забраў з храма некалькі скульптур. Гэтыя скульптуры, вядомыя зараз як Мармуры Элгіна ці Мармуры Парфенона, былі прададзеныя ў 1816 годзе Брытанскаму музею ў Лондане, дзе яны знаходзяцца па сённяшні дзень. З 1983 года (з ініцыятывы міністра культуры Меліны Меркуры) грэчаскі ўрад вядзе кампанію па вяртанню скульптур у Грэцыю.
Гісторыя збудавання
Парфенон быў пабудаваны на найвышэйшым пункце Афінскага Акропаля, на месцы старажытнага свяцілішча, закладзенага яшчэ да нашэсця персаў, верагодна, у час праўлення Пісістрата. Ён служыў храмам яшчэ старажытнейшага палаца мікенскага перыяду і ў гістарыяграфіі атрымаў назву Гекатампедон. Яго руіны адкрыў і даследаваў у 1930-х гадах нямецкі архітэктар і даследчык класікі Вільгельм Дзёрпфельд[2].
Дзёрпфельд таксама ўстанавіў, што каля 490—488 гадоў да н.э. на месцы Гекатампедона пачалі будаваць новы храм, каб аддзячыць Афіне за перамогу над персамі пры Марафоне. Існаванне гэтага Старэйшага Парфенона вядомае таксама дзякуючы сведчанням Герадота. Калі даўжыня Гекатампедона складала 32 м, то памеры Старажытнага Парфенона ў плане былі блізкія да цяперашняга храма. Таму сярод паўднёвага схілу пабудавалі падпорную сцяну, а ў аснову пагорака заключылі вапнавыя блокі, каб падняць будаўнічую пляцоўку над скалой прыкладна на 7 м. Гэты храм уяўляў сабой перыптэр і меў па 6 і 16 калон па шырыні і даўжыні. Вядома, што яго стылабат і лесвіца былі зроблены з мармуру. Аднак у 480 годзе да н.э., калі будаўнікам удалося ўзвесці калоны толькі да вышыні другога барабану, горад спустошыла персідскае войска Ксеркса, пасля чаго будаўніцтва спынілася на 30 гадоў.
Пасля заканчэння грэка-персідскіх войнаў, у час праўлення Перыкла ўжо на падрыхтаванай пляцоўцы было вырашана пабудаваць новы, больш велічны і раскошны храм. У будаўніцтве былі задзейнічаны лепшыя з тагачасных мастакоў і выдаткаваны велізарныя сродкі. Будаўнікамі Парфенона лічаць старажытнагрэчаскіх архітэктараў Іктына і Калікрата. Даследчыкі класікі лічаць, што першаму належаў праект будынка, а другі кіраваў ходам будаўнічых работ. Вялікі скульптар Фідый выканаў аздабленне і разам з Перыклам назіраў за будаўніцтвам.
Дату пачатку будаўніцтва навукоўцам удалося дакладна ўсталяваць дзякуючы фрагментам мармуравых дошчачак, на якіх афінская ўлада ўяўляла грамадзянам поліса афіцыйныя пастановы і фінансавыя справаздачы. Для афінян такія надпісы былі сродкам кантролю за выдаткамі і барацьбы з казнакрадствам. Парфенон будавалі з 446—447 гадоў да н.э. (у Старажытных Афінах год пачынаўся з дня летняга сонцастаяння) на працягу дзесяці гадоў. У першы год былі выдзелены сродкі на здабычу і дастаўку пентэлійскага мармуру ў горад[3]. Выдаткі, прадугледжаныя на 444—443 гады да н.э. на драўніну, звязаныя з узвядзеннем будаўнічых лясоў. Пра тое, што ў 438—437 гадах да н.э. статуя Афіны Парфенас ужо была завершана Фідыем, сведчыць продаж золата, якое засталося пасля заканчэння работ[4]. Асвячэнне храма адбылося на свяце Панафіней у 438 годзе да н.э., аднак апрацоўка (галоўным чынам, скульптурныя работы) працягвалася да 432 года да н.э.
Архітэктура
Парфенон уяўляе сабой мармуравы дарычны перыптэр шырынёй 30,89 м і даўжынёй 69,54 м з колькасцю калон — адпаведна па 8 і 17, вышыня калон складае 10,43 м. Адметная асаблівасць Парфенона — тое, што ўнутранае памяшканне падзялялася на дзве часткі. Галоўны ўваход быў уладкаваны на ўсходзе і вёў у вялікую залу — наас, акружаную з трох бакоў двух’яруснай каланадай, дзе ўсталявалі хрысаэлефантынную статую Афіны Парфенас працы Фідыя.
Архітэктары Парфенона Іктын і Калікрат не толькі выдатна ведалі пра існаванне праблем аптычных эфектаў, але і выкарыстоўвалі сістэму прыёмаў, каб іх кампенсаваць. Так, яшчэ ў сярэдзіне 19 стагоддзя англійскі архітэктар Чарлз Роберт Кокерэл, які пабываў у Афінах, каб набыць скульптуры з Храма Апалона ў Басах на Пелапанесе, заўважыў, што пры беглым аглядзе калон здаецца, быццам яны звужаюцца ад асновы да верхняй часткі. На самай справе, як паказалі вымярэнні, калоны таўсцейшыя ў сярэдняй частцы. Гэты прыём сучаснай архітэктуры вядомы як энтазіс. Даследнікі таксама выявілі, што калоны не стаяць перпендыкулярна аснове, а нахіленыя пад нязначным вуглом да ўнутранай часткі. Сучасныя падлікі паказалі: калоны ўсходняга і заходняга фасадаў Парфенона, калі іх вышыню працягнуць, злучыліся б на вышыні каля 5000 метраў ад узроўня падлогі храма. Акрамя таго, платформа, на якой стаяць калоны — стылабат — пры сузіранні здаецца гарызантальнай, але на самой справе яна некалькі паднятая ўнутры. Гэты прыём таксама мог служыць чыста практычным мэтам. Напрыклад, падчас моцнага ліўня форма стылабата дазваляла вадзе хутка выцякаць з храма. Звычайнаму назіральніку здаецца, што і калоны маюць аднолькавую таўшчыню, аднак калоны, размешчаныя ў кутах будынка, таўсцей за іншыя.
У пэўны момант гісторыі Парфенона (да 2 стагоддзя нашай эры — часу падарожжа старажытнагрэчаскага географа Паўсанія) перад статуяй Афіны стварылі неглыбокі басейн. Спыняючы сваю ўвагу на гэтай дэталі, Паўсаній тлумачыць, што басейн служыў для павелічэння вільготнасці ўнутры храма, каб слановая костка ва ўмовах афінскага клімату не высыхала. Сучасныя даследчыкі лічаць, што басейн мог служыць і для адлюстравання святла, якое трапляла ў храм з усходу і праз два вокны, размешчаныя высока на ўсходняй сцяне. З гэтага ж канца будынка па лесвіцах, усталяваных у тоўстай сцяне храма, падымаліся на дах храма. Больш за два стагоддзі гісторыкі спрачаюцца, якой была канструкцыя даху Парфенона, ад якой пасля выбуху 1687 года на засталося ніводнага фрагмента. У 19 стагоддзі яшчэ не было вядома аб існаванні двух вокнаў, таму навукоўцы меркавалі, што над цэнтральнай часткай храма не існавала даху. Сучасныя даследчыкі лічаць: дах, які падтрымліваўся драўлянымі кроквамі, цалкам накрываў храм і быў выраблены з мармуровай пліткі.
У антычнасці паміж усходняй і заходняй заламі дзвярэй не было. Іх уладкавалі ўжо хрысціяне. У антычныя часы ў заходняй зале існавалі ўласныя дзверы, і ўвайсці ў яе можна было толькі праз іх. Характэрная рыса заходняй прыбудовы — чатыры калоны ў цэнтры, а таксама цемра, паколькі вокнаў не было. Лічыцца, што менавіта тут размяшчалася скарбніца Афінскага марскога саюза, перанесеная ў Афіны ў 454 годзе да н.э. Захавалася некалькі фрагментаў апісання скарбаў Парфенона, высечаных на каменных таблічках яго казначэем. Яны датуюцца канцом 4 стагоддзя да н.э. Згодна з гэтым дакументам, у Парфеноне захоўваліся святыя культавыя прадметы, багатыя і сціплыя дары грамадзян. Так, паводле фрагмента перапісу 434—433 гадоў да н.э., толькі ў пярэднім порціку захоўваліся 113 срэбных чараў для ахвярапрынашэнняў, тры срэбныя рытоны, тры срэбныя кубкі, срэбная лямпа; ва ўсходняй зале побач са статуяй Афіны захоўваліся тры залатыя чары, залатая жаночая статуэтка і адна срэбная чара; больш прадметаў захоўвалася ў заходняй зале: 6 персідскіх кінжалаў, пазалочаная ліра, срэбная маска, 6 тронаў, 10 кушэтак з Мілета, 2 цвікі з пазалочанага срэбра і больш за 70 шчытоў. Некаторыя дары прыносіліся багіне Афіне і належалі непасрэдна ёй: у прыватнасці, залатая статуэтка каровы, прынесеная ў 370 да н.э. нейкай Смікіфаю, ці залаты пярсцёнак «Доркаса, чужынца, які жыве ў Пірэі», ці залаты рытон, прынесены багіне Афіне Раксанай, жонкай Аляксандра Македонскага[5]. На сценах Парфенона былі ўладкаваны паліцы, а на падлозе стаялі скрыні. Для абароны скарбаў выкарыстоўвалі перагародкі і рашоткі, устаноўленыя паміж унутраным шэрагам калон ва ўсходняй і заходняй частцы храма. Сляды ад рашотак заўважныя і зараз.
Скульптурнае аздабленне
Парфенон адрозніваўся выключнай супамернасцю частак, сінтэзам дарычнага і іянічнага ордараў, веліччу і чалавечнасцю архітэктурных і скульптурных вобразаў. Унутраны фрыз і метопы на франтоне ўпрыгожвалі выявы міфалагічных сцэн: 14 метопаў усходняга франтона апісвалі бітву герояў і гігантаў, 14 метопаў заходняга франтона — бітву грэкаў і амазонак, 32 метопы паўднёвага боку храма — бітву грэкаў з кентаўрамі і 32 метопы паўночнага боку — бітву грэкаў з траянцамі. Унутраны фрыз (або зафор), які ішоў вакол цэлы, быў упрыгожаны бесперапыннай сцэнай урачыстай працэсіі з калясніцамі, вершнікамі на конях, фігурамі багоў і людзей. Даследчыкі да гэтага часу спрачаюцца аб значэнні гэтай працэсіі. Паводле самых распаўсюджаных версій, гэта можа быць хада падчас свята Панафіней з цэнтральнай сцэнай прынясення новага пепласа статуі Афіны, якая і служыла вянком Панафіней[6]; ці ж гэта пахавальная хада, а цэнтральная кампазіцыя адлюстроўвае падрыхтоўку дзіцяці да ахвярапрынашэння. Скульптуры ўсходняга франтона аб’яднаны ў цэласную кампазіцыю «Нараджэння Афіны», заходняга франтона — «Спрэчкі паміж Афінай і Пасейдонам» за заступніцтва над Атыкай.
Падобна да іншых старажытнагрэчаскіх сакральных збудаванняў, Парфенон быў паліхромным. Існуюць некалькі рэканструкцый паліхромнага выгляду Парфенона; адна з самых вядомых і бліжэйшых да арыгіналу выканана нямецкім архітэктарам Готфрыдам Земперам. У 2009 годзе рэстаўратар Брытанскага музея Джавані Веры апублікаваў вынікі даследавання паліхраміі Парфенона, грунтуючыся на вывучэнні рэшткаў фарбаў мармураў Элгіна. Ён лічыць, што ў помніках Парфенона выкарыстоўваліся, перш за ўсё, чырвоная і сіняя фарбы, праз якія прасвечвала натуральнае адценне мармуру, а таксама пазалота[7]. Асноўны прынцып грэчаскай антычнай паліхраміі заключаўся ў тым, што ўсе буйныя часткі будынка, усе шырокія плоскасці (ступені, калоны, сцены цэлы) пакідалі неразмаляванымі, гэта значыць ніжняя частка храма заставалася белай. Адначасова ўсе эфекты паліхраміі засяродзілі на дробных элементах будынка, а таксама яго верхняй часткі. Усе гарызантальныя дэталі падкрэслівалі чырвоным колерам — выемкі на капітэлі, верхнюю палоску архітрава і ніжнюю паверхню карніза. Вертыкальныя элементы вылучалі цёмна-сінім або чорным колерам, у прыватнасці трыгліфы[8].
З антычных часоў да нас дайшло толькі адно кароткае апісанне Парфенона, якое складае адзін абзац у «Апісанні Элады» Паўсанія, выхадца з Малой Азіі, які падарожнічаў па Грэцыі ў 2 стагоддзі нашай эры, праз 6 стагоддзяў пасля пабудовы храма. Паўсаній падарожнічаў па грэчаскіх гарадах тады, калі Грэцыя стала рымскай правінцыяй і не мела нават уласнай арміі. Зрэшты Афіны ўсё яшчэ славіліся як горад філосафаў і паэтаў, а афінскія помнікі заставаліся такімі ж прывабнымі для падарожнікаў, як і зараз.
Прыбыўшы ў Афіны, Паўсаній адразу ж адправіўся да Акропаля. У першай кнізе сваёй дзесяцітомнай працы ён распавядае, як дабіраўся да грэчаскага ўзбярэжжа каля Афін, як плыў на караблі каля свяцілішча на мысе Суніён. У Афінах перад падарожнікам з’явілася мноства славутасцяў: статуі, створаныя вядомымі грэчаскімі скульптарамі, грабніцы шляхетных афінян ў вонкавым Керамікосе, урадавыя будынкі, святыні, фрэскі, мазаікі, якія адлюстроўвалі вялікія перамогі афінян ў часы росквіту, да рымскай заваёвы. Аднак з сярэдзіны першага тома Паўсаній распавядае толькі пра Акропаль. У тыя часы Афінскі Акропаль быў не толькі галоўным свяцыілішчам у горадзе, але і помнікам грамадзянскай славы. Менавіта таму на ім было столькі статуй і магільных склепаў. Пра значныя помнікі Паўсаній распавядае ва ўсіх падрабязнасцях, нават з легендамі, якія атачалі апісваныя аб’екты. Аднак калі надыходзіць чарга «храма, які называецца Парфенон», аповед Паўсанія становіцца адносна невыразным[9]. Спачатку ён апісвае сцэны, намаляваныя на двух франтонах храма:
Калі Вы разглядаеце так званы пярэдні франтон, можна ўбачыць, што яго скульптуры паказваюць нараджэнне Афіны. Сюжэт задняга франтона складае спрэчка Афіны і Пасейдона за панаванне ў Атыцы[10].
Паўсаній завяршае аповед апісаннем скульптурных партрэтаў рымскага імператара Адрыяна і афінскага стратэга Іфікрата, якія размяшчаліся ўнутры храма, а таксама расповедам пра роспіс Парфенона з выявай афінскага палкаводца Фемістокла і пра партрэт нейкага Геліядора, чыю магілу Паўсаній бачыў падчас падарожжа ў Элеўсін.
Асноўная ўвага Паўсанія была прыкавана да назаўжды страчанай статуі Афіны Парфенас, якая займала ў Парфеноне цэнтральнае месца. Ён апісвае, што скульптура была выраблена з золата і слановай косці і апранута ў пеплас. На галаве Афіны зіхацеў на сонечным святле па-майстэрску выкананы шлем, у цэнтры якога быў намаляваны сфінкс, а па баках — грыфоны. Грудзі багіні закрывала Эгіда з кіраўніком Медузы Гаргоны ў цэнтры — адной з пачвараў, пераможаных Афінай. П’едэстал таксама ўпрыгожвалі скульптуры, якія апісвалі сцэны з міфа аб Пандоры — першай смяротнай жанчыны. Афіна трымала ў руцэ дзіду, а побач з багіняй стаяў шчыт, абвіты змеем. Паўсаній мяркуе, што гэты змей — вобраз Эрыхтонія, сына Афіны[11].
Тое, што засталося па-за апісаннем Паўсанія выклікае зараз найбольшую цікавасць даследчыкаў. Да гэтага часу не існуе адзінага меркавання, чаму ён не ўспомніў пра скульптурны фрыз Парфенона, чаму не назваў нават архітэктараў храма. Улічваючы значную вышыню, на якой за знешняй каланадай размяшчаліся метопы фрыза, сярод найбольш распаўсюджаных здагадак вылучаецца тое, што Паўсаній, верагодна, ацаніў скульптуры фрыза значна ніжэй, чым статую Афіны Парфенас.
Ахвярная працэсія, паўднёвы фрыз.
Цэнтральная сцэна ўсходняга фрыза — «Сцэна з пепласам».
Кавалькада, заходні фрыз.
Ахвярная працэсія, паўночны фрыз.
Паўднёвыя метопы. Злева адна з самых выразных метопаў. Кентаўр спрабуе ўцячы, але малады грэк рыхтуецца нанесці вырашальны ўдар. Выкарыстаныя максімальныя магчымасці рэльефа. Фігура грэка стаіць амаль не дакранаючыся да сцены.
Справа метопы другаразраднай працы: у кентаўра адсутнічае шыя, а ў грэка адна нага значна карацей за іншую. Гэтыя метопы ілюструюць розны ўзровень майстэрства скульптараў Парфенона.
Далейшая гісторыя
Грэчаская палітыка рэзка змянілася пасля ўзвышэння Македоніі пры цары Філіпе II. Канчатковы ўдар па магутнасці Афінаў нанёс Аляксандр Вялікі, калі ў 323 годзе да н.э. даслаў у горад ваенны гарнізон і пакончыў з дэмакратыяй. Вядома, што нават Аляксандр не змог выстаяць перад спакусай славы за міласць да Парфенона. Ён загадаў размясціць на ўсходнім франтоне 14 шчытоў, а таксама прынёс у дар Афіне даспехі 300 пераможаных персідскіх ваяроў. Пасля смерці Аляксандра Парфенон неаднаразова станавіўся ахвярай безразважных тыранаў. Так, у канцы 4 стагоддзя да н.э. у Парфеноне пасяліўся разам са сваімі палюбоўніцамі Дэметрый I Паліяркет, вядомы сваёй жорсткасцю. У пачатку 3 стагоддзя да н.э. афінскі тыран Лахар зняў залатое адзенне са статуі Афіны Парфенас, каб аплаціць доўг сваім салдатам, а таксама шчыты Аляксандра. У пачатку 2 стагоддзя да н.э. заможны прадстаўнік Пергамскай дынастыі Аталідаў усталяваў у Парфеноне помнік у гонар аднаго са сваіх продкаў, які размяшчаўся амаль ушчыльную да сцяны, справа ад параднага ўваходу ў храм. Гэты манумент меў форму вялізнага п’едэсталу, а вышыня яго ледзь не дасягала даху Парфенона. У 31 годзе да н.э., калі слава Аталідаў адышла ў мінулае, манумент перайменавалі ў гонар рымскага імператара Аўгуста.
Ні адна з антычных крыніц не згадвае пра пажар у Парфеноне, аднак археалагічныя раскопкі даказалі, што ён адбыўся ў сярэдзіне 3 стагоддзя да н.э., найбольш верагодна, падчас нашэсця варварскага племя герулаў, якія разрабавалі Афіны ў 267 годзе да н.э. У выніку пажару разбурыўся дах Парфенона і амаль уся ўнутраная арматура і перакрыцці, а мармур патрэскаўся. Ва ўсходняй прыбудове разбурылася каланада, абедзве асноўныя дзверы храма і другі фрыз. Калі ў храме захоўваліся прысвечальныя надпісы, яны былі незваротна страчаны. Рэканструкцыя пасля пажару не ставіла сваёй задачай цалкам аднавіць выгляд храма. Тэракотавы дах зрабілі толькі над унутранымі памяшканнямі, а знешняя каланада апынулася неабароненай. Калоны двух шэрагаў ва ўсходняй зале замянілі на падобныя. Зыходзячы з архітэктурнага стылю адноўленых элементаў, атрымалася ўстанавіць, што блокі ў больш ранні перыяд належалі розным збудаванням Афінскага Акропаля. Такім чынам, 6 блокаў заходніх дзвярэй складалі аснову масіўнай скульптурнай групы, якая апісвала калясніцу, запрэжаную коньмі (на гэтых блоках і цяпер прыкметны драпіны ў месцах, дзе мацаваліся капыты коней і колы калясніцы), а таксама групы бронзавых статуй воінаў, якія апісаў Паўсаній. Тры іншыя блокі заходніх дзвярэй — мармуровыя шыльды фінансавай справаздачнасці, па якіх устаноўлены асноўныя этапы будаўніцтва Парфенона.
Гісторыя
Парфенон заставаўся храмам багіні Афіны на працягу тысячы гадоў. Дакладна невядома, калі менавіта ён стаў хрысціянскай царквой. У 4 стагоддзі Афіны былі захоплены і ператварыліся ў правінцыйны горад Рымскай імперыі. У 5 стагоддзі храм быў абрабаваны адным з імператараў, а ўсе яго скарбы перавезены ў Канстанцінопаль. Існуюць звесткі, што пры патрыярху Паўле III Канстанцінопальскім Парфенон быў перабудаваны на храм Святой Сафіі.
У пачатку 13 стагоддзя статуя Афіны Прамахас была пашкоджаная і разбураная ў перыяд Чацвёртага крыжовага паходу. Статуя Афіны Парфенас, верагодна, знікла яшчэ ў 3 стагоддзі да н.э. падчас пажару ці раней. Рымскія і візантыйскія імператары неаднаразова выдавалі ўказы аб забароне паганскага культу, аднак паганская традыцыя ў Грэцыі была занадта моцнай. На сучасным этапе прынята лічыць, што Парфенон стаў хрысціянскім храмам прыкладна ў 6 стагоддзі нашай эры.
У часы Візантыі ён служыў праваслаўным кафедральным Саборам Прасвятой Багародзіцы і чацвёртым па значнасці паломніцкім цэнтрам Усходняй Рымскай Імперыі пасля Канстанцінопаля, Эфеса і Фесалонікаў. У 1018 годзе імператар Васіль II Балгарабойца прыбыў у Афіны пасля бліскучай перамогі над балгарамі з мэтай пакланіцца Парфенону[12].
У пачатку 13 стагоддзя ў часы Лацінскай Імперыі да ўлады ў Афінах прыйшоў Бургундскі военачальнік Атон дэ ла Рош, а ў саборы распараджаўся французскі арцыбіскуп. Непрацяглы час Парфенон выкарыстоўваўся як каталіцкая царква пад назвай Notre Dame d’Athenes — Сабор Афінскай Маці Божай. У наступныя два з паловай стагоддзі ў выніку нападаў наймітаў, ваенных пераваротаў і дыпламатычных інтрыг кантроль над Афінамі перайшоў ад французаў да каталонцаў. Афіны і прылеглыя тэрыторыі — Герцагства Афінскае — уключылі ў склад Арагонскага каралеўства ў 1311 годзе. Афіны заставаліся пад кіраваннем Каталоніі да 1386 года. Афіцыйнай мовай Афінаў у гэты час была каталонская, а афіцыйнай рэлігіяй — каталіцызм. У 1387 годзе ўлада перайшла да сям’і фларэнційскіх банкіраў Ачаёлі, тады грэчаская мова зноў стала афіцыйнай, а грэчаская праваслаўная царква атрымала заступніцтва з боку новых кіраўнікоў. Адначасова на Афіны прэтэндавалі венецыянцы і асманы, таму за магчымасць праўлення і пратэктарат Ачаёлі плацілі турэцкаму султану даніну. Хоць у гэты час Прапілеі ператварылі ў добра ўмацаваны, пышны рэнесансны палац, частая змена кіраўнікоў амаль не адбілася на вонкавым выглядзе Парфенона. Змянялася толькі назва: каталонскі Санта-Марыя-дэ-Сетынас на італьянскі Санта-Марыя-ды-Атэней.
Перабудовы і аздабленне
У цэлым антычныя храмы лёгка ператвараліся ў хрысціянскія. Аздабленне іх было стрыманым, таму хрысціяне маглі прыстасоўваць яго для патрэб уласных культаў. Дзякуючы таму, што хрысціянскія цэрквы размяшчаліся ў антычных храмах, першапачатковая канструкцыя апошніх захоўвалася. Калі ж паганскі храм заставаўся занядбаным, яго разбіралі на будаўнічыя матэрыялы. Зрэшты пераход ад паганскага храма да царквы адбіўся на архітэктуры Парфенона. У антычныя часы ўваход у Парфенон размяшчаўся ва ўсходняй частцы пад франтонам, скульптуры якога апісвалі «Нараджэнне Афіны», аднак менавіта ва ўсходняй частцы хрысціянскага храма павінен размяшчацца алтар. Таму на месцы былога ўваходу пабудавалі апсіду, для ўзвядзення якой выкарыстоўвалі фрагменты антычных помнікаў Акропаля непадалёк ад Парфенона. З гэтага часу для галоўнага заходняга ўваходу ўладкавалі невялікія дзверы, справа ад буйных заходніх дзвярэй антычнага Парфенона, якія хрысціяне прынцыпова вырашылі не выкарыстоўваць.
У выніку перапланіроўкі былі ўбраныя ўнутраныя калоны і некаторыя сцены цэлы, з-за чаго дэмантавалі цэнтральную пліту фрыза. Знешняя каланада ператварылася ў вонкавую сцяну хрысціянскага храма: прарэзы запоўнілі роўна на палову ад іх вышыні. Ва ўсходняй частцы храма, дзе раней стаяла Афіна Парфенас працы Фідыя, пабудавалі неф новага сабора з кафедрай, перагародкай і тронам мітрапаліта. Гэты мітрапалітны трон захаваўся да нашых дзён. Ён створаны з мармуру і ўпрыгожаны скульптурай, якая паказвае крылатую постаць — імаверна, ангела. Тры новыя дзверы дазвалялі прайсці ў ранейшую заднюю, заходнюю частку храма, якая цяпер выконвала ролю прытвора з баптыстэрыем і купеллю. Каб зрабіць храм святлей, з кожнага боку высока ад падлогі дадалі некалькі вокнаў. Некаторыя з іх прасякалі наўпрост у скульптурным фрызе.
Хоць ва ўнутраным строі храма спатрэбіліся меншыя змены, большасць скульптур антычнага Парфенона страчаны: тыя з іх, якія можна было прыстасаваць да хрысціянскіх набажэнстваў пакідалі, але большасць знішчылі. Святую ўсходнюю частку хрысціянскага храма не магла ўпрыгожваць сцэна нараджэння багіні Афіны. Гэтыя рэльефы знялі з франтона. Яшчэ больш складанай праблемай былі пліты метопаў. Зняць метопы, размешчаныя з трох бакоў Парфенона, не пашкодзіўшы пры гэтым самому збудаванню, было немагчыма. Таму намаляваныя на метопах сцэны заціралі да таго часу, пакуль яны не сталі нябачнымі. На думку даследчыкаў, скульптурны фрыз з выявай працэсіі застаўся амаль цэлым толькі таму, што быў маладаступным для сузірання з галоўнай вуліцы Акропаля, і сама працэсія не мела выразна выяўленага паганскага характару. Толькі адна метопа паўночнага фасада (першая) апынулася некранутай: кампазіцыя яе нагадвала хрысціянам сцэну Дабравешчання[13]. На самой жа справе яна адлюстроўвала постаці багіні Афіны і багіні Геры, у якіх пазнаваліся Дзева Марыя і архангел Гаўрыіл. Верагодна, з гэтай прычыны цалкам захаваўся заходні франтон, які адлюстроўваў спрэчку паміж Афінай і Пасейдонам за панаванне ў Атыцы.
Нягледзячы на тое, што сярэднявечныя Афіны былі правінцыйным, бедным горадам, афіняне ўсяляк падтрымлівалі пышнасць убрання храма. У 1018 годзе візантыйскі імператар Васіль II Балгарабойца спецыяльна наведаў Афіны, каб палюбавацца Саборам Найсвяцейшай Афінскай Маці Божай. Ён перадаў у дар сабору каштоўнасці, захопленыя падчас войнаў, сярод якіх быў залаты голуб. Яго апісаў візантыйскі святар і навуковец Міхаіл Ханіят, які ў 1175 годзе пакінуў сваю паству ў Канстанцінопалі і вярнуўся ў Афіны, дзе прыняў сан мітрапаліта Афінскага. Ханіят пісаў пра дзіўную лампаду ў саборы, якая гарэла дзень і ноч, а над алтаром размяшчаўся сімвал Святога Духа — залаты голуб з залатой каронай, які ўвесь час круціўся вакол крыжа[14].
Імаверна, пры папярэдніку Ханіята будынак сабора Найсвяцейшай Афінскай Маці Божай зведаў значныя змены. Апсіда ва ўсходняй частцы была разбураная і адбудаваная зноў. Новая апсіда ўшчыльную прымыкала да антычных калон, таму цэнтральную пліту фрыза дэмантавалі. Гэтую пліту з выявай «сцэны з пепласам», пазней выкарыстаную для пабудовы украпванняў на Акропалі, знайшлі агенты Томаса Бруса, сёмага лорда Элгіна, у выніку чаго зараз яна экспануецца ў Брытанскім музеі. Пры самым Міхаіле Ханіяце ўнутранае ўбранне храма аднаўлялі, у тым ліку роспіс «Судны дзень» на сцяне порціка, дзе размяшчаўся ўваход, роспісы з выявай Страсцей Хрыстовых у прытворы, шэраг роспісаў, якія адлюстроўвалі святых і папярэдніх афінскіх мітрапалітаў. Усе роспісы Парфенона хрысціянскай эпохі ў 1880-х гадах пакрылі тоўстым пластом бялілаў, аднак у пачатку 19 стагоддзя маркіз Б’юцкі замовіў з іх акварэлі. Менавіта па гэтых акварэлях даследнікі ўстанавілі сюжэтныя матывы роспісаў і прыкладны час стварэння — канец 12 стагоддзя. Прыкладна ў той жа час столь апсіды ўпрыгожылі мазаікай, якая за некалькі дзесяцігоддзяў абвалілася. Яе шкляныя фрагменты таксама экспануюцца ў Брытанскім музеі[15].
24 і 25 лютага 1395 года ў Афінах пабываў італьянскі падарожнік Мікола дэ Мартан, які пакінуў у сваёй «Кнізе паломніка» (зараз у Нацыянальнай бібліятэцы Францыі, Парыж) першае пасля Паўсанія сістэматычнае апісанне Парфенона. Мартан апісвае Парфенон як помнік выключна хрысціянскай гісторыі, аднак галоўным багаццем лічыць не шматлікія рэліквіі і абраз Багародзіцы, напісаны евангелістам Лукой і ўпрыгожаны жамчужынамі і каштоўнымі камянямі, а копію Евангелля, напісаную на грэчаскай мове на тонкім залачоным пергаменце святой роўнаапостальнай Аленай, маці Канстанціна Вялікага, першага візантыйскага імператара, які афіцыйна прыняў хрысціянства. Таксама Мартан распавядае пра крыж, выдрапаны на адной з калон Парфенона святым Дыянісіям Арэяпагітам[16].
Падарожжа Мартана супала з пачаткам праўлення сям’і Ачаёлі, прадстаўнікі якой праявілі сябе шчодрымі дабрачынцамі. Нерыя I Ачаёлі загадаў інкруставаць дзверы сабора срэбрам, акрамя таго ён завяшчаў сабору ўвесь горад, аддаючы Афіны ў валоданне Парфенона. Значны дадатак да сабора часу лацінакратыі — вежа ў правай частцы порціка, пабудаваная пасля захопу горада крыжакамі. Для яе будаўніцтва выкарыстоўвалі блокі, знятыя з задняй часткі пахавальні рымскага вяльможы на ўзгорку Філапапу. Вежа служыла званіцай сабора, акрамя таго яе абсталявалі шрубавымі лесвіцамі, якія падымаліся да самага даху. Паколькі вежа загарадзіла маленькія дзверы каля прытвора, пачалі карыстацца цэнтральным заходнім уваходам Парфенона антычнай эпохі.
Падчас праўлення ў Афінах Ачаёлі быў створаны першы, самы ранні з тых, што захаваліся да нашых дзён, малюнак Парфенона. Яго выканаў Чырыяка ды Пацыколі, італьянскі купец, папскі легат, падарожнік і аматар класікі, вядомы як Кірыяк Анконскі. Ён наведваў Афіны ў 1436 і 1444 гадах і спыніўся ў раскошным палацы, на які былі ператвораныя Прапілеі, каб засведчыць сваю павагу да Ачаёлі. Кірыяк пакінуў падрабязныя нататкі і цэлы шэраг малюнкаў, аднак яны былі знішчаны пажарам 1514 года ў бібліятэцы горада Пезара. Адзін з малюнкаў Парфенона ўцалеў. Ён адлюстроўвае храм з васьмю дарыйскімі калонамі, дакладна адзначанае размяшчэнне метопы — epistilia, дакладна намаляваны фрыз з адсутнай цэнтральнай метопай — listae parietum. Аднак будынак моцна выцягнуты, а скульптуры на франтоне апісваюць сцэну не падобную на спрэчку Афіны з Пасейдонам. Гэта дама 15 стагоддзя з парай коней, якія сталі на дыбкі, у асяроддзі рэнесанскіх ангелаў. Само апісанне Парфенона даволі дакладнае: колькасць калон — 58, а на метопах, якія захаваліся лепш, дакладна мяркуе Кірыяк, намаляваная сцэна барацьбы кентаўраў з лапіфамі. Кірыяку Анконскаму належыць і найпершае апісанне скульптурнага фрыза Парфенона, на якім, як ён лічыў, намаляваныя афінскія перамогі часоў Перыкла[17].
Гісторыя
У 1458 годзе Афіны былі заваяваныя Асманскай Імперыяй на чале з султанам Мехметам ІІ — бязлітасным заваёўнікам і адначасова эрудытам і знатаком мастацтваў. Да канца свайго кіравання Мехмет ІІ Фаціх завалодаў усёй Грэцыяй і Балканамі, планаваў заваяванне Родаса і Паўднёвай Італіі. З іншага боку, ён збіраў бібліятэкі, заказваў карціны і скульптуры ў вядучых італьянскіх майстроў. Паводле падання, калі Мехмет ІІ уступіў у Афіны, яго ашаламіла веліч і вытанчанасць Акропаля. На ўзгорку размясціўся турэцкі гарнізон, а ў Фларэнційскай палаццы, на які ператварылі Прапілеі, пасяліўся дысдар — ваенны камендант. У невялікім храме Эрэхтаяне быў уладкаваны султанскі гарэм. Сам Парфенон амаль адразу ператварылі ў мячэць. Званіцу ператварылі на мінарэт, а таксама замянілі хрысціянскае ўбранне храма і забялілі самыя характэрныя хрысціянскія сімвалы роспісу.
У пачатку турэцкага праўлення Афіны і Акропаль зніклі з маршрутаў заходне-еўрапейскіх падарожнікаў: сур’ёзнай перашкодай сталі перыядычна аднаўляльныя ў 16 і 17 стагоддзях ваенныя дзеянні паміж венецыянцамі і асманамі. Калі ж хтосьці і вырашаўся падарожнічаць па Усходнім Міжземнамор’і, то наведаць славутасці Афінаў было практычна немагчыма — турэцкі гарнізон перакрываў уваход старонніх у Акропаль. У 1632 годзе французскі падарожнік пісаў, што Парфенон пераўтвораны ў мячэць і сцвярджаў, што храм мае авальную форму, імаверна, з-за таго, што аглядаў яго са значнай адлегласці. У 1675 годзе лонданцы Жакоб Спон і яго сябар Джордж Велер, каб паглядзець Акропаль, падкупілі ахоўнікаў-туркаў, прапанаваўшы ім кававае збожжа. Велер пісаў[18]:
Стары ваяка, які вартаваў замак, таварыш і павераны твар дысдара, усё ж такі прапусціў нас за тры меры кавы, дзве з якіх ён аддаў дысдару, а адну пакінуў сабе.
Перабудовы і аздабленне
Падрабязнае апісанне Парфенона асманскага перыяду належыць Эўліі Чэлебі, турэцкаму дыпламату і падарожніку. Ён наведваў Афіны некалькі разоў на працягу 1630-1640-х гадоў[19]. Эўлія Чэлебі адзначаў, што пераўтварэнне хрысціянскага Парфенона ў мячэць не надта адбілася на яго ўнутраным выглядзе. Асноўнай асаблівасцю храма заставаўся балдахін над алтаром. Таксама ён апісваў, што чатыры калоны з чырвонага мармуру, якія падтрымлівалі балдахін, былі адпаліраваныя да бляску. Пол Парфенона быў выкладзены адпаліраванымі мармуровымі плітамі да 3 метраў кожная. Кожны з блокаў, якія ўпрыгожвалі сцены, быў па-майстэрску злучаны з іншым такім чынам, што мяжа паміж імі была непрыкметная воку. Чэлебі адзначыў, што панэлі на ўсходняй сцяне храма настолькі тонкія, што здольныя прапускаць сонечнае святло. Гэтую асаблівасць згадвалі таксама Жакоб Спон і Джордж Велер, выказаўшы здагадку, што на самой справе гэты камень — фенгіта, празрысты мармур, які па сведчанні Плінія, быў любімым каменем імператара Нерона. Эўлія ўспамінаў, што срэбная інкрустацыя галоўных дзвярэй хрысціянскага храма была знятая, а антычныя скульптуры і роспісы пакрытыя бяліламі, зрэшты пласт бяліл быў нятоўстым і можна было разглядзець сюжэт роспісу. Далей Эўлія Чэлебі прыводзіў спіс персанажаў, пералічваючы персанажаў паганскай, хрысціянскай і мусульманскай рэлігій: дэманы, сатана, дзікія звяры, д’яблы, чараўніцы, анёлы, цмокі, антыхрысты, цыклопы, пачвары, кракадзілы, сланы, насарогі, а таксама Херувім, архангелы, дзявятае неба, на якім знаходзіцца трон Госпада, чашы вагаў, якія ўзважваюць грахі і дабрачыннасць і т.д.
Эўлія не прыводзіў апісанне мазаік, выкананых з кавалачкаў золата і рознакаляровага шкла, якія пазней знойдуць у ходзе раскопак на Афінскім Акропалі. Аднак мазаікі мімаходзь згадвалі Спон і Велер, больш падрабязна апісваючы выяву Дзевы Марыі ў апсідзе за алтаром, якая захавалася ад папярэдняй хрысціянскай эпохі. Яны расказалі і гісторыю як у турка, які стрэліў у фрэску Марыі, адсохла рука, таму асманы больш не шкодзілі храму.
Хоць туркі і не жадалі абараняць Парфенон ад разбурэння, яны не мелі мэты цалкам скажаць або разбураць храм. Паколькі немагчыма дакладна ўсталяваць час заціркі метопаў Парфенона, туркі маглі працягваць гэты працэс. Аднак у цэлым яны ажыццявілі менш разбурэнняў будынка, чым хрысціяне за тысячу гадоў да асманскага кіравання, якія ператварылі велічны антычны храм на хрысціянскі сабор. Увесь час, пакуль Парфенон служыў мячэццю, мусульманскія набажэнствы адбывалася ў асяроддзі хрысціянскіх роспісаў і малюнкаў хрысціянскіх святых. У далейшым Парфенон не перабудоўваўся і цяперашні яго выгляд захаваўся нязменным з 17 стагоддзя.
Пачынаючы з 1660 года наступіў перыяд міру паміж венецыянцамі і асманамі, і Афіны зноў пачалі наведваць вандроўнікі. Распаўсюджанымі сталі не толькі дарожныя запіскі, але і даследаванні грэчаскай антычнай спадчыны. Зрэшты разам з арыгінальнымі творамі траплялісь і падробкі. Так, Андрэ-Жорж Гіе дэ ла Гіецьер ніколі не бываў у Грэцыі, аднак у 1669 годзе напісаў кнігу, грунтуючыся на дакументах і апавяданнях іншых аўтараў[20]. У 1674 Афіны наведаў Шарль Аліўе дэ Нуантэль, французскі амбасадар у Асманскай імперыі, які меў пры сабе пошту мастака — Жака Карэя, які стварыў серыю малюнкаў ацалелых скульптур Парфенона. Хоць гэтыя малюнкі ідэалізаваныя і створаныя пад уплывам эстэтыкі Эпохі Адраджэння, усё ж яны адпавядаюць сучаснаму прадстаўленню археалагічнай дакладнасці[21].
Малюнкі Жака Карэя. Левы і правы фрагменты...
заходняга франтона Парфенона, які адлюстроўваў спрэчку Афіны з Пасейдонам.
Разбурэнне
Мір паміж туркам і венецыянцамі быў непрацяглым. У верасні 1687 года Парфенон пацярпеў страшны ўдар: венецыянцы пад кіраўніцтвам дожа Франчэскі Маразіні захапілі ўмацаваны туркамі Акропаль. 28 верасня шведскі генерал Кенігсмарк, які стаяў на чале Венецыянскай арміі, аддаў загад абстрэльваць Акропаль з гармат на ўзгорку Філапапу. Калі гарматы патрапілі ў Парфенон, які служыў асманам парахавым складам, адбыўся выбух, у выніку якога частка храма імгненна пераўтварылася ў руіны. У папярэднія дзесяцігоддзі турэцкія парахавыя склады неаднаразова выбухалі. У 1645 годзе ў склад, абсталяваны ў Прапілеях акропаля, трапіла маланка, пры гэтым загінуў дысдар і яго сям’я. У 1687 годзе, калі венецыянцы сумесна з саюзніцкай арміяй Свяшчэннай Лігі напалі на Афіны, туркі вырашылі размясціць у Парфеноне свае боепрыпасы, схаваўшы там жа дзяцей і жанчын. Яны маглі разлічваць на таўшчыню сцен і перакрыццяў або спадзявацца на тое, што праціўнік-хрысціянін не будзе абстрэльваць будынак, які некалькі стагоддзяў служыў хрысціянскім храмам.
Судзячы па слядах абстрэлу толькі на заходнім франтоне, у Парфенон трапіла каля 700 гарматных ядраў. Загінулі не менш за 300 чалавек, іх парэшткі знайшлі ў ходзе раскопак у 19 стагоддзі. Цэнтральная частка храма была разбурана, у тым ліку 28 калон, фрагмент скульптурнага фрыза, унутраныя памяшканні, якія служылі хрысціянскай царквой і мячэццю; дах у паўночнай часткі паваліўся. Заходні франтон застаўся амаль цэлым, і Франчэска Маразіні захацеў вывезці ў Венецыю яго цэнтральныя скульптуры. Аднак падчас работ скульптуры разбурыліся, зваліўшыся не зямлю. Некалькі абломкавых фрагментаў усё ж вывезлі ў Італію, астатнія засталася на Акропалі. З тых часоў гісторыя Парфенона стала гісторыяй руін. Сведкам разбурэння Парфенона стала Ганна Ачэр’ельм, фрэйліна графіні Кенігсмарк. Яна апісала храм і момант выбуху. Неўзабаве пасля канчатковай капітуляцыі туркаў, шпацыруючы па Акропалю, сярод руін мячэці яна знайшла арабскі манускрыпт, перададзены братам Ганны Ачэр’ельм у бібліятэку шведскага горада Упсала[22]. Такім чынам, пасля сваёй двухтысячагадовай гісторыі Парфенон ужо не мог выкарыстоўвацца як храм, паколькі быў разбураны значна мацней, чым можна ўявіць, убачыўшы яго сёння, што з’яўляецца вынікам шматгадовай рэканструкцыі. Джон Пентланд Магафі, які наведаў Парфенон за некалькі дзесяцігоддзяў да пачатку аднаўленчых работ, адзначыў:
Калі глядзець знізу, з горада, пярэдні і задні фасады храма здаюцца рэшткамі двух розных будынкаў.
З палітычнага пункту гледжання, разбурэнне Парфенона мала мінімальныя наступствы. Праз некалькі месяцаў пасля перамогі венецыянцы адмовіліся ад улады над Афінамі: ім не хапала сіл для далейшай абароны горада, а эпідэмія чумы зрабіла Афіны цалкам непрывабнымі для захопнікаў. Туркі зноў уладкавалі гарнізон на Акропалі, праўда меншых маштабаў, а сярод руін Парфенона ўзвялі і новую невялікую мячэць. Яе можна ўбачыць на першай з вядомых фотаздымкаў храма, створаных у 1839 годзе.
У перыяд заняпаду Асманскай імперыі, Парфенон, пазбавіўшыся абароны, разбураўся ўсё больш. Афіняне выкарыстоўвалі абломкі храма для ўласнага будаўніцтва, таўклі мармур на вапну, выламвалі цэлыя кавалкі храма, каб атрымаць свінцовыя клямары. У той жа час еўрапейцы атрымалі амаль бесперашкодны доступ у Афіны і Парфенон у прыватнасці. Амаль стагоддзе працягвалася паляванне на ацалелыя яго фрагменты і скульптуры. Большасць падарожнікаў уяўлялі сабой даволі сціплых калекцыянераў класікі, яны вывозілі за мяжу ў сваіх чамаданах невялікія скульптурныя фрагменты. Некаторыя з іх цяпер можна ўбачыць у музеях розных краін свету, аднак лёс большасці застаецца невядомым. Французскі пасол і знаўца класічнага мастацтва Агюст дэ Шуазель-Гуфі ў 1780-х гадах, выкарыстоўваючы свае сувязі, завалодаў метопай і фрагментам фрыза Парфенона, якія зараз экспануюцца ў Луўры. Агент графа Шуазеля-Гуфі спрабаваў вывезці і другую метопу, аднак карабель захапіў лорд Нельсан, а метопы пазней набыў лорд Элгін.
Сярод першых даследчыкаў Парфенона былі брытанцы археолаг Джэймс Сцюарт і архітэктар Нікалас Рэвет[23]. Сцюарт першым апублікаваў малюнкі, апісанне і чарцяжы з вымярэннямі Парфенона для Таварыства дылетантаў у 1789 годзе[24]. Акрамя таго вядома, што Джэймс Сцюарт сабраў вялікую калекцыю антычных старажытнасцяў Афінскага акропаля і Парфенона, а груз адправіў морам у Смірну, але далейшы след калекцыі губляецца. Аднак адзін з фрагментаў фрыза Парфенона, вывезены Сцюартам, знайшлі ў 1902 годзе закапаным у садзе маёнтка Колн-Парк у графстве Эсэкс, які атрымаў у спадчыну сын Томаса Эстла, антыквара і папячыцеля Брытанскага музея.
У 1801 годзе брытанскі амбасадар у Канстанцінопалі Томас Брус лорд Элгін атрымаў дазвол султана зрабіць чарцяжы і стварыць копіі старажытнасцяў Афінскага акропаля. Агенты лорда Элгіна на працягу 1801—1811 гадоў (сам ён большую частку гэтага перыяду знаходзіўся за межамі Грэцыі) вывезлі каля паловы ацалелых скульптур храма: некаторыя з іх упалі і падбіраліся ля падножжа Парфенона, іншыя (вядомыя і пазнавальныя цяпер) знялі непасрэдна з будынка. Дзеянні лорда Элгіна і цяпер сустракаюць розныя ацэнкі. Ён мог пераконваць сябе, што ратуе скульптуры ад небяспекі, паколькі не рабаваў месца археалагічных раскопак у сучасным разуменні — Парфенон і Акропаль у цэлым занадта здрахлелі. У той жа час нельга выключаць самалюбныя амбіцыі і смагу праславіцца таго, хто прывязе ў Вялікабрытанію шэдэўры антычнага грэцкага мастацтва, паколькі побач са скульптурамі Парфенона, агенты Элгіна вывезлі ў Лондан адну з шасці карыятыдаў Эрэхтэяна, абломкі яго фрыза, а таксама фрагменты архітэктурных збудаванняў іншых грэчаскіх абласцей. У 1801 годзе лорд Элгін хваліўся ў лісце з Канстанцінопаля[25]:
Банапарт не атрымаў такіх багаццяў ад усіх рабаванняў у Італіі, як я. Арыгінальны тэкст (англ.)Bonaparte has not got such a thing from all his thefts in Italy.
Да гэтага часу застаецца нявысветленым і юрыдычны бок справы. Дзеянні лорда Элгіна і яго агентаў рэгуляваліся фірманам султана. Ці супярэчылі яны яму, немагчыма ўсталяваць, паколькі арыгінал дакумента не знойдзены, вядомы толькі яго пераклад на італьянскую мову, выкананы для Элгіна пры асманскім двары. У італьянскім варыянце дазваляецца ажыццяўляць вымярэнні і замалёўваць скульптуры, выкарыстоўваючы лесвіцы; ствараць гіпсавыя злепкі, адкопваць фрагменты, пахаваныя пад глебай пры выбуху. Пераклад нічога не апавядае пра дазвол або забарону здымаць скульптуры з фасада або падбіраць тыя, што падалі. Дакладна вядома, што ўжо сярод сучаснікаў Элгіна большасць крытыкавала меры выкарыстання разцоў, піл, вяровак і блокаў для зняцця скульптур, паколькі такім чынам разбураліся ацалелыя ўзроўні будынка. Ірландскі падарожнік, аўтар некалькіх работ па антычнай архітэктуры Эдвард Додвел пісаў[26]:
Я адчуваў неапісальнае прыніжэнне, стаўшы сведкам таго, як Парфенон пазбаўлялі яго лепшых скульптур. Я бачыў, як здымаюць некалькі метопаў з паўднёва-ўсходняй частцы будынка. Каб падняць метопы, прыйшлося скінуць на зямлю цудоўны карніз, які бараніў іх . Такая ж доля спасцігла і паўднёва-ўсходні кут франтона. Арыгінальны тэкст (англ.)I had the inexpressible mortification of being present, when the Parthenon was despoiled of its finest sculptures. I saw several metopes at the south east extremity of the temple taken down. They were fixed in between the triglyphs as in a groove; and in order to lift them up, it was necessary to throw to the ground the magnificent cornice by which they were covered. The south east angle of the pediment shared the same fate.
Афіны далучыліся да незалежнага Каралеўства Грэцыя ў 1832 годзе. 28 жніўня 1834 года падчас пышнай цырымоніі ў баварскім стылі Парфенон афіцыйна абвясцілі помнікам антычнай спадчыны. Малады кароль Атон, ужо ў якасці кіраўніка дзяржавы, пад гукі аркестра ўвайшоў у Парфенон, дзе з прамовай выступіў Леа фон Кленцэ, абвясціўшы помнікі старажытнагрэчаскага мастацтва найважнейшымі сімваламі маладой дзяржавы. Так у гісторыі Парфенона пачаўся час археалогіі і рэстаўрацыі.
У 1835 годзе баварскі гарнізон пакінуў Афіны, і Акропаль перайшоў пад кантроль новаўтворанай Грэчаскай археалагічнай службы. Праз паўстагоддзя на Акропалі не засталося ніводнага следу «варварскай прысутнасці». Адразу разбурылі рэшткі турэцкага паселішча, уключаючы мінарэт каля Парфенона; знеслі рэшткі рэнесанснай палаццы, рымскія скульптуры Акропаля, а таксама Франкскую вежу. Да 1890 года раскопкі настолькі прасунуліся, што дасягнулі матчынай пароды ўзгорка. Таму на Афінскім Акропалі можна ўбачыць толькі тое, што вырашылі пакінуць археолагі 19 стагоддзя: некалькі помнікаў 5 стагоддзя да н.э. на фоне спусташэння, амаль цалкам пазбаўленыя сваёй пазнейшай гісторыі. Такі падыход выклікаў нараканні сярод сучаснікаў. Асаблівы рэзананс атрымала разбурэнне Франкскай вежы ў 1875 годзе. Англійскі гісторык Эдуард Аўгуст Фрыман пісаў[27]:
Вельмі абмежавана бачыць у Афінскім Акропалі толькі месца, дзе, як у музеі, можна паглядзець толькі вялікія тварэнні эпохі Перыкла... Прынамсі нельга дапускаць, каб людзі, якія называюць сябе навукоўцамі, паводле ўласнага пачыну здзяйснялі бессэнсоўнае разбурэнне. Арыгінальны тэкст (англ.)It is but a narrow view of the Akropolis of Athens to look on it simply as the place where the great works of the afe of Perikles may be seen as models in a museum… At all events, let not men callins themselves scholars lend themselves tj such deeds of wanton destruction.
Аднак афіцыйная археалагічная палітыка заставалася нязменнай да 1950-х гадоў, калі прапанову прыбраць лесвіцу ў сярэднявечнай вежы ў заходняй частцы Парфенона рэзка адхілілі. У той жа час разгортвалася праграма рэстаўрацыі вонкавага выгляду храма. Яшчэ ў 1840-х гадах часткова аднавілі чатыры калоны паўночнага фасада і адну калону паўднёвага фасада. 150 блокаў вярнулі на месца ў сцены ўнутраных памяшканняў храма, астатнюю прастору запоўнілі сучаснай чырвонай цэглай. Землятрус 1894 года больш актывізаваў працу, у значнай меры разбурыўшы храм. Першы цыкл работ завяршылі ў 1902 годзе, іх маштабы былі дастаткова сціплымі, і праводзіліся яны пад эгідай камітэта міжнародных кансультантаў. Да 1920-х гадоў і доўгі час пасля галоўны інжынер Нікалаас Баланас працаваў ужо без вонкавага кантролю. Менавіта ён пачаў праграму аднаўленчых работ, разлічаную на 10 гадоў. Планавалася цалкам рэстаўраваць унутраныя сцены, умацаваць франтоны і ўсталяваць гіпсавыя копіі скульптур, вывезеных лордам Элгінам. У рэшце рэшт найбольш значным змяненнем стала аднаўленне доўгіх секцый каланад, якія злучалі ўсходні і заходні фасады.
Дзякуючы праграме Баланаса разбураны Парфенон набыў свой сучасны выгляд. Аднак з 1950-х гадоў, ужо пасля смерці інжынера, яго дасягненні неаднаразова падвяргаліся крытыцы. Па-першае, не прадпрымаліся спробы вярнуць блокі на іх першапачатковае месца. Па-другое, і самае важнае, Баланас выкарыстаў для злучэння антычных мармуровых блокаў жалезныя стрыжні і клямары. З часам яны саржавелі і дэфармаваліся, з-за чаго рэпаліся блокі. У канцы 1960-х гадоў у дадатак да праблемы ўмацаванняў Баланаса ярка праявіліся вынікі ўздзеяння навакольнага асяроддзя: забруджанае паветра і кіслотныя дажджы пашкодзілі скульптуры і рэльефы Парфенона. У 1970 годзе ў дакладзе ЮНЕСКА прапаноўваліся самыя разнастайныя шляхі выратавання Парфенона, у тым ліку заключэнне ўзгорка пад шкляны каўпак. У рэшце рэшт у 1975 годзе быў заснаваны камітэт, які ажыццяўляе кантроль за захаваннем усяго комплексу Афінскага акропаля, а ў 1986 годзе былі пачаты работы па дэмантажы металічных умацаванняў, якія ўсталяваў Баланас, і замены іх на тытанавыя.
Важным пытаннем для грэчаскага ўрада на сучасным этапе з’яўляецца таксама вяртанне мармураў Элгіна, якія ў цяперашні час уяўляюць сабой адзін з цэнтраў экспазіцыі Брытанскага музея. Яшчэ ў пачатку 1980-х гадоў міністр культуры Грэцыі Меліна Мэркуры пачала кампанію па вяртанні мармураў Парфенона ў Грэцыю. Яна неаднаразова сустракалася з кіраўніцтвам Брытанскага музея, брытанскімі парламентарыямі і навукоўцамі[28]. У 1999 годзе адбылася канферэнцыя, на якой вялася акадэмічная дыскусія аб безадказным «ачышчэнні» скульптур Джозэфам Дзювінам. Менавіта дзеянні Дзювіна значна аслабілі пазіцыю Брытанскага музея, які сцвярджаў, што на самой справе выратаваў скульптуры ад нябыту, забяспечыў ім годныя ўмовы захоўвання. У 2000 годзе адбылося слуханне Спецыяльнага камітэта па справах культуры, сродкаў масавай інфармацыі і спорту Брытанскага парламента па справе незаконнага завалодання Брытанскім музеем мармурамі Парфенона. Грэчаскі бок у канфлікце прадстаўлялі асабіста Ёргас Папандрэу, тагачасны міністр замежных спраў Грэцыі, і французскі кінарэжысёр Жуль Дасэн, муж Меліны Мэркуры. 4 траўня 2007 года ў Лондане адбылася сустрэча дарадцаў абодвух урадаў, аднак дамоўленасці дасягнута не было[29]. Між тым у 2006 годзе нямецкі Гайдэльбергскі ўніверсітэт стаў першай еўрапейскай арганізацыяй, якая перадала грэкам незаконна вывезены раней фрагмент антычнага шэдэўра[30].
У чэрвені 2009 года ў Афінах адкрыўся Новы музей Акропаля[31] — адзін з самых сучасных музеяў у свеце, які ў стане забяспечыць мармурам Парфенона годныя ўмовы захоўвання. Брытанскі музей прапанаваў Новаму музею Акропаля перадаць арыгіналы ў якасці музейнага экспаната і пры ўмове, што грэчаскі ўрад прызнае Брытанскі музей іх законным уладальнікам. Грэчаскі ўрад адмовіўся ад прапановы, паколькі яе прыняцце азначала б прабачэнне факту выкрадання мармуровых скульптур больш за 200 гадоў таму.
3 сакавіка 2011 года ў газеце «Элефтэратыпія»[32] грэчаскія археолагі паведамілі аб пяці знойдзеных фрагментах фрыза Парфенона на паўднёвай сцяне Акропаля, імаверна, выкарыстаных як будаўнічы матэрыял падчас першай рэканструкцыі сцен у 18 стагоддзі. Да гэтага яны лічыліся назаўжды страчанымі падчас выбуху храма ў 1687 годзе[33][34].
У Еўропе можна сустрэць копіі Парфенона розных памераў і прызначэння. Найбольш ранняя наглядная копія — Валгала паблізу горада Рэгенсбурга ў Германіі, задуманая каралём Людвігам І Баварскім, бацькам першага караля Грэцыі Атона, ў якасці сімвала нямецкага яднання, і пабудаваная па праекце архітэктара Леа фон Кленцэ. У 1816 годзе лорд Элгін прапанаваў узвесці ў Эдынбургу мемарыял бітве пры Ватэрлоа, знешне падобны на Парфенон. Да 1829 года былі ўсталяваны 12 калон, але сродкі, выдзеленыя на будаўніцтва, скончыліся. Гэты мемарыял не дабудаваны да сённяшняга дня.
У канцы 19 — пачатку 20 стагоддзя мода на грэчаскую антычную класіку дасягнула Амерыкі. У 1909 годзе Ванкуверская ліга развіцця вострава прапанавала ў газеце «The Daily Colonist» пабудаваць на ўзгорку Бейкан копію Парфенона памерам 114 на 51 фут — у маштабе 1:2. Праз некалькі дзён на старонках газеты некалькі мецэнатаў пагадзіліся аказаць фінансавую дапамогу будаўніцтву. Аднак праект раскрытыкавалі, і ён не быў рэалізаваны[35]. Зрэшты вобраз Парфенона адбіваўся ў многіх грамадскіх будынках па ўсіх ЗША: у прыватнасці, у будынках дзяржаўных урадавых устаноў, банкаў, музеяў. Дакладная поўнапамерная копія — Парфенон у горадзе Нашвіл (штат Тэнэсі). Яго ўзвялі як павільён для выставы, прысвечанай 100-годдзю штата Тэнэсі ў 1897 годзе. Гараджанам настолькі спадабалася збудаванне, што яны вырашылі не разбіраць павільён, а ў 1920 годзе яго перабудавалі з каменя. У 1990 годзе ў нашвільскім Парфеноне ўсталявалі копію багіні Афіны Парфенас, блізкую да афінскай арыгінала. Статую стварыў скульптар Алан Лквір, замяніўшы слановую косць і золата на гіпс і шкловалакно[36]. Існуе макет разбуранага Парфенона ў маштабе 1:25 у тэматычным парку Tobu World Square у Ніцы, Японія[37].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
