Stimmloser uvularer Frikativ

De stimmlosi uvlari Frikativ isch e Luut vo de mänschliche Sprooch. Im Alemannische isch er näbe [x] eini vo de Ussprooche vùm <ch> wie in „Bach “, „Chind“ oder „Chuchichäschtli“. Im internationale phonetische Alphabet wird er mit [χ] transkribiert.

Stimmlose uvulare Frikativ
IPA-Nummere	142
IPA-Zeiche	χ
IPA-Bildli
Teuthonista	x?
X-SAMPA	X
Kirshenbaum	X
Hörbiispiilⓘ/?

Im Alemannische isch de Luut in freier Variation mit em velare [x]. Je nooch Dialäkt ùn Person bruucht mer also eine vo de beide Luut, oder öbis derzwüsche, ohni dass d Bedütig vùm Wort sich verändret. Au im Hochdütsche sin die zwee Luut in freier Variation. Imene Deil alemannische Dialäkt, wie zum Byspil em klassische Baseldytsch, isch de Luut usserdäm no ei mööglichi Ussprooch vùm Zäpfli-r. Wörter wie ‚Bilder‘ ghöre sich für Sprecher vo andre Dialäkt deno änder wie ‚Bildech‘ aa.

In viilene hochalemannische Dialäkt wie em Züridütsche, wird zwüsche eme chùrze (Lenis) ùn lange (Fortis) uvulare Frikativ ùnterschide. Die beide Luut sin also verschiidni Phonem. D Transkription vo dänne beide Luut wird vo Linguischte aber nit eiheitlig gmacht. Zum Deil wird de Lenis als [χ] ùn de Fortis als [χː] transkribiert, oder aber de Lenis wird mit em Zeiche für en stimmhafte uvulare Frikativ ùn eme Sùnderzeiche für Stimmlosigkeit [ʁ̥] transkribiert, ùn de Fortis defür mit em normale [χ]. Mangmool wird s Zeiche für Stimmlosigkeit au ewäg glo, oder mer ùnterscheidet grad gar nit zwüsche dänne beide Luut. In de Verschriftig vùm Alemannische wird de Ùnterschid meischt gar nit gmacht; allerdings isch in de erschte Ussgaab vo de Dieth-Schrift vo 1938 für de Lenis-Luut e normals <ch> vorgschloo worde, ùn für de Fortis <cch>. Des het sich aber nit duregsetzt ùn in de zweite Ùfflaag vo 1986 wird empfoole, dass mer die beide Luut normalerwys nit sött verschiide kennzeichne.

In de meischte alemannische Dialäkt usserhalb vo de Schwyz, wo vo de binnedütsche Konsonanteschwächig betroffe sin, git es die Luut überhaupt nit als eigeständigi Phonem, sùndern si sin nùmme je nooch de Position im Wort oder de luutliche Ùmgäbig Allophon vùm glyche Phonem. In Transkriptione vo dänne Dialäkt wird de meischt eifach ällewell s Zeiche [χ] gnoo.

Artikulation

• Es isch en Frikativ; es wird e Engi im Muul bildet, wo de Lùftstrom duredrùggt wird.
• De Artikulationsort isch uvular; de hinteri Zùngerùgge bildet mitem Gaumezäpfli e Engi.
• D Phonation isch stimmlos; derwyylscht er produziert wird, vibriere d Stimmbänder nit.
• Es isch en orale Konsonant; d Lùft goot dur s Muul usse.
• Es isch en egressive Konsonant; er wird allei dur s Usstoosse vo Lùft mit de Lunge ùn em Zwerchfell erzüügt, wie die meischte mänschliche Sproochluut.

Verbreitig

Sprooch		Wort	IPA-Transkription	Bedütig	Bemerkig
Jùutütsch	Lenis	trììche	[ˈtɾɪːʁ̥ə]	‚drinke‘
	Fortis	sächs	[z̥æχs]	‚seggs‘
Markgräflerisch	Lenis	söeche	[ˈz̥ɵə̯ʁ̥ə]	‚sueche‘
	Fortis	Bach	[b̥ɑχ]	‚Bach‘
Solothurnisch	Lenis	rüüchere	[ˈɾyːʁ̥əɾə]	‚raigge‘
	Fortis	mache	[ˈmɑχə]	‚mache‘
Züritüütsch	Lenis	Chrut	[ʁ̥rut]	‚Chruut‘
	Fortis	lache	[lɑχə]	‚lache‘	isch je nooch Sprecher au [x].
Dütsch		Dach	[daχ]	‚Dach‘	isch je nooch Sprecher au [x]; nooch Vordervokal, Konsonante ùn in dr -chen-Silbe isch s <ch> de Luut [ç].
Abchasisch		хпа	[χpa]	‚drüü‘	Chùnt grùndet, entspannt ùn palatalisiert vor.
Adygeisch		пхъашэ	[pχaːʃa]	‚ruuch‘
Artschinisch		хол	[χol]	‚Arm‘
Assyrisch-neuaramäisch		khokha	[χɔ:χa:]	‚Nektarine‘	Isch mangmool au [x].
Afrikaans		goed	[χuˑt]	‚guet‘	In mange Dialäkt, cha au en velars [x] sy.
Aleutisch	Atka Dialäkt	hatix̂	[hɑtiχ]	‚zää‘
Armenisch	Oschtarmenisch[1]	խոտ	[χot]	‚Grass‘
Awarisch		орх	[orχ]	‚lùpfe‘
Baschkirisch		хат	[χɑt]	‚Brief‘
Chilcotin		[ʔælaχ]		‚Ich ha es gmacht‘
Dänisch[2]		pres	[ˈpχæs]	‚Drùgg‘	Als Allophon vùm /r/ nooch /p, t, k/.[3] Wird meischt mit [ʁ̥] oder mangmool [ʁ] transkribiert.
Eyak		da.x̣	[daːχ]	‚ùn‘
Französisch		prendre	[pχɑ̃dʁə]	‚nee‘	als Allophon vo /ʁ/ nooch stimmlose Konsonante.
Haida		ḵ'aláax̂an	[qʼʌlɑ́χʌn]	‚Zuun‘
Jiddisch		בוך	[bʊχ]	‚Buech‘
Kabylisch		axxam	[aχχam]	‚Huus‘
Kabardinisch		пхъэ	[pχa]	‚Holz‘
Klallam		sx̣aʔqʷaʔ	[sχaʔqʷaʔ]	‚Wirbelsüüli vùmene Laggs‘
Lakota		ȟóta	[ˈχota]	‚grau‘
Lesgisch		хат	[χatʰ]	‚Mùrmle‘	Chùnt grùndet ùn entspannt vor.
Luxemburgisch		Zuch	[t͡suχ]	‚Zug‘	Wird au als en [x] bschriibe.[4]
Niiderländisch	nördliche Standard[5][6]	acht	[ɑχt]	‚acht‘	Cha a postvelars [x] sy[5] oder en [ʀ̝̊˖].[7]
Nez Percé		[ˈχǝχɑˑt͡s]		‚Grizzlybär‘
Ongota		[χibiɾi]		‚Fledermuus‘
Portugiesisch	Fluminense	anarquia	[ɐ̃näχˈki.ɐ]	‚Anarchi‘	In freier Variation mit [x], [ʁ], [ʀ], [ħ] ùn [h] vor stimmlose Konsonante.
	brasilianischs Portugiesisch[8]	marrom	[mäˈχõː]	‚Bruun‘	In mangi Dialäkt d Ussprooch vùm Phonem /ʁ/.
Salish		WEXES	[wəχəs]	‚chlyni Frösch‘	Chùnt grùndet ùn entspannt vor.
Seri		xeecoj	[χɛːkox]	‚Wolf‘	Chùnt grùndet ùn entspannt vor.
Spanisch	europäischs Spanisch[9]	ojo	[ˈo̞χo̞]	‚Aug‘	Cha au [x] sy.[10][11][12]
	Peruanischs Spanisch
	Puerto-Ricanischs Spanisch[13]	perro	[ˈpe̞χo̞]	‚Hùnd‘	Näbe [ʀ̥] eini vo de hüüfigschte Ussprooche vo /r/.[13]
Schwedisch	südlichi Dialäkt	sjuk	[χʉːk]	‚chrank‘
Tlingit		tlaxh	[tɬʰɐχ]	‚sehr‘	S Tlingit het vier verschidni Artikulationsarte vo däm Luut.
Ubychisch		[χɐpɬɨ́]		‚rosa‘
Uigurisch		یاخشی	[jɑχʃi]	‚guet‘
Walisisch		carchar	[ˈkarχar]	‚Gfängniss‘
Weschtfriisisch		berch	[bɛrχ]	‚Berg‘

Fuessnote

1. Dum-Tragut (2009:18)
2. Basbøll (2005:62 and 65–66)
3. Basbøll (2005:65–66)
4. Trouvain & Gilles (2009:75)
5. Gussenhoven (1999:74)
6. Verhoeven (2005:245)
7. Collins & Mees (2003:191)
8. Barbosa & Albano (2004:5–6)
9. Harris & Vincent (1988:83)
10. Lyons (1981:76)
11. Chen (2007:13)
12. Hamond (2001:?), cited in Scipione & Sayahi (2005:128)
13. ProQuest Document View - The Spanish of Ponce, Puerto Rico: A phonetic, phonological, and intonational analysis.

Konsonante	Lueg au: IPA, Vokale
Bilabial Labiodental Dental Alveolar Postalv. Retroflex Alveolopalatal Palatal Velar Uvular Pharyngal Epiglottal Glottal Nasal m ɱ n̪ n ɳ ɲ ŋ ɴ Plosive p b t̪ d̪ t d ʈ ɖ c ɟ k ɡ q ɢ ʡ ʔ  Schnalzluut  ʘ ǀ ǃ ǂ ǁ ǃ˞ Affrikat pɸ bβ p̪f b̪v tθ dð ts dz tʃ dʒ ʈʂ ɖʐ tɕ dʑ cç ɟʝ kx ɡɣ qχ ɢʁ  Implo­siv  ɓ ɗ ᶑ ʄ ɠ ʛ Frikativ ɸ β f v θ ð s z ʃ ʒ ʂ ʐ ɕ ʑ ç ʝ x ɣ χ ʁ ħ ʕ ʜ ʢ h ɦ  Ejektiv  pʼ tʼ ʈʼ cʼ kʼ qʼ ʂʼ q͡χʼ    Approximante    ʋ ɹ ɻ j ɰ fʼ θʼ sʼ ɬ’ ʃʼ ɕʼ xʼ χ’ Vibrante ʙ r ɽr ʀ t͡θʼ t͡sʼ t͡ɬʼ t͡ʃʼ ʈ͡ʂʼ c͡ʎ̝̥ʼ k͡xʼ k͡ʟ̝̊ʼ Flap/Tap ѵ ɾ ɽ co-artikulierti Frikativ  ʍ w ɥ ɫ lat. Frikativ ɬ ɮ co-artikulierti Plosiv  k͡p ɡ͡b ŋ͡m lat. Approximante l ɭ ʎ ʟ
Bi de Spalte wo grau sin, goot mer devo uss, dass si nit artikuliert werde chönne; wysi Spalte, ùn Zeiche, wo nit verlinkt sin, hen kei offiziels IPA-Zeiche un/oder sin uss keinere Sprooch bekannt.