From Wikipedia, the free encyclopedia
Бітва пры Платэях — адна з найбуйнейшых сухапутных бітваў грэка-персідскіх войнаў, якая адбылася ў 479 годзе да н.э. на схілах гары Кітэрон каля невялікага гарадка Платэі ў Беотыі.
| Бітва пры Платэях | |||
|---|---|---|---|
| Асноўны канфлікт: Грэка-персідскія войны | |||
 Краявід Платэйскай раўніны, на якой адбылася бітва. Гравюра 1829 года | |||
| Дата | 9 верасня 479 да н.э. | ||
| Месца | Платэі (Беотыя), Грэцыя | ||
| Вынік | Канчатковая перамога грэкаў | ||
| Праціўнікі | |||
|
|||
| Камандуючыя | |||
|
|||
| Сілы бакоў | |||
|
|||
| Страты | |||
|
|||
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |||
У бітве пры Платэях персідская армія пацярпела разгромнае паражэнне. Пад камандаваннем спартанца Паўсанія саюзным грэчаскім войскам было знішчана практычна ўсё войска праціўніка. Бітва пры Платэях прывяла да поўнага разгрому сухапутных сіл імперыі Ахеменідаў пад камандаваннем Ксеркса, якія ўварваліся на тэрыторыю Элады. Страты грэкаў былі параўнальна невялікімі, паводле розных антычных крыніц, яны ацэньваюцца ад некалькіх сотняў да дзесяці тысяч воінаў.
Асноўнай крыніцай, якая апісвае бітву пры Платэях і дайшла да сённяшняга часу, з’яўляецца IX кніга «Гісторыі» Герадота. Падыход «бацькі гісторыі» да напісання сваёй працы: «мой абавязак перадаваць усё, што распавядаюць, але, вядома, верыць усяму я не абавязаны. І гэтага правіла я буду прытрымлівацца ва ўсёй маёй гістарычнай працы[4]» выклікае пэўную крытыку. Дакладнасць звестак у яго «Гісторыі» розная. Асобныя апавяданні можна аднесці да навел і легенд. Таксама Герадоту не была чужой палітычная тэндэнцыйнасць. Пражываючы ў Афінах, ён вельмі высока ацэньвае іх унёсак у канчатковую перамогу над персамі. Пра Спарту ён піша стрымана, не адмаўляючы пры гэтым яе заслуг у вайне. Асабліва адмоўна адносіцца ён да Фіваў, якія здрадзілі агульнаэлінскай справе[5].
Ктэсій у пэўнай меры дапаўняе і ў той жа час супрацьпастаўляе сябе Герадоту[6]. Ён быў патомным урачом, але патрапіў у палон да персаў і ў канчатковым выніку стаў прыдворным у Артаксеркса II. З’яўляючыся лечачым урачом персідскага цара, Ктэсій нібы атрымаў доступ да архіўных матэрыялаў. Пасля вяртання на радзіму ён напісаў «Персідскую гісторыю» (стар.-грэч.: Περσικά).
Ктэсія крытыкуюць як антычныя, так і сучасныя даследчыкі. Недакладнасць і неверагоднасць звестак, якія ён прыводзіць, адзначалі Арыстоцель, Феопамп, Страбон, Лукіян і Плутарх. Сучасныя гісторыкі ставяць пад сумнеў сам факт выкарыстання Ктэсіем афіцыйных персідскіх летапісаў[7]. Палемізуючы з гісторыкамі-папярэднікамі, ён многае перапісваў у іх, змяняючы толькі дэталі. Ктэсій вінаваціць Герадота ў хлусні і выдумцы. Пры гэтым сучасныя гісторыкі адзначаюць наяўнасць у яго «Персідскай гісторыі» выдуманых персанажаў[6]. Таксама Ктэсій робіць грубыя памылкі[8] ў датаванні падзей (бітва пры Платэях у яго папярэднічае бітве пры Саламіне), ацэнцы колькасці войскаў (у бітве пры Платэях 300 спартанцаў, 100 перыекаў і 6 тысяч іншых грэкаў)[9].
Пра бітву пры Платэях піша і Дыядор Сіцылійскі. Наконт «Гістарычнай бібліятэкі» Дыядора і ўводзін да яе выказваюцца самыя процілеглыя меркаванні[10]. Адзін з найбольш выдатных[11] гісторыкаў элінізму XX стагоддзя Тэм характарызуе яго так: «Ён не быў кампетэнтным гісторыкам, але пра гэта, вядома, не ведаў; сам ён быў даволі дурным, але сумленным у сур’ёзным»[12]. Іншыя даследчыкі яго прац, адзначаючы кампілятыўнасць і некаторую храналагічную недакладнасць, кажуць пра тое, што Дыядор Сіцылійскі мае вялікую каштоўнасць, таму што ён выкарыстоўваў не захаваныя да нашага часу працы гісторыкаў, пра якіх вядома толькі дзякуючы гэтаму аўтару[13].
Падзеям грэка-персідскіх войнаў таксама надавалі ўвагу антычныя гісторыкі-біёграфы Плутарх і Карнелій Непат, якія жылі нашмат пазней. Звесткі пра бітву пры Платэях прыведзены ў жыццяпісах Арыстыда Плутархам і Паўсанія Карнеліем Непатам.
Грэчаскія гарады-дзяржавы Афіны і Эрэтрыя дапамагалі роднасным грэчаскім полісам Іоніі ў няўдалым паўстанні супраць улады персідскага цара Дарыя ў 499—494 гадах да н.э. Персідская імперыя на той момант была досыць маладой дзяржавай. Пасля смерці яе стваральніка Кіра II у 530 г. да н.э. дзяржаву часта скалыналі паўстанні заваяваных народаў[14][15], якія пагражалі яе цэласнасці. Грэчаскім паўстанцам супольна з афінянамі ўдалося захапіць і спаліць важны горад імперыі і сталіцу сатрапіі Лідыі горад Сарды. Дарый жадаў адпомсціць грэкам, якія ўдзельнічалі ў паўстанні і былі яму непадуладныя[16].
Таксама Дарый лічыў магчымым скарыць разрозненыя старажытнагрэчаскія гарады[16]. У 492 г. да н.э. падчас ваеннай экспедыцыі персідскага военачальніка Мардонія была заваявана Фракія, Македонія прызнала вярхоўную ўладу персідскага цара[17]. Такім чынам, персідская сухапутная войска атрымала праход да тэрыторыі Старажытнай Грэцыі. У 491 годзе да н.э. Дарый адправіў паслоў ва ўсе незалежныя грэчаскія гарады з патрабаваннем «зямлі і вады», што адпавядала пакоры і прызнанню ўлады персаў[18]. Усведамляючы сілу і ваенны моц дзяржавы Ахеменідаў, усе гарады старажытнай Элады, акрамя Спарты і Афін, прынялі зневажальныя патрабаванні. У Афінах паслы былі асуджаны і пакараны смерцю. У Спарце іх скінулі ў студню, прапанаваўшы ўзяць адтуль зямлю і ваду[18][19].
У 490 годзе да н.э. для заваявання Афін быў накіраваны персідскі флот пад камандаваннем Датыса і Артаферна. Па шляху да Афін была заваявана і разбурана Эрэтрыя[20]. Войска высадзілася на тэрыторыі Атыкі, але было разбіта афінянамі і платэйцамі ў бітве пры Марафоне[21]. Пасля гэтай няўдалай экспедыцыі Дарый стаў збіраць велізарнае войска для заваявання ўсёй Грэцыі. Яго планам перашкодзіла паўстанне ў Егіпце[18] у 486 годзе да н.э., а неўзабаве Дарый памёр. Трон заняў яго сын Ксеркс[22].
У Афінах да ўлады прыйшоў Фемістокл. Прамежак паміж марафонскай бітвай і ўварваннем Ксеркса антыказнавец Сурыкаў называе «эпохай Фемістокла»[23]. У той час як персы збіралі армію для заваявання Элады, афінскі палітык спрыяў стварэнню магутнага флоту[24]. У афінян быў звычай дзяліць паміж сабой даходы ад сярэбраных рудняў у Лаўрыяне[25]. Уласнікам гэтых рудняў была дзяржава. Пасля падзення тыранаў дзяржаўная маёмасць стала лічыцца ўласнасцю ўсіх грамадзян. Калі пасля пакрыцця ўсіх дзяржаўных патрэбнасцей у касах заставаліся значныя сумы, то гэты лішак дзяліўся паміж афінянамі[26]. Фемістокл прапанаваў накіраваць атрыманыя сродкі на будаўніцтва караблёў. Прапанова была ўспрынята вельмі неадназначна. Прымаючы яе, кожны афінянін пазбаўляўся хоць і невялікай, але надзейнай грашовай дапамогі, якую падавала дзяржава[27]. Рыхтуючы караблі для вайны з персамі, Фемістокл разумеў, што афіняне не пагодзяцца з ім, таму што не лічаць разбітага пад Марафонам ворага сур’ёзнай пагрозай. Таму ён пераканаў суграмадзян, што новыя караблі і магутны флот неабходны для перамогі ў бесперапыннай вайне з востравам Эгіна[28][29][30]. Менавіта такая палітыка, у канчатковым выніку, прывяла да разгромнага паражэння арміі Ксеркса.
У 481 годзе да н.э. Ксеркс, як і яго бацька, накіраваў паслоў у большасць грэчаскіх гарадоў-дзяржаў, за выключэннем Афін і Спарты, з патрабаваннем «зямлі і вады»[31]. У канцы восені 481 года да н.э. у Карынфе адбыўся агульнагрэчаскі сход, дзе перад тварам агульнай небяспекі быў заключаны саюз і спынены міжусобныя войны[32]. У грэчаскія калоніі былі адпраўлены пасольствы з просьбай аб дапамозе. Тэхнічна выканаць пастановы агульнагрэчаскага кангрэса было складана, у сувязі з разрозненасцю старажытных грэкаў, варожасцю паміж імі і міжусобнымі войнамі[33].
Здушыўшы егіпецкае паўстанне, Ксеркс працягнуў падрыхтоўку да паходу на Грэцыю[34]. Войска было сабрана са шматлікіх народаў велічэзнай імперыі. Паводле Герадота, яно ўключала персаў, мідзян, кісіяў, гіркан, асірыйцаў, бактрыйцаў, сакаў, індыйцаў, арыяў, парфян, харасміяў, сагдыйцаў, гандарыяў, дадыкаў, каспіяў, сарангаў, пактыяў, утыяў, мікаў, парыканіяў, арабаў, эфіёпаў, лівійцаў, пафлагонцаў, лігіяў, матыенаў, марыяндынаў, сірыйцаў, фрыгійцаў, армян, лідыйцаў, місійцаў, фракійцаў, пісідыйцаў, кабаліяў, міліяў, мосхаў, тыбарэнаў, макронаў, мараў, колхаў і масінайкаў[35]. Акрамя сухапутнага войска, у Ксеркса быў магутны флот, падрыхтаваны прыбярэжнымі і астраўнымі народамі, якія ўваходзілі ў яго дзяржаву[36].
Усю вясну і лета 480 года да н.э. працягваўся паход персідскай арміі па ўзбярэжжы Эгейскага мора. Спроба грэчаскага атрада на чале са спартанскім царом Леанідам заступіць персідскаму войску шлях у Фермапільскую цясніну скончылася няўдачай. Персы прарваліся ў цэнтральную Грэцыю. Грэчаскі флот, які сустрэў персідскія караблі ля мыса Артэмісія, вымушаны быў адысці на поўдзень і стаць каля заходняга ўзбярэжжа Атыкі.
Персідская армія заняла Афіны. Жыхары горада былі эвакуіраваны на востраў Саламін і ў Трэзен[37][38]. Флот элінаў сканцэнтраваўся ў вузкіх пралівах паміж Саламінам і мацерыком. Дзякуючы ваеннай хітрасці Фемістокла[39][40] грэкі здолелі нанесці паражэнне флоту Ксеркса.
Як пісаў Герадот, Ксеркс спалохаўся, што грэчаскія караблі паплывуць да Гелеспонта і перакрыюць яму шлях назад[41]. Паводле Плутарха, пасля бітвы паміж грэчаскімі военачальнікамі адбыўся савет. Фемістокл прапанаваў разбурыць масты ў Гелеспонце, каб «захапіць Азію ў Еўропе»[42]. Арыстыд апаніраваў яму[43]:
Зараз мы ваявалі з варварам, адданым асалодам; а калі мы запрэм яго ў Эладзе і чалавека, які мае пад сваёй уладай такія сілы, страхам давядзем да апошняй крайнасці, то ўжо ён не будзе больш сядзець пад залатым балдахінам і спакойна глядзець на бітву, а пойдзе на ўсё, сам, перад тварам небяспекі, стане ўдзельнічаць ва ўсіх дзеяннях, выправіць хібы і прыме лепшыя меры для выратавання ўсяго ў цэлым. Таму, Фемістокл, — дадаў ён, — не варта нам руйнаваць існуючы мост, а калі можна, пабудаваць яшчэ другі і хутчэй выкінуць гэтага малайца з Еўропы.
Фемістокл пагадзіўся з Арыстыдам і для таго, каб хутчэй выгнаць Ксеркса з Грэцыі, пайшоў на чарговую хітрасць. Ён адправіў да цара лазутчыка з паведамленнем пра тое, што грэкі жадаюць разбурыць масты. Спалоханы Ксеркс стаў паспешна адступаць[43]. Акрамя страху быць адрэзаным ад Азіі, сучасныя гісторыкі называюць яшчэ адзін матыў, які патрабаваў неадкладнага адбыцця цара да сябе на радзіму. Вестка пра буйное паражэнне персідскага флоту магла лёгка выклікаць хваляванні ўнутры персідскай дзяржавы[44]. Ва ўмовах адсутнасці цара гэта магло стаць прычынай буйных паўстанняў народаў, заваяваных імперыяй Ахеменідаў.
Адзін з галоўных военачальнікаў Ксеркса — Мардоній — пераканаў цара пакінуць частку сухапутнай арміі. Ён казаў, што ніхто з грэкаў, якія лічаць сябе пераможцамі ў бітве пры Саламіне, не рызыкне сысці з караблёў на бераг з-за страху перад персамі. Таксама палкаводзец казаў пра тое, што персы моцныя не марскімі сіламі, а сухапутнымі[45]. Мардонія падтрымала царыца Артэмісія[46]. У выніку большая частка сухапутнага войска была пакінута ў Грэцыі. Армія персаў перад пачаткам зімы адышла на зімовыя кватэры ў Фесаліі[47]. Афіняне ж вярнуліся ў свой паўразбураны горад[48].
Такім чынам, нягледзячы на разгромнае паражэнне персідскага флоту пры Саламіне, пагроза заваявання Элады захоўвалася. Бакі працягвалі рыхтавацца да вайны. Жыхары Пелапанескага паўвострава дабудавалі сцяну ў вобласці Карынфскага перашыйка[49].
Мардоній прадпрымаў неаднаразовыя спробы заключыць сепаратны мір з ваяўніча настроенымі афінянамі. Спачатку ён адправіў для вядзення перамоў цара Македоніі Аляксандра I. Прапановы персаў былі вельмі выгоднымі. У прыватнасці, жыхарам Афін прапанавалі застацца свабоднымі і ўзяць столькі зямлі, колькі тыя захочуць[50]. Пасольства Аляксандра напалохала грэчаскіх саюзнікаў. Выхад Афін з вайны значна саслабіў бы ваенную моц элінаў. Спартанцы таксама адправілі сваё пасольства, мэтай якога было недапушчэнне заключэння сепаратнага міру. Герадот сцвярджае, што адказ Мардонію быў цвёрдым — «пакуль сонца будзе хадзіць сваім ранейшым шляхам, ніколі мы не прымірымся з Ксерксам»[51]. Лакедэманянам жа быў дадзены адказ[52]:
 |
[...] ні на зямлі, ні пад зямлёй не адшукаць столькі золата, каб афіняне пагадзіліся здрадзіць свабодзе грэкаў. |  |
Пасля вяртання Аляксандра персы выступілі ў паход[53]. Мардоній накіраваў войска да Афін, і жыхарам горада прыйшлося паўторна эвакуіравацца на суседні востраў Саламін[54]. Нягледзячы на паўторнае рабаванне горада, ваенныя страты, а таксама выгодныя прапановы военачальніка Ксеркса, афіняне былі настроены на працяг вайны. Пра гэта сведчыць апавяданне Герадота, які апісвае настрой радавых афінян[55]:
|
З Афін Мардоній паслаў на Саламін гелеспантыйца Мурыхіда з такой жа прапановай, якую раней перадаў афінянам македанянін Аляксандр. Варожы настрой афінян Мардоній, вядома, ведаў загадзя, але ўсё ж ізноў адправіў пасла ў надзеі, што захоп ваеннай сілай і падпарадкаванне Атыкі вылечыць афінян ад дурной упартасці. [...] А Мурыхід паўстаў перад саветам [афінян] і выклаў даручэнне Мардонія. Адзін з саветнікаў, Лікід, выказаўся за тое, што лепш было б не адпрэчваць прапановы Мурыхіда, а прадставіць яго народнаму сходу. А падаў такое меркаванне Лікід, невядома, ці таму, што быў падкуплены Мардоніем, ці таму, што лічыў яго сапраўды правільным. Афіняне ж, пачуўшы такі савет, былі абураны (саветнікі — не менш, чым народ, які з нецярпеннем чакаў на вуліцы) і адразу абступілі Лікіда і пабілі яго камянямі. Гелеспантыйца ж Мурыхіда яны адпусцілі цэлым. На Саламіне тым часам паднялося замяшанне з-за Лікіда; афінскія жанчыны, даведаўшыся пра здарэнне, знакамі падбухторваючы па шляху адна адну, прыйшлі да жылля Лікіда і пабілі камянямі яго жонку і дзяцей. | |
Адначасова ў Спарту было адпраўлена пасольства на чале з Арыстыдам з патрабаваннем аказаць дапамогу. Была выказана пагроза, што ў выпадку адмовы «афіняне самі знойдуць сродак выратавання». У выніку войска на чале з рэгентам малалетняга сына загінулага цара Леаніда Плістарха Паўсаніем адправілася ў паход[52][56].
Найбольш падрабязнае апісанне колькасці арміі элінаў прыводзіць Герадот у IX кнізе сваёй «Гісторыі». Паводле яго падлікаў, грэчаскае войска пры Платэях на пачатак бітвы складалася з больш як 38 тысяч цяжкаўзброеных воінаў (гоплітаў) і 69 500 лёгкаўзброеных. Разам з 1800 феспійцамі, якія далучыліся пазней[57], агульная колькасць грэчаскіх войскаў дасягнула 110 тысяч воінаў.
| Поліс | Колькасць воінаў | Крыніца |
|---|---|---|
| Лакедэманяне | 5000 спартыятаў 5000 перыекаў |
[58] |
| Афіняне | 8000 | [58] |
| Карынфяне | 5000 | [58] |
| Сікіёнцы | 3000 | [58] |
| Мегарцы | 3000 | [58] |
| Тэгейцы | 1500 | [58] |
| Трэзенцы | 1000 | [58] |
| Фліунтцы | 1000 | [58] |
| Эпідаўрыйцы | 800 | [58] |
| Леўкадцы і анакторыі | 800 | [58] |
| Архаменскія аркадцы | 600 | [58] |
| Эрэтрыйцы і стырыйцы | 600 | [58] |
| Платэйцы | 600 | [58] |
| Ампракіёты | 500 | [58] |
| Эгінцы | 500 | [58] |
| Мікенцы і тырынфяне | 400 | [58] |
| Халкідзяне | 400 | [58] |
| Патыдэйцы | 300 | [58] |
| Герміяняне | 300 | [58] |
| Лепрэаты | 200 | [58] |
| Палейцы з Кефалініі | 200 | [58] |
| Усяго цяжкаўзброеных воінаў | 38 700 | [59] |
| Ілоты | 35 000 | [58] |
| Астатнія | 34 500 | [59] |
| Усяго лёгкаўзброеных воінаў | 69 500 | [59] |
Сучасныя гісторыкі па-рознаму адносяцца да прыведзеных Герадотам звестак. Улічваючы немагчымасць пераправерыць гэтыя лічбы, ступень іх дакладнасці ацэньваецца параўнальнымі метадамі. У прыватнасці, Холанд адзначае, што Афіны падчас бітвы пры Марафоне, якая адбывалася за 10 гадоў да апісаных падзей, выставілі 10 тысяч гоплітаў[60]. Гэта робіць лічбу ў 8 тысяч афінян падчас бітвы пры Платэях цалкам рэальнай. У бітве пры Саламіне, якая адбылася за год да яе, грэкі выставілі каля 300—400 караблёў. Экіпаж кожнага з караблёў складаўся з каля 200 чалавек[61]. Пры гэтым сухапутнае войска знаходзілася ў раёне Карынфскага перашыйка. Улічваючы вышэйзгаданае, лічбы Герадота не выглядаюць завышанымі і нерэальнымі. Лазенбі, згаджаючыся з магчымасцю ўдзелу ў бітве каля 40 тысяч гоплітаў, адмаўляе прысутнасць у арміі 35 тысяч ілотаў[62]. Ён выказвае здагадку, што ў бітве кожнага спартанца суправаджаў усяго адзін ілот, а іншыя былі заняты ў забеспячэнні арміі правіянтам. Абодва гісторыкі лічаць, што лёгкаўзброеныя воіны непасрэдна ў баі не ўдзельнічалі і не аказалі істотнага ўплыву на зыход бітвы[62][1]. Найменшай з сустракаемых ацэнак колькасці арміі элінаў з’яўляецца 40 тысяч чалавек[63].
Кіраўніком арміі саюзнікаў быў Паўсаній. Ён быў рэгентам пры малалетнім сыне загінулага пры Фермапілах цара Леаніда Плістарху. Антычныя крыніцы таксама адзначаюць, што на чале афінян стаяў Арыстыд[64][65]. Кантынгент кожнага грэчаскага поліса таксама меў сваіх военачальнікаў. Паўсаній хоць і з’яўляўся намінальным кіраўніком войска, але павінен быў абмяркоўваць пытанні, якія ўзнікалі, на ваенным савеце[66]. Асаблівасці камандавання прыводзілі да сітуацый, калі ў крытычныя моманты Паўсанію даводзілася прасіць частку войска распачаць адпаведныя дзеянні[67].
Паводле Герадота, пад камандаваннем Мардонія знаходзілася 300 тысяч воінаў з імперыі Ахеменідаў і каля 50 тысяч грэкаў, якія першапачаткова далучыліся да арміі Ксеркса[68]. Гэтыя лічбы Герадота не прызнаюцца сучаснымі гісторыкамі сапраўднымі, хоць бы таму, што армія Ксеркса ў пачатку паходу ацэньваецца ў 200—250 тысяч чалавек[69][70]. Адзін з падыходаў у падліку колькасці персідскага войска складаецца ў вызначэнні таго, якая колькасць людзей магла знаходзіцца ў іх ваенным лагеры. Сучасныя гісторыкі лічаць, што грэкам супрацьстаяла ад 70 да 120 тысяч воінаў[1][2][3].
Войска персаў складалася з прадстаўнікоў мноства народаў і плямёнаў, падуладных імперыі Ахеменідаў. Воіны кожнай народнасці мелі ўласную зброю і даспехі. Падрабязнае апісанне Герадота сцвярджае, што персы і мідзяне насілі мяккія лямцавыя шапкі, порткі і пярэстыя хітоны. Даспехі іх былі сабраны з жалезных лускавінак накшталт рыбінай лускі, шчыты сплецены з дубцоў. На ўзбраенні яны мелі кароткія дзіды і вялікія лукі з чаротавымі стрэламі. На правым сцягне знаходзіўся меч-кінжал (акінак). Воіны іншых плямёнаў былі ўзброены значна горш, галоўным чынам лукамі, а часта проста дубінкамі і абпаленымі каламі. З засцерагальнага ўзбраення, акрамя шчытоў, Герадот згадвае ў іх медныя, скураныя і нават драўляныя шлемы[71].
Грэчаская фаланга ўяўляла сабой шчыльнае баявое пастраенне цяжкаўзброеных воінаў у некалькі радоў. Падчас бою галоўнай задачай з’яўлялася захаванне яе цэласнасці: месца загінулага воіна займаў іншы, які стаяў за ім. Галоўным фактарам, які аказаў уплыў на развіццё фалангі, стала выкарыстанне вялікага круглага шчыта (гаплона) і закрытага шлема карынфскага тыпу. На ўнутранай паверхні гаплона мацаваліся скураныя рамяні, праз якія прасоўвалася рука. Такім чынам, шчыт трымаўся на левым перадплеччы. Воін кіраваў шчытом, трымаючыся за рамень бліжэй да яго краю[72].
Засцерагаючы гопліта злева, такі шчыт пакідаў адкрытай правую палову тулава. З-за гэтага ў грэчаскай фаланзе воіны павінны былі трымацца шчыльнай лініяй так, каб кожны гопліт прыкрываў свайго суседа злева, і быў прыкрытым суседам справа. Для грэка страціць шчыт у баі лічылася ганьбай, таму што ён выкарыстоўваўся не толькі для ўласнай бяспекі, але і для абароны ўсёй шарэнгі. Галаву гопліта ў VI—V стст. да н.э. засцерагаў бронзавы шлем карынфскага (ці «дарыйскага») тыпу, які насіўся на лямцавай падшэўцы-капялюшыку. Глухі карынфскі шлем забяспечваў поўную ахову галавы, але абмяжоўваў бакавы зрок і слых. Воін бачыў толькі ворага перад сабой, што не ўяўляла асаблівай небяспекі ў шчыльным баявым пастраенні.
У часы грэка-персідскіх войнаў яшчэ былі распаўсюджаны так званыя «анатамічныя» бронзавыя панцыры, якія складаліся з нагруднай і спінной пласцін. Пласціны рэльефна са скульптурнай дакладнасцю адлюстроўвалі цяглічныя контуры мужчынскага тулава. Пад панцырам гопліты насілі льняныя тунікі, а спартанцы традыцыйна насілі па-над даспехамі чырвоныя плашчы. Недахопам бронзавых кірас былі неабароненыя сцёгны. У гэту эпоху ўжо з’явіліся так званыя лінатораксы, панцыры на аснове шматлікіх слаёў прамочаных клеем лёну, якія праз некалькі дзесяцігоддзяў выцеснілі ў Грэцыі «анатамічныя» бронзавыя панцыры. Акрамя лягчэйшай вагі, лінатораксы дазвалялі прыкрыць сцёгны, не абмяжоўваючы рухаў воіна[72].
У склад засцерагальнага ўзбраення таксама ўваходзілі бронзавыя паножы. Яны паўтаралі мускулатуру лытак, каб шчыльна аблягаць ногі і не замінаць хадзе[72].
Спартанцы былі ўзброены дзідай даўжынёй 2—3 метра і кароткім мячом. Пры збліжэнні з праціўнікам першапачатковы ўдар наносіўся дзідай, ім жа працягвалі бітву ў страі, трымаючы верхнім хватам. Спартанцы мелі самыя кароткія мячы ў Грэцыі — яны прызначаліся для блізкай рукапашнай, калі доўгая зброя станавілася бескарыснай у сутычцы[72].
Даведаўшыся пра выступленне асноўнага войска элінаў з-за ўмацаванага Карынфскага перашыйка, Мардоній спаліў Афіны і адправіўся са сваёй арміяй у Беотыю. Яго выбар, паводле Герадота, быў звязаны з тым, што ландшафт Атыкі, у якой знаходзіліся Афіны, быў нязручны для дзеянняў персідскай конніцы. У Беотыі ж яго воіны знаходзіліся на зямлі саюзнікаў і ў месцы, зручным для конных атрадаў[73]. Па шляху персамі была спустошана вобласць Мегараў[74]. Размясціўшыся на паўночным беразе ракі Асоп у Беотыі, яны разбілі ўмацаваны лагер[75].
Да агульнагрэчаскага войска далучыліся афіняне і платэйцы[58]. Армія прайшла праз цясніны гары Кітэрон і размясцілася насупраць пазіцый персаў. Паўсаній размясціў элінаў на горных узвышшах[60]. Нягледзячы на непасрэдную пагрозу для ўсёй Грэцыі, сярод элінаў не было поўнага адзінства. Плутарх прыводзіць звесткі як пра раскрытую змову сярод збяднелых з-за вайны арыстакратаў[76], так і пра ўнутраныя рознагалоссі паміж прадстаўнікамі розных полісаў[77].
Конніца Мардонія нападала асобнымі атрадамі на элінаў, якія наносілі ім цяжкія страты[78]. Падчас адной з вылазак быў забіты военачальнік персаў Масістый[79]. Гібель самага паважанага ў войску, пасля цара і Мардонія, чалавека[80] значна знізіла яго баявы дух[81]. Грэкі ж, падбадзёраныя гэтай маленькай перамогай, прасунуліся да лагера персаў[82]. Спартанцы і тэгейцы занялі правы фланг, афіняне — левы[60].
Кожны з бакоў устрымліваўся ад нападу. Герадот звязвае гэта з атрыманымі падчас ахвярапрынашэнняў прадвесцямі. Як персы, так і эліны атрымалі спрыяльныя прадвесці ў выпадку абароны і неспрыяльныя пры наступе[83]. Гэта супрацьстаянне, калі ніводны з бакоў не пачынаў наступ, звязана з тым, што персам было складана штурмаваць умацаванні грэкаў, а грэкі, знаходзячыся на сваёй зямлі, працягвалі атрымліваць падмацаванні[84]. Паўсаній таксама не хацеў пазбавіцца выгодных пазіцый на горных схілах[63]. На восьмы дзень персідскай конніцы ўдалося захапіць абоз з харчом з 500 вазоў, які накіроўваўся з Пелапанеса[85].
Персы засыпалі крыніцу Гаргафій, з якой чэрпалі ваду эліны. Іншая магчымая крыніца вады, рака Асоп, была недаступная з-за абстрэлаў лучнікамі. Такім чынам, цэлая армія засталася без вады і харчу[63][86], пасля чаго Паўсаній прыняў рашэнне пачаць адступленне[87].
Адступленне было арганізавана вельмі дрэнна. Грэкі пераблыталі кірунак адыходу і адышлі да Платэяў. Афіняне, спартанцы і тэгейцы, на якіх была ўскладзена задача закрываць асноўныя сілы, да раніцы нават не пачалі адступлення[60]. Адзін са спартанскіх военачальнікаў Амамфарэт адмовіўся пакідаць лагер[88]. У выніку сілы грэкаў сталі ўяўляць сабой не армію, а сукупнасць разрозненых атрадаў.
Калі персы заўважылі адступленне грэкаў, Мардоній прыняў рашэнне пачаць праследаванне[89]. Войска перайшло раку Асоп і рушыла ўслед за спартанцамі і тэгейцамі[90][91]. Першым быў атакаваны атрад Амамфарэта, які адмовіўся аступаць[92]. Даведаўшыся пра пачатак наступу ворага, Паўсаній адправіў ганца да афінян з просьбай дапамагчы[67]. Атрад пад камандаваннем Арыстыда павярнуў назад, аднак быў атакаваны саюзнымі персам фіванцамі[91]. У сувязі з адсутнасцю дапамогі спартанцы апынуліся ў вельмі цяжкім становішчы, спрабуючы супрацьстаяць асноўным сілам арміі Мардонія[93].
Нягледзячы на колькасную перавагу, персы саступалі спартанцам. Падчас бітвы спартанцу Арымнесту ўдалося забіць военачальніка варожай арміі Мардонія[93]. Пасля гібелі камандзіра персы пачалі адступаць[94]. Толькі элітны атрад «бессмяротных» працягваў супраціўленне і быў цалкам знішчаны[91]. Персы ў паніцы беглі ў свой умацаваны лагер[93]. Баяздольнасць захаваў толькі атрад военачальніка Артабаза, які, прадбачачы зыход бою са спартанцамі, не дапусціў свой 40-тысячны атрад да бітвы (варта ўлічыць, што ўсе сучасныя гісторыкі лічаць ацэнку колькасці персідскага войска Герадотам завышанай[95][69][70]). Даведаўшыся пра паражэнне асноўных сіл, ён пачаў адступленне да Гелеспонта[96].
У той час як лакедэманяне атрымалі верх над персамі, афінянам удалося зламаць упорнае супраціўленне фіванцаў[97]. Як толькі вестка пра перамогу Паўсанія і пералом у бітве дасягнула атрадаў элінаў, якія адступалі, яны развярнуліся і пачалі праследаванне пераможанага ворага[97]. Сумеснымі сіламі быў узяты ўмацаваны лагер персаў[91][98]. Сярод яго абаронцаў, заціснутых у вузкай прасторы, пачалася паніка, і яны былі практычна цалкам перабіты. Так, з першапачатковай колькасці ў 300 тысяч чалавек ацалелі толькі атрад Артабаза, які быў утрыманы военачальнікам ад удзелу ў бітве, і каля 3 тысяч воінаў, якія прымалі непасрэдны ўдзел у бітве[98]. Прыведзеныя «бацькам гісторыі» звесткі хоць і выклікаюць сумневы адносна колькасці персаў, але сведчаць пра разгромнае паражэнне персаў і іх саюзнікаў.
Страты грэкаў, паводле Герадота, былі мінімальныя і склалі ўсяго 159 чалавек — 91 спартанец, 16 тэгейцаў і 52 афіняніны. Менавіта прадстаўнікі гэтых грэчаскіх полісаў бралі ўдзел на першых этапах бітвы[98]. З прыведзенымі лічбамі не згаджаліся нават антычныя гісторыкі. Плутарх піша пра 1360 загінулых у баі грэкаў, адзначаючы, што загінулыя былі не толькі сярод трох полісаў[99]. Эфар і Дыядор Сіцылійскі[100] гавораць пра больш як 10 тысячах загінулых элінаў.
Перамога элінаў была бясспрэчнай, армія ворага цалкам знішчана. Непасрэдна пасля бітвы грэкі сталі выбіраць воіна, які найбольш праславіўся. Паводле Герадота, найбольшую доблесць праявіў спартанец Арыстадэм, якому за год да бітвы далі пагардлівую мянушку «Баязлівец»[101]. Справа ў тым, што ён застаўся адзіным выжылым з 300 спартанцаў, якія знаходзіліся з царом Леанідам у Фермапільскай цясніне. Пасля вяртання ў Спарту Арыстадэма чакала ганьба. Падчас бітвы пры Платэях ён стаў самым доблесным з усіх воінаў. Аднак узнагароды ён не атрымаў, таму што была выказана здагадка, што Арыстадэм здзейсніў вялікія подзвігі толькі таму, што відавочна шукаў смерці з-за сваёй віны. Пасмяротныя ўшанаванні за найбольшую доблесць падчас бітвы атрымаў Пасідоній[101].
Герадот таксама прыводзіць эпізод, які характарызуе спешчанасць персаў. Сярод трафеяў грэкам дастаўся шацёр Мардонія з вялікай колькасцю залатога і сярэбранага посуду. Паўсаній загадаў палонным прыгатаваць такі ж абед, які яны рыхтавалі свайму былому военачальніку. Гледзішча раскошна прыгатаванага абеду і пышнасці шатра выклікала здзіўленне ў спартанца. Жартам ён загадаў сваім слугам прыгатаваць лаконскі абед, пасля чаго запрасіў іншых военачальнікаў элінаў. Калі тыя памкнуліся, ён са смехам сказаў[102]:
|
Эліны! Я сабраў вас, каб паказаць неразважлівасць гэтага правадыра мідзян, які жыве ў такой раскошы і ўсёткі прыйшоў да нас, каб адняць нашыя няшчасныя крошкі. | |
Паўсаній меў падставы смяяцца над дурасцю персаў, якія, маючы магчымасць атрымліваць асалоду ад такога багацця, пускаліся ў шлях, каб заваяваць элінаў, якія бедна жылі ў сваіх горных жытлах[103].
Плутарх распавядае пра сітуацыю, якая адбылася непасрэдна пасля бітвы, якая ледзь не стала прычынай міжусобнага ваеннага канфлікту паміж спартанцамі і афінянамі. Кожны з бакоў лічыў сябе годным галоўнай узнагароды за адвагу. Арыстыд, военачальнік афінян, угаварыў бакі даць вырашыць гэта пытанне ўсім грэкам. Па прапанове карынфяніна Клеакрыта было прынята кампраміснае рашэнне перадаць узнагароду Платэям[104][105][106].
Эліны захапілі багатую здабычу. Дзясятая яе частка была ахвяравана багам[107], у прыватнасці, у свяцілішча Апалона ў Дэльфах[108] была адпраўлена бронзавая калона, створаная са зброі загінулых падчас бітвы персаў. Стварэнне калоны было адзначана скандалам. Военачальнік элінаў пры Платэях Паўсаній загадаў змясціць на трыножніку надпіс[109]:
|
Элінаў правадыр і начальнік Паўсаній у гонар Феба ўладара Помнік гэты ўзвёў, процьму мідзян зламаўшы |
|
Грэкі былі абражаны такімі паводзінамі Паўсанія, які прысвоіў сабе ўсю славу перамогі, якая па праве належала ім усім. Спартанцы саскрэблі першапачатковы надпіс і замянілі яго на пералік усіх гарадоў, войскі якіх удзельнічалі ў бітве. Дыядор Сіцылійскі пісаў, што на трыножніку замест першапачатковага надпісу змясцілі двухрадкоўе знакамітага грэчаскага паэта Сіманіда[110]:
|
Гэта падарунак выратавальнікаў вялікай Элады, узведзены тут, Якія пазбавілі яе дзяржавы ад ланцугоў ганебнага рабства |
|
Пасля перамогі над асноўнымі сіламі праціўніка аб’яднанае войска грэкаў аблажыла саюзны персам горад Фівы[111][112]. Фіванцы былі вымушаны выдаць правадыроў праперсідскай партыі, якіх адвезлі ў Карынф і пакаралі смерцю[113].
Практычна адначасова з бітвай пры Платэях адбылося бітва пры Мікале, у якой грэкі таксама атрымалі перамагу над персамі. Гэтыя дзве бітвы адзначылі перамогу элінаў над велічэзнай арміяй імперыі Ахеменідаў, якая ўварвалася ў іх краіну. Калі бітва пры Марафоне паказала грэкам, што персаў рэальна перамагчы, марская бітва пры Саламіне выратавала Эладу ад знішчэння, то бітва пры Платэях прывяла да поўнага знішчэння варожага войска[114].
Перамога пры Платэях стала першай рашучай перамогай элінаў, таму што пры Марафоне і Саламіне было нанесена паражэнне толькі частцы ваенных сіл ворага. Грэкі здолелі знішчыць элітныя ваенныя сілы, сабраныя з усёй велічэзнай тэрыторыі імперыі Ахеменідаў. Нямецкі гісторык Эрнст Курцыус лічыць дзень бітвы пры Платэях днём выратавання Элады[112].
У наступныя некалькі дзесяцігоддзяў эліны працягвалі паспяхова змагацца з персамі за вызваленне раней заваяваных у часы Кіра і Дарыя элінскіх гарадоў на тэрыторыі Азіі і астравах Эгейскага мора.
У адрозненне ад іншых бітваў грэка-персідскіх войнаў (у прыватнасці, бітваў у Фермапільскай цясніне і пры Саламіне), Платэям у мастацтве надаецца значна меншая ўвага. Пачаткам бітвы пры Платэях завяршаецца фільм «300 спартанцаў».
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
