Көнсығыш Азиялағы социалистик дәүләт From Wikipedia, the free encyclopedia
Ҡытай, Ҡытай Халыҡ Республикаһы (ҠХР) (ҡытайса ғәҙәти 中國/中国，ябай 中华人民共和国) — Көнсығыш Азиялағы социалистик дәүләт. Халыҡ һаны буйынса (1,36 млрд-тан күберәк[4]) донъяла — беренсе, майҙаны буйынса Рәсәй менән Канаданан ҡала өсөнсө урында тора. Рәсми тел — ҡытай (путунхуа; Тайванда һәм Макаола — кантон) теле. Ил халҡының күпселеге — этник ҡытайҙар, үҙатама — хань.
| |||||
.svg)
| |||||
| Гимн: Ҡытай гимны | |||||
| Нигеҙ һалынған | 1949 | ||||
| Рәсми телдәр | Ҡытай теле | ||||
| Баш ҡала | Пекин | ||||
| Иң ҙур ҡалалары | Чунцин, Шанхай, Пекин, Тяньцзинь, Гуанчжоу | ||||
| Идара итеү формаһы | Парламент республикаһы | ||||
| Дәүләт башлығы Премьер-министр | Си Дзиньпин[1] Ли Кецән[2] | ||||
| Территория • Барыһы • % һыу. | 3 урын 9 596 960 км² 8,62 | ||||
| Халыҡ • Барыһы (2007) • Тығыҙлыҡ | 1 урын 1 317 000 000 140 кеше/км²
| ||||
| Валюта | юань (женьминьби) (CNY, код 156)[3] | ||||
| Интернет-домен | .cn, .中国, .中國, .公司, .网络 | ||||
| Телефон коды | +86 | ||||
| Сәғәт бүлкәте | UTC +8 | ||||
Донъяла юғары бойондороҡһоҙ дәүләт (держава) булып иҫәпләнә, Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы Именлек советының даими ағзаһы. Ер шарында космосты яулау буйынса алдынғы илдәрҙең береһе, хәрби хеҙмәткәрҙәренең һаны буйынса донъялағы иң ҙур армияға һәм йәҙрә ҡоралына эйә. 2014 йылдың декабренән Эске тулайым продукт күләме буйынса донъяла беренсе урынға сыҡты. Ҡытай төрлө халыҡ-ара ойошмаларҙың, шул иҫәптән БМО, АТЭС, G20, Бөтә донъя сауҙа ойошмаһы, ШОС һәм БРИКС-тың ағзаһы булып тора.
1949 йылда Ҡытай Халыҡ Республикаһы ойошторолғандан алып илде Комунистар партияһы етәкләй.
Ҡытай 14 ил менән сиктәш.
Дөйөм таралған фараз буйынса, «Ҡытай» «Ҡатай» һүҙенән алынған тип иҫәпләнә. Уның сығышы үҙ сиратында кидань (китай) исемле манжур күсмә ҡәбиләләренә барып тоташа. 907 йылда улар Төньяҡ Ҡытайҙы баҫып ала һәм унда үҙҙәренең Ляо дәүләтен ойоштора. XII—XIII быуаттарҙа уларҙың урынына башҡа күскенселәр — джурджендәр һәм монголдар килеп ултырһа ла, тәүге этноним Төньяҡ Ҡытай топонимы булып нығынып ҡала. Европа сәүҙәгәрҙәре, атап әйткәндә, Марко Поло, был исемдең «Катай» («Cathay») формаһын урта быуат Көнбайыш Европаһына алып ҡайта, һәм ул унда быға тиклем ҡулланылған латин теленән алынған «China» һүҙен ҡыҫырыҡлап сығара. Артабан был яңы исем славян телдәргә күсә һәм уларҙа «Китай» булып нығына. Көнбайышта «Катай» Ҡытайҙың шиғри исеме булараҡ ара-тирә хәҙер ҙә ҡулланыла.
Ҡытай тарихы яҙма сығанаҡтарҙың төрлөлөгө менән үҙенсәлекле. Улар археологик мәғлүмәттәр менән берлектә сәйәси һәм социаль хәл-ваҡиғаларҙы бик боронғо замандарҙан алып тергеҙеү мөмкинлеген бирә. Изгеләр тип танылған дини-фәлсәфәуи һәм тарихи йөкмәткеле текстар — бигерәк тә Конфуций тәғлимәттәре яҙылғандары — үҙ сиратында ҡытай мәҙәниәтенең (цивилизацияһының) һәм ҡытай халҡын донъяға ҡарашының артабан үҫеүенә йоғонто яһаған.
Һәр кешенең ерҙәге тормошта бәхеткә, байлыҡ һәм муллыҡҡа өлгәшеүгә йүнәлтелгән юғары социаль-сәйәси әүҙемлеге Ҡытай мәҙәниәтенә Конфуций осоронан уҡ хас була. Һәр кемдең яҙмышы хоҙайҙың алдан билдәләүенә түгел, ә уның үҙ тырышлығына бәйле.
Ҡытай мәҙәниәте — донъялағы иң боронғоларҙың береһе. Ғалимдәр билдәләүенсә, уның йәше биш мең йылға тиң, ә булған яҙма сығанаҡтар бары 3500 йылдан кәм булмаған осорҙо яҡтырта. Бер-береһен алмаштырған династиялар тарафынан тағы камилләштерелгән административ идара системаһының бик борондан килеүе ҡытай дәүләте өсөн һис шикһеҙ өҫтөнлөк тыуҙырған. Шуға ла уның иҡтисады артта ҡалған күршеләре-күсмә ҡәбиләләр һәм таулы халыҡтар менән сағыштырғанда ныҡ үҫкән ауыл хужалығына нигеҙләнә. Беҙҙең эраға тиклем I быуатта конфуцианлыҡты дәүләт идеологияһы итеү һәм б. э. т. II быуатта берҙәм яҙма системаһы индереү ҡытай мәҙәниәтен тағы ла нығыта.
Сәйәси күҙлектән Ҡытай бер нисә мең йыллыҡтар барышында цикл рәүешендә ҡабатланған сәйәси берҙәмлек һәм тарҡалыу осорҙары аша үтә. Ул ғына ла түгел, ҡайһы бер осраҡта өлөшләтә йә тулыһынса сит ил дәүләте составына инә (миҫал өсөн Юань һәм Цин империялары). Ҡытай биләмәләре ситтән һөжүмдәргә даими дусар булһа ла, баҫҡынсыларҙың күбеһе иртәме-һуңмы барыбер «ҡытайлашып», ҡытай этносы эсендә юғала, ә улар дәүләттәрепнең ерҙәре ғәҙәттә Ҡытайға ҡушыла. Бөгөнгө Ҡытай дәүләте һәм йәмғиәте — быуаттар дауамында тирә яҡтағы күп һанлы Азия халыҡтарының миллионлаған вәкилдәренең күсенеп йөрөүе һәм хань ассимиляцияһына бирелеүе, мәҙәни һәм сәйәси үҙ-ара үтеп инеү һәм бер-береһенә йоғонто яһау һөҙөмтәһе. Бында шулай уҡ традицион ҡытай тарихнамәһенең башҡа халыҡтар (монголдар, манжурҙар) тарихын һанға һуҡмайынса, уларҙың үҙаллы дәүләттәрен Ҡытайҙың өлөшө итеп ҡарап, барыһын да Ҡытай хроникаль-династия тарихына индереүен иҫтә тоторға кәрәк.
| Йылдар | Дәүләт (династия) |
|---|---|
| Беҙҙең эраға тиклем | |
| б.э.т. 2353—2255 йылдар | Легендар хаким император Яо |
| б.э.т. 2255—2205 йылдар | Легендар хаким Шунь |
| б.э.т. 2205—1766 йылдар | Легендар Ся династияһы |
| б.э.т. 1766—1122 йылдар | Шан династияһының традицион даталары |
| б.э.т. 1122—249 йылдар | Чжоу династияһының традицион даталары |
| б.э.т. 221—206 йылдар | Цинь династияһының традицион даталары, милли ҡытай дәүләтенең ойошоуы |
| б.э.т. 206 — беҙҙең эраның 220 йылы | Хань династияһының традицион даталары (шул иҫәптән Көнбайыш Хань — б.э.т. 206 йылдан беҙҙең эраның 25 йылы, Көнсығыш Хань — беҙҙең эраның 25 — 220 йылдары) |
| Беҙҙең эра | |
| 220—264 | Вэй династияһы, Өс батшалыҡ дәүере |
| 265—420 | Цзинь династияһы (265—420) (Көнбайыш Цзинь: 265—316, Көнсығыш Цзинь: 317—420) |
| 420—479 | Көньяҡ Сун династияһы |
| 479—501 | Ци династияһы |
| 502—556 | Лян династияһы |
| 557—588 | Чэнь династияһы |
| 581—618 | Суй династияһы |
| 618—917 | Тан династияһы, Ҡытай мәҙәниәтенең «Алтын быуаты» |
| 907—959 | Биш династия һәм ун батшалыҡ дәүере |
| 960—1279 | Сун династияһы, Урта быуаттар өсөн ныҡ юғары иҡтисади үҫеш осоро |
| 1280—1368 | Юань династияһы (монгол династияһы) |
| 1368—1644 | Мин династияһы |
| 1644—1911 | Цин династияһы (манжурҙар) |
| 1912—1949 (Тайванда — бөгөнгәсә) |
Ҡытай Республикаһы |
| 1949 йылдың 1 октябренән | Ҡытай Халыҡ Республикаһы |
Ҡытай Халыҡ Республикаһы — унитар республика, демократик халыҡ диктатураһының социалистик дәүләте. Илдең төп ҡануны — 1982 йылда ҡабул ителгән конституция. Дәүләт власының юғары органы — 2979 депутаттан торған бер палаталы Халыҡ вәкилдәренең бөтөн ҡытай йыйылышы (урыҫса Всекитайское собрание народных представителей — ВСНП). Ул халыҡ вәкилдәренең төбәк йыйылыштары тарафынан биш йыллыҡ срокка һайлана. Йыйылыш сессиялары йыл һайын саҡрыла. Сессиялар араһында Йыйылыш вәкәләтлектәрен уның Даими комитеты атҡара.
Һайлауҙарға бары тик Ҡытай коммунистар партияһы һәм Ҡытайҙың халыҡ сәйәси консультатив советына (урыҫса Народный политический консультативный совет Китая — НПКСК) ингән һәм «демократик» тип аталған һигеҙ сәйәси фирҡә депутаттары ғына үткәрелә. Гонкондағы КҠР-ҙың махсус администртив райондары биләмәләрендә һәм Макаола үҙҙәренең айырым закон сығарыу органдары бар.
Халыҡ вәкилдәренең бөтөн ҡытай йыйылышы депутаттарның барыһы ла — коммунистар партияһы һәм демократтар блогы вәкидәре.
Дәүләт башлығы — Ҡытай Халыҡ Республикаһы Рәйесе (Си Дзиньпин (ҡыт. 习近平). Ул ил етәкселәренең бишенсе быуын вәкиле.
Дәүләттең юғары башҡарма органы — ҠХР-ҙың Дәүләт советы (Үҙәк халыҡ хөкүмәте). Уның составы: премьер, уның урынбаҫарҙары, Дәүләт советы ағзалары, министрҙа, комитеттар рәйестәре, генераль ревтизор һәм яуаплы секретарь.
Юғары Халыҡ Суды — юғары суд инстанцияһы, ә халыҡ судтары — беренсе инстанция һәм кассация судтары булып иҫәпләнә. Юғары Халыҡ Прокуратураһы һәм уның урындағы органдары — прокурор күҙәтеүен (надзоры) тормошҡа ашыра.
Дәүләт власының урындағы органдары булып халыҡ вәкилдәре йыйылыштары, ә даими эшләүсе орган булып даими комитеттар һанала (улар волостарҙа юҡ). Урындағы халыҡ хөкүмәттәре башҡарыу-етәксе органдар булып иҫәпләнә.
Ҡытай Көнсығыш Азияла урынлашҡан. Көнсығыштан уны Тымыҡ океандың көнбайыш диңгеҙҙәре йыуа. Төньяҡ-көнсығышта ул Корея Халыҡ-Демократик Республикаһы һәм Рәсәй менән, төньяҡта — Монголия, төньяҡ-көнбайышта Рәсәй һәм Ҡаҙағстан, көнбайышта — Ҡырғыҙстан, Тажикстан һәм Афғанстан менән, көньяҡ-көнбайышта — Пакистан, Һиндостан, Непал һәм Бутан менән, көньяҡта — Мьянма, Лаос һәм Вьетнам менән сиктәш. Ил биләмәләре майҙаны 9,6 млн км²[5]. Был йәһәттән Ҡытай Азияла иң ҙур дәүләт булһа, Ер шарында, Рәсәй менән Канаданан ҡалып, өсөнсө урында тора. Ҡытайҙа бер дөйөм сәғәт бүлкәте билдәләнгән — UTC+8.
Ҡытайҙың диңгеҙ буйы ярҙары төньяҡта Төньяҡ Корея менән сиктән башланып, көньяҡта Вьетнамға тиклем һуҙыла һәм дөйөм оҙонлоғо 14 500 киомет тәшкил итә. Ил биләмәләрен Көнсығыш Ҡытай диңгеҙе, Корея ҡултығы, Һары диңгеҙ Һәм Көньяҡ Ҡытай диңгеҙе һыуҙары йыуа. Тайвань утрауы материктан Тайвань боғаҙы менән айырылған.
Ҡытайҙың ер өҫтө төҙөлөшө бик төрлө: бында бейек тауҙар ҙа, яҫы таулыҡ һәм уйпаттар ҙа, сүллек һәм киң тигеҙлектәр ҙә бар. Рельеф буйынса ил биләмәләре өс эре төбәккә бүленеп тикшерелә:
Төньяҡта Пекиндан башлап көньяҡтағы Шанхайға тиклем йәйелеп ятҡан Бөйөк Ҡытай тигеҙлеге, Хуанхэ йылғаһы һәм Янцзы дельтаһы диңгеҙ буйҙарында бергә ҡушыла. Ынйы йылғаһы (һәм уның төп ҡушылдығы Сидзяндең) бассейны Ҡытайҙың көньяҡ өлөшөндә урынлашҡан һәм Янцзы йылғаһы бассейнынан Нанлинг тауҙары һәм Уйишан тау һырттары менән айырылған (һуңғылар ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫының Ҡытай буйынса исемлегенә индерелгән).
Көнбайыштан көнсығышҡа Ҡытайҙың ер йөҙө өс киртләс балыҡҡа килтерә. Уларҙың тәүгеһе диңгеҙ кимәленән 4000 метрҙан бейегерәк тауҙары булған Тибет ҡалҡыулығы. Бейеклектәре 1500 ҙән 3000 метрғаса булған Сычуань һәм Үҙәк Ҡытай тауҙары икенсе киртләсте хасил итә. Бында үҫемлектәр донъяһы ҡырҡа үҙгәрә: сағыштырмаса ҙур булмаған арауыҡта тәбиғәт зоналарынан бейек тауҙарҙағы һыуыҡ сүллектәрҙән башлап субтропик урманды осратырға мөмкин. Киртләстәрҙең өсөнсөһөнә диңгеҙ кимәленән 1500 метрҙан түбәнерәк ятҡан уңдырышлы тигеҙлектәр инә.
Ҡытай климаты үҙенең төрлөлөгө менән айырыла: көньяҡ-көнсығышта ул субтропик булһа, илдең төньяҡ-көнбайышына ҡырҡа континенталь, сүллектәрҙәң ҡоро климаты хас. Көньяҡтағы яр буйҙарында һауа торошона океан һәм ҡоро ерҙең дымды төрлөсә тартыуы арҡаһында барлыҡҡа килгән муссондар — йәйен диңгеҙҙән, ҡышын ҡоро ерҙән иҫкән елдәр тәьҫир тә. Нәтижәлә һауа һәм елдәр йәй көндәре үтә дымлы, ҡыштарын, киреһенсә, шаҡтай ҡоро була. Нәҡ ошо муссондарҙың килеп-китеүе юғары дәрәжәлә яуым-төшөм миҡдарын һәм уның ил буйынса бүленешен билдәләй ҙә инде. Ҡытай биләмәләренең күп өлөшө уртаса климат өлкәләренә тура килһә лә, географик киңлек, оҙонлоҡ һәм бейеклек буйынса ҙур айырымлыҡтар температура һәм һауа торошононоң төрлөлөгөн тыуҙыра.
Илдең 2/3-нән күберәк өлөшөн тау һырттары, яҫы таулыҡ һәм уйпаттар, сүллек һәм ярым сүллектәр алып тора. Халыҡтың яҡынса 90 % Ҡытайҙың ни бары 10 % майҙанын биләгән диңгеҙ буйы райондарында һәм Янцзы, Хуанхэ (Һары йылға — Жёлтая река) һәм Перл кеүек ҙур йылға үҙәндәрендә йәшәй. Ауыл хужалығы ерҙәрен оҙаҡ һәм көсөргәнешле эшкәртеү һөҙөтәһендә һәм тирә яҡ мөхитте сәнәғәт тармағы бысратыуы нәтижәһендә был биләмәләрҙең экологик хәле үтә ауыр.
Ҡытайҙың иң төньяҡ провинцияһы Хэйлунцзян Рәсәйҙең Владивосток һәм Хабаровск ҡалаларыныҡына оҡшаш уртаса климатта булһа, көньяҡтағы Хайнань утрауы — Тропик климат зонаһында ята. Был ике төбәктең һауа температураһы араһындағы айырма ҡыштары бик ҙур булһа ла, йәйен аҙая төшә. Мәҫәлән, Хэйлунцзяндың төньяғында ҡышҡы һыуыҡ −38 °C етеүе мөмкин. Ғинуарҙың уртаса температураһы −16 °C тирәһе булһа, июлдеке +20 °C. Гуандун провинцияһының көньяғында уртаса температура ғинуарҙа 10 °C, июлдә 28 °C.
Яуым-төшөм миҡдарындағы айырма температураға ҡарағанда ла күберәк: Циньлин тауҙарының көньяҡ биттәрендә яуған ямғырҙарҙың күбе йәйге муссонға тура килә. Төньяҡҡа һәм көнбайышҡа табан яуым-төшөм аҙая. Илдең төньяҡ-көнбайыш райондары — иң ҡоро һанала, нәҡ бында урынлашҡан Такла-Макан, Гоби һәм Ордос) сүллектәрендә ямғыр бөтөнләй юҡ дәрәжәлә.
Ҡытайҙың көньяҡ һәм көнсығыш төбәктәре йылыына биш тапҡыр тиерлек емергес диңгеҙ ҡойоно (тайфундан), шулай уҡ һыу баҫыуҙан, муссондан, цунами һәм ҡоролоҡтан ҡаза күрә. Илдең төньяҡ райондарына һәр яҙ һары туҙан дауылдары ябырыла — улар төньяҡ сүлдәрҙә барлыҡҡа килеп, елдәр менән Корея һәм Япония тарафтарына йүнәлә.
Ҡытай 22 провинцияға бүленгән, Тайвань 23-сө итеп иҫәптә йөрөтөлә. Шулай уҡ аҙ һанлы милләттәр йәшәгән биш автономиялы район һәм үҙәк бойһоноуындағы һәм үҙ биләмәләренә эйә дүрт ҡала бар.
| № | Төбәк | Пиньинь | (кит.) | Адм. үҙәк | Пиньинь | Халыҡ,[6] (2010) кеше | Майҙан,[7] км² | Халыҡ тығ., кеше/км² |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Провинциялар | ||||||||
| 1 | Анхой | Anhui | 安徽 | Хефей | Hefei | 59 500 510 | 140 455 | 423,63 |
| 2 | Фудзян | Fujian | 福建 | Фуджоу | Fuzhou | 36 894 216 | 122 919 | 300,15 |
| 3 | Ғәнсу | Gansu | 甘肃 | Ланджоу | Lanzhou | 25 575 254 | 459 233 | 55,69 |
| 4 | Гуаңдоң | Guangdong | 广东 | Гуаңджоу | Guangzhou | 104 303 132 | 178 341 | 584,86 |
| 5 | Гуйджоу | Guizhou | 贵州 | Гуйяң | Guiyang | 34 746 468 | 174 976 | 198,58 |
| 6 | Хайнан | Hainan | 海南 | Хайкоу | Haikou | 8 671 518 | 34 438 | 251,80 |
| 7 | Хебей | Hebei | 河北 | Шидзяджуаң | Shijiazhuang | 71 854 202 | 187 240 | 383,75 |
| 8 | Хэйлуңдзяң | Heilongjiang | 黑龙江 | Харбин | Harbin | 38 312 224 | 431 767 | 88,73 |
| 9 | Хенан | Henan | 河南 | Джеңджоу | Zhengzhou | 94 023 567 | 166 310 | 565,35 |
| 10 | Хубей | Hubei | 湖北 | Вухан | Wuhan | 57 237 740 | 185 673 | 308,27 |
| 11 | Хунан | Hunan | 湖南 | Чаңша | Changsha | 65 683 722 | 211 231 | 310,96 |
| 12 | Дзяңсу | Jiangsu | 江苏 | Нанчиң | Nanjing | 78 659 903 | 98 285 | 800,32 |
| 13 | Дзяңси | Jiangxi | 江西 | Нанчаң | Nanchang | 44 567 475 | 171 041 | 260,57 |
| 14 | Жирин | Jilin | 吉林 | Чаңчун | Changchun | 27 462 297 | 191 038 | 143,75 |
| 15 | Ляониң | Liaoning | 辽宁 | Шеньяң | Shenyang | 43 746 323 | 147 451 | 296,68 |
| 16 | Циңхай | Qinghai | 青海 | Синиң | Xining | 5 626 722 | 720 459 | 7,81 |
| 17 | Шанси | Shanxi | 山西; | Тайюан | Taiyuan | 37 327 378 | 204 846 | 182,22 |
| 18 | Шандуң | Shandong | 山东 | Дзинан | Jinan | 95 793 065 | 156 219 | 613,20 |
| 19 | Шэньси | Shaanxi | 陕西; | Сиань | Xi’an | 35 712 111 | 149 708 | 238,55 |
| 20 | Сычуань | Sichuan | 四川 | Чеңду | Chengdu | 80 418 200 | 491 146 | 163,74 |
| 21 | Юннан | Yunnan | 云南 | Кунминг | Kunming | 45 966 239 | 388 610 | 118,28 |
| 22 | Джедзян | Zhejiang | 浙江 | Хаңджоу | Hangzhou | 54 426 891 | 106 078 | 513,08 |
| Ҡытай контроле аҫтында булған провинция (сәйәси торошо билдәләнмәгән) | ||||||||
| 23 | Тайвань | Taiwan | 台湾 | Тайбэй | Taipei | 23 069 345[8] | 36 178 | 637,66 |
| Автономиялы райондар | ||||||||
| 24 | Гуанси-Чжуан автономиялы районы | Guangxi | 广西 | Нанниң | Nanning | 46 026 629 | 235 001 | 195,86 |
| 25 | Эске Монголия автономиялы районы (Эске Монголия) | Inner Mongolia | 内蒙古 | Хух-Хото | Hohhot | 24 706 321 | 1 181 104 | 20,92 |
| 26 | Нинся-Хуэй автономиялы районы | Ningxia | 宁夏 | Йинчуан | Yinchuan | 6 301 350 | 52 188 | 120,74 |
| 27 | Синьцзян-Уйғыр автономиялы районы | Xinjiang | 新疆 | Урумчи | Urumqi | 21 813 334 | 1 743 441 | 12,51 |
| 28 | Тибет автономиялы районы | Tibet | 西藏 | Лхаса | Lhasa | 3 002 166 | 1 178 441 | 2,55 |
| Үҙәккә бойһонған ҡалалар | ||||||||
| 29 | Пекин | Beijing | 北京 | 19 612 368 | 16 808 | 1166,85 | ||
| 30 | Чунцин | Chongqing | 重庆 | 28 846 170 | 82 403 | 350,06 | ||
| 31 | Шанхай | Shanghai | 上海 | 23 019 148 | 6 500 | 3541,41 | ||
| 32 | Тяньцзинь | Tianjin | 天津 | 12 938 224 | 11 943 | 1083,33 | ||
| Махсус административ райондар | ||||||||
| 33 | Гонконг | Hong Kong (Xianggang) | 香港 | 6 864 346[9] | 1 095 | 6268,81 | ||
| 34 | Макао (Аомен) | Macau (Àomén) | 澳门 | 541 200[10] | 27 | 20 044,44 | ||
| Барлығы | 1 363 249 758 | 9 662 593 | 141,09 | |||||
Ҡытайҙа үҙ мәҙәниәте, йолаһы, кейемдәре, күп осраҡта айырым теле булған бер нисә тиҫтә милләт халҡы йәшәй, шуларҙың 56-һы рәсми танылыу алған. Шулай ҙа уларҙың барыһы бергә илдә йәшәүселәрҙең ни бары 7 процентҡа яҡынын ғына тәшкил итә. Төп халыҡ — үҙҙәрен хань тип атаусы ҡытайҙар. 2000 йылдың ноябрендә үткәрелгән иҫәп алыу буйынса улар абсолют күпселек йәғни 1 137 386 112 кеше. 2010 йылғы VI иҫәп алыу буйынса, континентта йәшәүселәрҙең һаны 1 млрд 339 млн 724 мең 852 кеше. Был шарттарҙа Ҡытай Коммунистар партияһы ғаиләне планлаштырыу буйынса ҡатғи сәйәсәт алып бара. Был бигерәк тә эшсе ҡулдар талап ителгән ауыл ерендә ҙур ризаһыҙлыҡ тыуҙыра.
Ирҙәрҙең ҡатын-ҡыҙҙар менән нисбәте — 106,74:100 (сағыштырыу өсөн донъя буйынса 101,44:100). Дөйөм алғанда, ҡатын-ҡыҙҙарҙың уртаса ғүмер оҙонлоғо ирҙәргә ҡарағанда күберәк, бөтә илдә ул 71 йәшкә тиң.
Ҡалала йәшәүселәр тәүге тапҡыр 2011 йылда бар халыҡтың 51,27 процентын тәшкил итте.
| Халыҡ | 1953 йылғы иҫәп алыу | 1964 йылғы иҫәп алыу | 1982 йылғы иҫәп алыу | 1990 йылғы иҫәп алыу | 2000 йылғы иҫәп алыу | 2010 йылғы иҫәп алыу | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Халыҡ һаны | % | Халыҡ һаны | % | Халыҡ һаны | % | Халыҡ һаны | % | Халыҡ һаны | % | Халыҡ һаны | % | |
| Ханьдар | 547 283 057 | 93,94 | 651 296 368 | 94, 22 | 936 703 824 | 93,30 | 1 042 482 187 | 91,96 | 1 159 400 000 | 91,59 | 1 225 932 641 | 91,51 |
| Аҙ халыҡтар | 35 320 360 | 6,06 | 39 883 909 | 5,78 | 67 233 254 | 6,70 | 91 200 314 | 8,04 | 106 430 000 | 8,41 | 113 792 211 | 8,49 |
| Джуандар | 6 611 455 | 1,13 | 8 386 140 | 1,21 | 13 378 000 | 1,32 | 15 489 630 | 1,37 | 16 178 811 | 1,28 | 16 926 381 | 1,26 |
| Манжурҙар | 2 418 931 | 0,42 | 2 695 675 | 0,39 | 4 299 159 | 0,42 | 9 821 180 | 0,87 | 10 682 263 | 0,84 | 10 387 958 | 0,78 |
| Хуэйҙар | 3 559 350 | 0,61 | 4 473 147 | 0,64 | 7 227 022 | 0,71 | 8 602 978 | 0,76 | 9 816 802 | 0,78 | 10 586 087 | 0,79 |
| Мяо халҡы | 2 511 339 | 0,43 | 2 782 088 | 0,40 | 5 036 377 | 0,50 | 7 398 035 | 0,65 | 8 940 116 | 0,71 | 9 426 007 | 0,70 |
| Уйғырҙар | 3 640 125 | 0,62 | 3 996 311 | 0,58 | 5 986 869 | 0,59 | 7 214 431 | 0,64 | 8 399 393 | 0,66 | 10 069 346 | 0,75 |
| Туцзя ар халҡы | 524 755 | 0,07 | 2 834 732 | 0,28 | 5 704 223 | 0,50 | 8 028 133 | 0,63 | 8 353 912 | 0,62 | ||
| И халҡы | 3 254 269 | 0,56 | 3 380 960 | 0,49 | 5 457 251 | 0,54 | 6 572 173 | 0,58 | 7 762 286 | 0,61 | 8 714 393 | 0,65 |
| Монголдар | 1 462 956 | 0,25 | 1 965 766 | 0,58 | 3 381 000 | 0,33 | 4 806 849 | 0,42 | 5 813 947 | 0,46 | 5 981 840 | 0,45 |
| Тибеттар | 2 775 622 | 0,48 | 2 501 174 | 0,36 | 3 874 035 | 0,38 | 4 593 330 | 0,41 | 5 416 021 | 0,43 | 6 282 187 | 0,47 |
| Буй халҡы | 1 247 883 | 0,21 | 1 348 055 | 0,19 | 2 122 389 | 0,21 | 2 545 059 | 0,22 | 2 971 460 | 0,23 | 2 870 034 | 0,21 |
| Корейҙар | 1 120 405 | 0,19 | 1 339 569 | 0,19 | 1 766 439 | 0,17 | 1 920 597 | 0,17 | 1 923 842 | 0,15 | 1 830 929 | 0,14 |
| Башҡалар | 6 718 025 | 1,15 | 7 015 024 | 1,01 | 16 531 829 | 1,46 | 20 496 926 | 1,62 | 22 363 137 | 1,67 | ||
| Бөтәһе, ҠХР | 582 603 417 | 694 581 759 | 1 008 175 288 | 1 133 682 501 | 1 265 830 000 | 1 339 724 852 | ||||||
Һуңғы йылдарҙағы мәғлүмәттәр раҫлауынса, Ҡытай Халыҡ Республикаһы Башҡортостандың сауҙа партнерҙары араһында бишенсе урынды алып тора. Мәҫәлән, 2014 йылда республиканың Ҡытай менән тышҡы сауҙа әйләнеше 685,1 миллион доллар тәшкил иткән, ошо сумманың 79 проценты (541,5 миллион доллар) экспорт тауарҙарына тура килә. Башҡортостандан Ҡытайға турбореактив двигателдәр, нефть һәм нефть продукцияһы, химия сәнәғәте продукцияһы, вертолеттар, көкөрт, бал һәм башҡа тауарҙар оҙатыла. Ә Ҡытайҙан насостар, электр ҡорамалдары, пластмасса әйберҙәр, торбалар, консерваланған йәшелсә һәм еләк-емеш, аяҡ кейемдәре һәм башҡа продукция килтерелә. Башҡортостан Хөкүмәте менән Хэйлунцзян, Ляонин һәм Цзянси провинциялары хөкүмәттәре араһында хеҙмәттәшлек тураһында бер нисә килешеү төҙөлгән.
2015 йылдың 28 ноябрендә Өфө ҡалаһы һәм Хэйлунцзян провинцияһының ҙурлығы һәм бар яҡтан әһәмиәт-мөһимлеге менән икенсе ҡалаһы булған Цицикар араһында туғанлыҡ бәйләнештәре урынлаштырылды.[11]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
