Завайць

За́вайць^[1] (трансліт.: Zavajć, руск.: Завойть) — аграгарадок у Нараўлянскім раёне Гомельскай вобласці Беларусі. Уваходзіць у склад Нараўлянскага сельсавета.

Аграгарадок Завайць Краіна Беларусь Вобласць Гомельская Раён Нараўлянскі Сельсавет Нараўлянскі Каардынаты 51°48′17″ пн. ш. 29°22′58″ у. д.HGЯO Першая згадка XVI стагоддзе Насельніцтва ▼172 чал. (2019) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 2355 Паштовыя індэксы 247815 Аўтамабільны код 3 СААТА 3238830031 Завайць на карце Беларусі ±

Завайць на Вікісховішчы

Геаграфія

Аграгарадок знаходзіцца за 12^[2] км у напрамку на захад ад горада Нароўля, за 190^[2] км ад Гомеля, за 20^[2] км ад чыгуначнай станцыі Ельск, за 4 км на поўнач ад аўтамабільнай дарогі Р126^[3]. Каля паўднёвай ускраіны аграгарадка працякае рака Сажылка (канал 3-ГД^[4]).

Гісторыя

Знойдзены ў вёсцы скарб старадаўніх срэбных манет сведчыць аб дзейнасці чалавека ў гэтых месцах з даўніх часоў.

Па пісьмовых крыніцах вёска Завайць вядомая з XVI ст. як сяло ў Мазырскім павеце Менскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага.

Вёска Завайць згадваецца 20 ліпеня 1604 г. у дэкрэце судовых актаў Кіеўскага ваяводства, калі шляхціц Лукаш Сапега (каля 1552 — 1626) абвінаваціў суседа — шляхціца Януша Збаражскага — у гвалтоўным насланні сваіх слуг і баяраў з маёнтку Валодаркі (цяперашнія Ляўковічы) на сапежынскія землі (вёскі Завайць і Нароўля ў Мазырскім павеце) і забранні нямалалікіх стагоў сена, у нападзе на ўгоддзі сапежынскай вёскі Смалігавічы (Смалегаў) і ўгоне коней, валоў і інш.^[5]

Згадка пра вёскі Нароўля, Завайць і Смалігавічы (Смалегаў), якія належалі шляхціцу Лукашу Сапегу. (з апублікавання дакумента ад 1604 г. у зборніку дакументаў «Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym» (1894))

Судовым дэкрэтам ад 25 жніўня 1609 г. на адрас шляхцянкі Ганны Штэмберг (з роду з Косткаў), удавы па князю Аляксандру Штэмбергу, і яе нашчадкаў князёў Астрожскіх было заяўлена патрабаванне апекуна, шляхціца Лукаша Сапегі і яго жонкі Сафіі (з роду Кміт) выдаць збеглых падданых з горада Чарнобыля, вёсак Нароўлі, Завайці, Антонаўкі і інш.^[6].

У 1750 г. на Мазырскі павет з Кіеўскага ваяводства пачаліся наезды атрадаў гайдамакаў. Заклікі гайдамакаў да мясцовых жыхароў падштурхнулі да паўстання на Нараўляншчыне (1750—1751), удзельнікамі якога сталі сяляне вёсак Вербавічы, Завайць, Смалегаў і мястэчка Нароўля^[7]. Адбываліся рабаўніцтвы і гвалты. (Выбухі сялянскага паўстання тут адбываліся і ў 1760—1770-ыя гг.).

У канцы XVIII ст. вёска ўваходзіла ў склад буйнога маёнтка Барбароў, які належаў Аскеркам.

Пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) вёска ў складзе Расійскай імперыі. Пасля канфіскацыі маёнткаў у паўстанца Яна Мікалая Аскеркі (1735—1796) у расійскі скарб, у 1794 г. расійская імператрыца (1762—1796) Кацярына II падарыла буйны маёнтак Барбароў (да якога ў тым ліку належала вёска Завайць) правадзейнаму тайнаму саветніку Якаву Яфімавічу Сіверсу (1731—1808) у спадчыннае валоданне^[8]. Сам Сіверс у Барбарове (ці на Нараўляншчыне) не пражываў, а кіраваў маёнткам яго адміністратар-камісар Станіслаў Левановіч.

Вёска Завайць на схематычнай карце-плане Рэчыцкага павета 1800 г. (фрагмент карты-плана)

З 1800 г. у вёсцы працаваў завод па вытворчасці паташу, які належаў Якаву Сіверсу^[9]. На заводзе выраблялася 200 пудоў паташу^[10]. З 1808 г. маёнтак Барбароў (разам з вёскай Завайць) стаў зямельнай уласнасцю дваран фон Гольстаў. У 1826 г. маёнтак Барбароў (разам з вёскай Завайць) паводле куплі перайшоў ад фон Гольстаў ва ўласнасць дваран Горватаў. Пры падзеле сямейнай спадчыны паміж чатырма сынамі Ігната Тадэвушавіча Горвата (1764 — каля 1826) вёска Завайць стала ўваходзіць у склад буйнога маёнтка Галоўчыцы, які атрымаў Станіслаў Ігнатавіч Горват (1804—1884).

У 1828 г. на завайцянскай фабрыцы па вырабу паташу Станіслава Горвата працавала 29 рабочых з сялян маянткоўца Горвата^[11].

Вёска Завайць на расійскай карце Ф. Шуберта, 1850 г. (фрагмент)

Паводле сялянскай рэформы 1861 г. у Расійскай імперыі сяляне атрымалі вызваленне ад прыгонніцтва і права на частку зямель маянткоўца Станіслава Ігнатавіча Горвата (1804—1884).

Паводле перапісу 1897 года дзейнічаў хлебазапасны магазін. У канцы XIX ст. у вёсцы было створана сельскагаспадарчае таварыства, якое ў 1905 г. налічвала 46 двароў (гаспадаркі) і мела 1237,28 дзесяцін зямлі^[12].

У 1908 г. вёска ў складзе Нараўлянскай воласці Рэчыцкага павета Мінскай губерні. У 1916 г. адкрыта школа, якая размяшчалася ў наёмным сялянскім доме, а ў жніўні 1925 г. для яе пабудаваны ўласны будынак.

Вёска Завайць на карце БССР 1924 г. (фрагмент карты)

У 1930 г. у вёсцы арганізаваны першы калгас «Новая Завайць» і працавала кузня^[13].

У час Вялікай Айчыннай вайны дзейнічала падпольная група пад кіраўніцтвам З. Жолудзя. У баях каля вёскі загінуў 31 савецкі салдат (пахаваны ў брацкай магіле каля Дома культуры). 66 жыхароў загінулі на фронце.

З 26 красавіка 1962 года па 1 снежня 2009 года вёска ўваходзіла ў склад і з’яўлялася цэнтрам Завайцянскага сельсавета^[14][15], была цэнтрам калгаса «Чырвоны Баец»^[16].

Інфраструктура

Размешчаны 9-гадовая школа, Дом культуры, бібліятэка, фельчарска-акушэрскі пункт, дзіцячы сад, аддзяленне сувязі, магазін.

Насельніцтва

• 1795 год — 275 жыхароў, 40 двароў
• 1834 год — 53 двары
• 1897 год — 315 жыхароў ^[17], 59 двароў
• 1909 год — 449 жыхароў, 68 двароў^[18]
• 1924 год — 563 жыхары, 128 двароў^[19]
• 1959 год — 713 жыхароў
• 1996 год — 447 жыхароў, 187 двароў^[2][20]
• 2004 год — 305 жыхароў, 127 двароў

Памятныя мясціны

• Брацкая магіла савецкіх воінаў.

Археалагічныя мясціны

За 0,5 км і 7 км на паўночны-захад ад вёскі знаходзяцца адпаведна па аднаму старажытнаму гарадзішчу^[21].

Вядомыя асобы

• Анатоль Аляксандравіч Сівак (нар. 1962) — дзяржаўны дзеяч Рэспублікі Беларусь.

Зноскі

1. Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гомельская вобласць: нарматыўны даведнік / Н. А. Багамольнікава і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2006. — 382 с. ISBN 985-458-131-4 (DJVU).
2. Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6.
3. Республика Беларусь. Атлас охотника и рыболова: Гомельская область / Редактор Г. Г. Науменко. — Мн.: РУП «Белкартография», 2011. — С. 34. — 68 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-985-508-107-5. (руск.)
4. Общая характеристика речной сети Гомельской области (в разрезе районов) // Справочник «Водные объекты Республики Беларусь» Архівавана 8 снежня 2014. (руск.)
5. Źródła dziejowe. T. XXI. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. X. Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów — Bracław) / Opisane przez Aleksandra Jabłonowskiego. — Warszawa, 1894. S. 459.
6. Źródła dziejowe. T. XXI. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. X. Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów — Bracław) / Opisane przez Aleksandra Jabłonowskiego. — Warszawa, 1894. S. 120, 157, 191, 459, 460.
7. Памяць: Нараўлянскі раён: гіст.-дакумент. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мінск, 1998. — С. 47.
8. Памяць: Нараўлянскі раён: гіст.-дакумент. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мінск, 1998. — С. 49.
9. Памяць: Нараўлянскі раён: гіст.-дакумент. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мінск, 1998. — С. 428.
10. Памяць: Нараўлянскі раён: гіст.-дакумент. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мінск, 1998. — С. 429.
11. Памяць: Нараўлянскі раён: гіст.-дакумент. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мінск, 1998. — С. 429.
12. Памяць: Нараўлянскі раён: гіст.-дакумент. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мінск, 1998. — С. 429.
13. Памяць: Нараўлянскі раён: гіст.-дакумент. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мінск, 1998. — С. 429.
14. Рашэнне выканкома Гомельскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 26 красавіка 1962 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1962, № 19 (978).
15. Решение Гомельского областного Совета депутатов от 1 декабря 2009 г. № 286 Об изменении административно-территориального устройства Наровлянского района Гомельской области Архівавана 29 кастрычніка 2013.
16. Памяць: Нараўлянскі раён: гіст.-дакумент. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мінск, 1998. — С. 428.
17. Памяць: Нараўлянскі раён: гіст.-дакумент. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мінск, 1998. — С. 60.
18. Памяць: Нараўлянскі раён: гіст.-дакумент. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мінск, 1998. — С. 429.
19. Наровлянский район. Список населенных мест за 1924 год
20. Памяць: Нараўлянскі раён: гіст.-дакумент. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мінск, 1998. — С. 428.
21. Памяць: Нараўлянскі раён: гіст.-дакумент. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі. — Мінск, 1998. — С. 35.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. — С. 492. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6).
• Республика Беларусь. Атлас охотника и рыболова: Гомельская область / Редактор Г. Г. Науменко. — Мн.: РУП «Белкартография», 2011. — С. 34. — 68 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-985-508-107-5. (руск.)
• Ліст карты M-35-11. Выданне 1989 г. Стан мясцовасці на 1988 г. (руск.)
• Наровля и Наровлянский район / сост.: Н.В. Кузьменкова, Н.И. Данильченко, С.В. Коновод. — Мозырь : Колор, 2005. — 25 с.
• Наровлянский район: рекламное издание на русском и английском языках / автор текста В. Минков. — Гомель : редакция газеты "Гомельская правда", [б. д.]. — 26 с.
• Наровлянщина самобытная и современная / под общ. ред., пред. В.В. Шляги. — Гомель : Редакция газеты «Гомельская праўда», 2015. — 119 с.
• Памяць: Нараўлянскі раён: гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / уклад.: П.П. Рабянок, К.Ф. Ярмоленка. — Мінск : БЕЛТА, 1998. — 445 с.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Завайць