Remove ads
Italia[23][24], oficialmente la República italiana (Repubblica Italiana n'italianu), ye un país d'Europa que forma parte de la Xunión Europea (XE).
.svg)
El so territoriu consiste cimeramente na Península Itálica y dos grandes islles nel mar Mediterraneu: Sicilia y Cerdeña. Pel norte ta bordeáu pelos Alpes, per onde llenda con Francia, Suiza, Austria y Eslovenia. Los estaos independientes de San Marín y Ciudá del Vaticanu son enclaves dientro'l territoriu italianu. Italia forma parte del G8 o grupu de les ocho naciones más industrializaes del mundu. Asitiada nel corazón del antiguu Imperiu Romanu, ta enllena d'ayalgues que reconstrúin la historia de los pegoyos de la civilización occidental.
Italia foi llar de munches cultures europees como los Etruscos y los Romanos y tamién foi'l bierzu del movimientu de la Renacencia, qu'entamó na rexón de Toscana y ceo s'espardió per toa Europa. La capital d'Italia, Roma, foi per sieglos el centru políticu y cultural de la civilización occidental, y tamién ye la ciudá santa pa la Ilesia Católica, pues dientro de la ciudá s'alcuentra'l microestáu del Vaticanu.
Remove ads
La pallabra Italia (del griegu Italus Sevelorus) desinaba nel sieglu V e.C., según l'historiador griegu Antíocu de Siracusa, la parte meridional de l'anguaño rexón italiana de Calabria —l'antiguu Bruciu—, habitada poos ítalos. Dos escritores griegos daqué más recientes, Helánicu y Timeu, venceyan el mesmu nome cola pallabra indíxena vitulus ('xatu'), cuyo significáu desplicaron pol fechu de ser Italia un país bayurosu en ganáu bovín. Nel sieglu I e.C., el toru, símbolu del pueblu Smanita soblevadu escontra Roma, ye representao nes monedes emitíes polos insurrectos abatiendo a una lloba, símbolu de Roma: la llienda viteliú (de los ítalos) confirma que venceyaben el nome d'Italia col xatu-toru. Otramiente tamién ye posible que los ítalos tomaran el so nome d'un animal-totem, el xatu que, nuna primavera sagrada, los afalara hasta los llugares nos que asitiaron definitivamente.
Col tiempu, el nome espardióse por tola Italia meridional p'abarcar dempués tola península. Nel sieglu II e.C., l'historiógrafu griegu Polibio llama Italia al territorio comprendíu ente l'estrechu de Messina y los Apeninos septentrionales, anque el so contemporáneo Catón espurre'l conceptu territorial d'Italia hasta l'arcu alpín. Sicilia, Cerdeña y Córcega nun pasarán a formar parte d'Italia hasta'l sieglu III d. C., per aciu de les reformes alministratives de Dioclecianu, anque les sos estrechos llazos culturales cola península permiten consideralas como parte integrante.
Otra teoría camienta que la denominación «Italia» derivaría cuasi con toda seguridá d'una colonia griega nel Bruciu (anguaño Calabria), la de los italos (referible a los italiotas). Pola so parte la pallabra italos en griegu antiguu encamentaba al toru mozu; cuando acabó la hexemonía de los rasena («etruscos») n'Italia y entamó la romana, los pueblos peninsulares qu'acomuñaron escontra la incipiente potencia romana adoptaron como emblema al toru.
Remove ads
La historia d'Italia ye seique la más importante pal desendolcu de la cultura y sociedá del área mediterránea y de la cultura occidental como un too. El país foi anfitrión de munches actividaes humanes en tiempos prehistóricos, d'eiquí que s'afayaren bien de yacimientos arqueolóxicos n'estremaes rexones: Lazio, Sicilia, Toscana, Umbría y Basilicata. Dempués de la Magna Grecia, la civilización etrusca y especialmente l'imperiu romanu, que vieno a dominar el Mediterraneu por munchos sieglos, tres cuya caída nació Italia como estáu (Odoacru proclamáu rei d'Italia) llegaron al humanismu medieval y la Renacencia, qu'ayudó na formación de la filosofía y l'arte européu. La ciudá de Roma tien dalgunos de los exemplos d'estilu barrocu más importantes de toda Europa.
Ente los sieglos XIV y XVI, Italia nun yera una unidá política, escachada nun cientu d'estaos. Nel norte esistíen les ciudaes estáu como la República de Venecia, la República de Florencia o la República de Xénova. Alredor de la ciudá de Roma los Estaos Pontificios, y al sur el Reinu de Nápoles, posteriormente conformante de la Corona d'Aragón y poro de la Monarquía Hispánica. Dada la so escachadura, foi escenariu de los intereses de les potencies europees durante los sieglos XVI, XVII y XVIII, tales como les Guerres italianes, la Guerra de Socesión Española, el conflictu hispano-austriacu poles posesiones napolitanes, asina como de les griesques revolucionaries franceses y napoleóniques. Tovía hubo conflictos durante la primer metada del sieglu XIX, nel qu'aprució'l sentimientu nacionaliegu italianu que desembocará na Unificación d'Italia, materializada'l 17 de marzu de 1861, cuando los estaos de la península itálica y les Dos Sicilies se mecieron formando'l Reinu d'Italia, el cual sería organizao pol monarca Víctor Manuel II, de la dinastía Saboya, hasta entós gobernante n'El Piamonte y rei de Cerdeña. L'artífice de la unificación italiana, sicasí, foi'l Conde Camillo Benso di Cavour, el ministru en xefe del rei. Roma, pola so parte, caltúvose desapartada del restu d'Italia baxo'l mandu del papa y nun foi parte del reinu d'Italia hasta'l 20 de setiembre de 1870, fecha final de la unificación italiana, llueu foi fecho un plebiscitu nel que s'escoyó a Roma como la capital del dicho Reinu. El Vaticanu ye un enclave independiente, arrodiáu dafechu per Italia, al igual que San Marín.
La dictadura fascista de Benito Mussolini ocurrida en 1922 llevó a Italia a una alianza cola Alemaña nazi y l'Imperiu del Xapón, lo que l'afaló a la derrota d'Italia tres la Segunda Guerra Mundial. Durante'l trescursu d'esta griesca y nos años posteriores, miles d'italianos emigraron fuera del país teniendo como destín cimeramente América, Francia y Alemaña.
El 2 de xunu de 1946, un referendu sobre la monarquía afitó la república como sistema de gobiernu italianu, adoptando'l país una nueva constitución el 1 de xineru de 1948. Los miembros de la familia real foron llevaos al exiliu, pola so rellación col réxime fascista, hasta'l 10 de payares de 2003, cuando pudieron regresar a Italia per aciu de la modificación de la constitución pol parllamentu italianu.
Los Trataos de Roma de 1957 roblaos por seyes países europeos fixeron d'Italia ún de los países fundadores de la Xunión Europea.
Remove ads
El relieve presenta cuatro grandes unidaes rexonales: al norte, un sector continental domináu pelos Alpes; a los sos pies, la llanura del Po; al Sur un sector peninsular articuláu polos Apeninos; y finalmente les tierres insulares.
El sistema alpino esparde per territoriu italianu la cuasi totalidá de la so vertiente meridional. Nesti gran conxuntu montañosu rescamplan les formaciones calcárees de los Dolomites (Marmolada, 3.342 m de alt.) y nel sector cristalín, de formes más agrestes, dalgunes de los cimeros cumes de tol sistema alpín: Monte Rosa (4.634 m), Cervino (4.478 m). Dalgunos pasos de monte (Mont Cenis, Simplon, Brennero) facilitan la comunicación coles rexones vecines. La rexón prealpina presenta llargos y fondos valles, con bien de llagos: Garda (370 km²), Mayor, Como, Iseo. Al Sur de los Alpes, ente éstos y los Apeninos, espárdese la llanura del Po (el ríu más llargu del país, con 652 km de longitud), fuexa tectónica rellenada polos depósitos sedimentarios aportaos polos ríos que descienden de los Apeninos y, especialmente, de los Alpes (Adigio, 410 km; Piave), y que avenan la llanura que s'abre al mar Adriáticu pol llitoral NE d'Italia.
El restu de llanures italianes, anque numberoses, son d'escasa estensión, y atópanse preferentemente nel llitoral tirrénicu, formaas por importantes ríos (Arnu, Tíber) o por llanures costeres (Maremma, Agro Pontino). La cadena de los Apeninos constitúi la espina dorsal de la península italiana, y nella estrémense trés sectores: los Apeninos septentrionales, los de menor altura y de formes más suaves (monte Cimone, 2.163 m); los Apeninos centrales, tamién nomaos Abruzos, que costitúin el techu de la cadena (Gran Sasso, 2.914 m), y presenten modelaos de triba cárstico; a lo cabero, los Apeninos meridionales, que tienen el so puntu culminante nel monte Pollino (2.271 m). A dambes vertientes de la cadena espúrrense formaciones de cuetos, denominaos Soapeninos o Antiapeninos, rescamplando los del reborde O, onde s'elevan dalgunos volcanes (Vesubiu, monte Amiata, Campos Flégreos).
Nel estremu S de la península Itálica, la islla de Sicilia ye considerada una prollongación de los Apeninos (montes Nebrodi, Peloritani, Madonia), rescamplando'l monte Etna, que colos sos 3.345 m de alt. ye'l volcán activu más altu d'Europa. La islla de Cerdeña ye asinamesmu montañosa (montes de Gennargentu), anque cabe destacar la fuexa tectónica de Campidano, entre Oristano y Cagliari.
La climatoloxía italiana, magar el so calter mediterraneu, presenta bultables variaciones rexonales. En primer llugar, pola mor de la so bultable estensión en llatitúd: medies añales en Milán de 23 °C en xunetu y 1,5 °C en xineru, mientres qu'en Palermu, diches medies son de 26,2 y 11 °C. Otramiente, per aciu de les condiciones orográfiques: los Alpes, qu'actúen de torga ante los vientos del Norte, rexistren les mayores precipitaciones (de 3.000 a 3.800 mm añales); los Apeninos, pola so parte, afiten una clara distinción ente las sos dos vertientes: la tirrénica, que queda espuesta a les corrientes llentes del Oeste, y la vertiente adriática, a sotavento de diches influencies (menos de 500 mm añales en Puglia).
Remove ads
Italia ta dividía en 20 rexones o regioni (singular regione). 5 d'elles tienen un estatus especial d'autonomía que-yos permite facer lleis en ciertes competencies que tienen tresferíes. Toles rexones menos el Valle d'Aosta tan dividíes en dos o más provincies.
| Nᵘ | Nome | Superficie (km²) |
% superficie Italia |
Población | % población Italia |
Densidá (hab./km²) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Abruzzo | 10 831,84 | 00% | 1 308 451 | 2,222,22% | 120,8 |
| 2 | Basilicata | 9994,61 | 00% | 547 579 | 0,930,93% | 54,79 |
| 3 | Calabria | 15 221,9 | 00% | 1 947 131 | 3,313,31% | 127,92 |
| 4 | Campania | 13 670,95 | 00% | 5 786 373 | 9,839,83% | 423,26 |
| 5 | Cerdeña | 23 949 | 00% | 1 628 384, 1 639 591 | 27 669 742,1427 669 742,14% | Error d'espresión: Caráuter de puntuación "," non reconocíu. |
| 6 | Emilia-Romaña | 22 123,09 | 00% | 4 459 477 | 7,587,58% | 201,58 |
| 7 | Friuli-Venezia Giulia | 7862,3 | 00% | 1 215 220 | 2,062,06% | 154,56 |
| 8 | Laciu | 17 236 | 00% | 5 720 536 | 9,729,72% | 331,89 |
| 9 | Liguria | 5422 | 00% | 1 550 640 | 2,632,63% | 285,99 |
| 10 | Lombardía | 23 863,65 | 00% | 10 067 494 | 17,1117,11% | 421,88 |
| 11 | Marche | 9694 | 00% | 1 522 608 | 2,592,59% | 157,07 |
| 12 | Molise | 4438 | 00% | 304 285 | 0,520,52% | 68,56 |
| 13 | El Piamonte | 25 387 | 00% | 4 341 375 | 7,387,38% | 171,01 |
| 14 | Puglia | 19 365,8 | 00% | 4 029 053 | 6,856,85% | 208,05 |
| 15 | Sicilia | 25 711 | 00% | 4 983 478 | 8,478,47% | 193,83 |
| 16 | Toscana | 22 987,04 | 00% | 3 729 641 | 6,346,34% | 162,25 |
| 17 | Trentino-Alto Adige | 13 606,87 | 00% | 1 072 276 | 1,821,82% | 78,8 |
| 18 | Umbría | 8456 | 00% | 882 015 | 1,51,5% | 104,31 |
| 19 | Valle d'Aosta | 3263,22 | 00% | 125 666 | 0,210,21% | 38,51 |
| 20 | Vénetu | 18 345,35 | 00% | 4 869 830 | 8,278,27% | 265,45 |
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads