Freie Variation

Mit freier Variation meint mer in dr Sproochwüsseschaft zwei oder mehreri Luut, wo in dr glyche luutliche Ùmgäbig (also z. B. aa dr glyche Stell im glyche Wort) chönne vorcho, ohne dass dur des d Bedütig vùm Wort verändret wird. Es handlet sich also ùm verschidni Variante vùm glyche Phonem. Emene sonige Luut sait mer freier Allophon. Es Byspiil im Alemannische isch dr Konsonant /r/. Je nooch Sprächer ùn Dialäkt cha de Luut als Zùngespitze-r (also [r] oder [ɾ]) oder als Zäpfli-r ussgsproche werde, ohni dass sich d Bedütig vùmene Wort verändret. S Zäpfli-r sälber het mindeschtens vier verschidni Ussprooche wo mögli sin: als Uvularer Vibrant [ʀ], lenierte uvulare Frikativ [ʁ̥], uvulare Approximant [ʁ̝], oder lenierte velare Frikativ [ɣ̊].

En andres Byspil isch d Ussproch vùm „ch-Luut“ im Alemannische, wo entweder velar (IPA: [x]) oder uvular (IPA: [χ]) cha sy.

Au wenn d Bedütig vùmene Wort glych blybt, isch es oft nit glychgültig wellene freie Allophon mer bruucht. En bstimme Luut cha nämli miteme bstimmte soziale oder regionale Hintergrùnd verbùnde sy. So cha en Alemannischsprächer, wo en Zäpfli-r statt eme Zùngespitze-r verwändet, zum Byspiil als "dütsch" statt "Schwyzerisch", als "städtisch" statt "dörflich" oder äänlichs aagluegt werde. Im Änglische het dr Nasalluut in Wörter wie „singing“ oder „walking“ z. B. zwei verschidni Ussproche, wo mit sozialem Stand ùn Bildig verbùnde sin. Öber, wo des Wort als singin' miteme alveolare Nasal [n] usspricht wird z. B. änder als Deil vo dr Ùnterschicht aagluegt, wie öber wo singing miteme velare Nasal [ŋ] sait.

Mer unterscheidet usserdäm zwüsche freie Allophon, wo in allene Positione, oder nùmme inere bstimmte luutliche Ùmgäbig usstuuscht werre chönne. Zum Byspil cha jeds Zùngespitze- ùn Zäpfli-r vertuuscht werde, egal in wellem Wort. Es isch glychgültig ob s /r/ am Aafang oder am Änd vùmene Wort, nooch eme Vokal oder eme Konsonant usw. stoot. Im Gägesatz cha mer z. B. de velare Frikativ [x] nùmme dur de palatale Frikativ (IPA: [ç]) ersetze, wenner nit ùffene Hintervokal folgt. Mer cha also [ɪç], [ɪx], oder [ɪχ] ‚ich‘ sage aber nie *[maçə] ‚mache‘. Doo isch d Verwändig vùm palatale Luut zuesätzlig en Indiz, dass mer en niideralemannische Dialäkt schwätzt oder starch vùm dütsche Standarddütsch beyflùsst isch.