Літоўская Рэспубліка (1918—1940)

Літоўская Рэспубліка (літ.: Lietuvos Respublika) — літоўская нацыянальная дзяржава, якая існавала ў перыяд паміж Першай і Другой сусветнымі войнамі; этап гісторыі літоўскай дзяржаўнасці, які ахоплівае перыяд з 1918 па 1940 год.

Гістарычная дзяржава
Літоўская Рэспубліка
літ.: Lietuvos Respublika
Герб Літвы Сцяг Літвы
Гімн: Нацыянальная песня
16 лютага 1918 — 21 ліпеня 1940
Сталіца	Каўнас (дэ-факта)
Найбуйнейшыя гарады	Клайпеда, Шаўляй, Панявежыс, Укмярге, Алітус, Уцяна
Мова(ы)	літоўская
Рэлігія	каталіцтва
Грашовая адзінка	літоўскі літ
Форма кіравання	парламенцкая рэспубліка
Прэзідэнты
• 1919-1920	Антанас Смятона
• 1920-1926	Аляксандрас Стульгінскіс
• 1926	Казіс Грынюс
• 1926	Ёнас Стаўгайціс
• 1926-1940	Антанас Смятона
• 1940	Антанас Мяркіс
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Пачаткам дзяржаўнасці стала абвяшчэнне незалежнасці і пераўтварэнне Каралеўства Літвы ў рэспубліку (2 лістапада 1918 года), заканчэннем — акупацыя Чырвонай Арміяй (15 чэрвеня 1940 года) і анэксія Савецкім Саюзам (3 жніўня 1940 года).

Геаграфія

Міжваенная Літоўская Рэспубліка за сваё кароткае жыццё некалькі разоў мяняла абрысы сваёй тэрыторыі. У выніку далучэння Сярэдняй Літвы да Польшчы ў 1922 годзе плошча дзяржавы склала 52 822 км². У выніку ўключэння ў 1923 годзе Клайпедскага краю плошчай 2 848 км² тэрыторыя краіны павялічылася да 55 670 км². Страта ў сакавіку 1939 года Клайпеды з яе далучэннем да Трэцяга рэйха былі хутка кампенсаваныя перадачай Літве ў канцы таго ж года Віленскага краю (частка Заходняй Беларусі), які адышоў пад кантроль СССР ад падзеленай па пакту Молатава-Рыбентропа Польшчы. Гэтыя мерапрыемствы павялічылі тэрыторыю дзяржавы на 6 880 км². Гэта азначала, што Літва ахоплівала тэрыторыю ў 59 702 км².

Працягласць межаў з асобнымі краінамі да сакавіка 1939 года складала:

• Латвія — 570 км
• Польшча — 525 км (каля 41 км мяжы праходзіла па Нёмане)
• Германія (Усходняя Прусія) — 272 км (больш за 113 км мяжы праходзіла па Нёмане)
• Балтыйскае мора — 90 км (з іх 60 км — Куршская каса)

Разам: 1457 км.

Працягласць межаў з асобнымі краінамі на канец 1939 года:

• Латвія — 570 км
• СССР — 370 км
• Германія — 362 км
• Балтыйскае мора — 18,5 км

Разам: 1 320,5 км.

Адміністрацыйна Літва дзялілася на 20 паветаў. Клайпедскі край, утвораны ў 1923 годзе, дадаў яшчэ 3 паветы.

Насельніцтва

Першы ўсеагульны перапіс насельніцтва ў Літоўскай Рэспубліцы адбыўся 17 верасня 1923 года. Паводле перапісу ў тагачаснай Літве пражывала 2 мільёны 29 тысяч жыхароў, у тым ліку: літоўцы — 1 701 900 (83,9 % ад агульнай колькасці насельніцтва), яўрэі — 153 700 (7,6 %), палякі — 65 600 (3,2 %), рускія — 50 500 (2,5 %), немцы — 29 200 (1,4 %), латышы — 14300 (0,7 %) і іншых нацыянальнасцей — 13800 (0,7 %). Прыведзеныя даныя не цалкам адпавядалі праўдзе, што прызналі нават афіцыйныя ўлады. Паводле вайсковых спісаў з 1930-х гадоў літоўцы складалі 80,6 %, яўрэі — 7,1 %, немцы — 4,1 %, палякі — 3 %, рускія — 2,3 %, іншыя — 2,9 %. Цікава, што беларусы ў асобную нацыянальную групу перапісам не выдзяляліся.

Рэлігійны падзел у Літве ў сярэдзіне 1930-х гадоў:

• каталікі — 80,5 %
• пратэстанты — 9,5%
• іудзеі — 7,3 %
• стараверы — 1,5 %
• праваслаўныя — 1 %
• іншыя — 0,2 %

Буйнейшыя гарады і іх насельніцтва (1937 год):

• Каўнас (фактычная сталіца) — 106 800 жыхароў
• Клайпеда — 38 500 жыхароў
• Шаўляй — 24 700 жыхароў
• Панявежыс — 21 400 жыхароў
• Укмярге — 11 800 жыхароў

Эканоміка

Занятасць:

• сельская гаспадарка — 77 %
• прамысловасць (у шырокім разуменні) — 7,5 %
• гандаль — 2,5 %
• іншыя галіны — 13 %

Структура землекарыстання:

• ворыва — 49,1 %
• лугі і пашы — 20,5 %
• лясы — 18,9 %
• сады — 0,7 %
• іншыя — 2,4 %
• пустка — 8,4 %

Транспарт

У міжваенны час усімі пытаннямі транспарту (дарожным, чыгуначным, рачным, марскім і паветраным) кіравала Міністэрства шляхоў зносін Літоўскай Рэспублікі.

У Літоўскай дзяржаве дарогі былі пераважна грунтавыя. У 1929 годзе працягласць дарог складала ўсяго 1 701 км, што давала паказчык на ўзроўні 3,1 км на 100 км² тэрыторыі краіны. У канцы 1920-х гадоў быў распрацаваны вялізны план змены гэтага становішча. Планавалася пабудаваць 3 000 км новых дарог, выдзяляючы на гэта 3-4 мільёны літаў у год. Недахоп сродкаў і часу прывялі да правалу гэтых планаў. Аднак варта адзначыць, што ў гэтай галіне ёсць пэўны прагрэс. У 1939 годзе Літва мела 44 470 км дарог, у тым ліку 1 881 км шашэйных, 12 700 км дарог з цвёрдым пакрыццём і 30 000 км грунтавых.

Толькі ў 1930-я гады ў Літве з'явіўся аўтобусны рух. У 1932 годзе было 362 аўтобусы ажно 55 марак і тыпаў. У 1934 годзе агульная працягласць аўтобусных маршрутаў складала 5 399 км.

Аўтамабільны рух быў у зачаткавым стане. У 1932 годзе ў Літве было зарэгістравана 1 271 легкавы аўтамабіль, 431 грузавік і 1 208 матацыклаў (без ваеннай тэхнікі). Да 1939 года гэта колькасць павялічылася да 4 492 (легкавыя і грузавыя аўтамабілі), 1 328 матацыклаў і 432 трактары. Гэтыя машыны маглі забяспечвацца палівам на 170 АЗС і 54 нафтабазах.

На момант стварэння дзяржавы чыгуначная сетка ў Літве была невялікай і нязручнай. У 1924 годзе ў Літве працягласць чыгуначных ліній стандартнай (еўрапейскай) каляіны складала 1 138 км, з якіх двухкалейнымі былі толькі Вірбаліс — Каўнас — Шаўляй (244 км) і Каўнас — Віевіс (63 км).

Дзякуючы праведзенай рабоце даўжыня ліній павольна павялічвалася. Так, у 1932 годзе агульная працягласць чыгуначных ліній стандартнай каляіны павялічылася да 1 189 км, а працягласць двухкалейных скарацілася да 229,5 км. У канцы 1930-х гадоў у Літве было 1 838 км стандартнай еўрапейскай каляіны. Хоць і павольны, але рост чыгуначных ліній суправаджаўся зніжэннем колькасці рухомага складу.

У канцы 1930-х гадоў на Літоўскай дзяржаўнай чыгунцы працавала 6 500 чалавек.

Да прыведзеных даных варта дадаць яшчэ і факт існавання вузкакалейкі, якая дасталася Літве ў спадчыну ад Расійскай Імперыі. У 1924 годзе агульная працягласць такіх ліній складала 614 км, з іх 583 км былі ў эксплуатацыі. У наступныя гады іх працягласць скарацілася да 507 км (422 км у эксплуатацыі), затым сітуацыя палепшылася і ў 1937 годзе даўжыня гэтых ліній павялічылася да 599 км.

Гл. таксама

• Заходняя Беларусь

Зноскі