Normandië (Frans: Normandie, [nɔʁmɑ̃di], ; Normandies: Normaundie of Nouormandie, [nɔʁ.mɛnde]) is 'n région en historiese provinsie in die noordweste van Frankryk, wat van die riviervlaktes van die Seine (Haute-Normandie) tot by die skiereiland Cotentin (Basse-Normandie) en die Kanaaleilande strek. Hoewel die vasteland deel uitmaak van die Franse Republiek, is die Kanaaleilande sedert die middeleeue 'n Britse kroongebied.
| Normandië
| |
|---|---|
 | |
| Départements | Calvados Eure Manche Orne Seine-Maritime |
| Prefektuur | Rouen |
| Bevolking | 3 568 476 inw. (2012) |
| Bevolkingsdigtheid | 119 inw./vk km |
| Oppervlakte | 30 100 vk km |
| Arrondissemente | |
| Kantons | |
| Munisipaliteite | |
| President van Gewestelike Raad | Hervé Morin (NC) |
In die huidige Frankryk verwys die term Normandië dikwels na die voormalige administratiewe geweste Haute-Normandie met die départements Seine-Maritime en Eure, en Basse-Normandie met die départements Calvados, Manche en Orne met 'n totale oppervlakte van 29 906 vierkante kilometer en 'n bevolking van sowat 3,45 miljoen. 'n Aantal kantonne, wat histories deel uitmaak van die ou provinsie Normandië, is tydens die Franse Rewolusie by die départements Eure-et-Loir, Mayenne en Sarthe ingelyf en maak nou deel uit van die geweste Centre en Pays de la Loire.
'n Nimmereindigende stryd teen natuurkragte het net soos die avontuurlus van hulle Wiking-voorvaders die karakter van die mense in Normandië gevorm, wat dikwels as eiesinnig, koppig en terughoudend beskryf word.
Etimologie
Die naam "Normandië" is ontleen aan die term normand met die oorspronklike Latynse agtervoegsel -ie (vergelyk. Germania "Germanië", Italia "Italië", ens.). Normand is op sy beurt afgelei van die Frankiese *nortman[1] of die Oudnoorse norðmaðr[2][3] wat albei "mans van die noorde" beteken. In die negende eeu is in Middeleeuse Latynse tekste vir die eerste keer na Normandiërs verwys.[4][2] Die term "Normandiërs" (geskryf as Norman) verskyn vir die eerste keer in die Rolandslied.[5] Normandië beteken dus "land van die manne uit die noorde".
Die term Norðmannaland, die Germaanse ekwivalent vir Normandië, is aan die einde van die negende eeu in Oud-Engels in Orosius vir die eerste keer gebruik en verwys na "Denemarke", 'n land wat destyds moeilik bepaal kon word.[6]
Geografie en klimaat
Die kontinentale Normandië
Normandië vorm geen geografiese eenheid nie, maar word deur twee groot natuurlike landskappe van Noord-Frankryk gekenmerk: Die Paryse Bekken en die Armorikaanse massief. Hierdie indeling stem nie met die grense van die twee Normandiese geweste op die vasteland ooreen nie, en die grenslyn tussen die twee geologiese formasies loop eerder in noord-suidelike rigting deur die départements Calvados en Orne.
Die geologiese verskeidenheid word deur 'n aantal verskillende landskapsvorme weerspieël, wat egter almal in dieselfde gematigde en vogtige klimaatsone lê. Grasvlaktes en beboste gebiede kom – naas 'n aantal unieke landskapsvorme wat op klein gebiede beperk is – dwarsoor Normandië voor.
Die kuslyn bevat 'n verskeidenheid landskapsvorme. Bo-oor die klippiestrande van die Alabasterkus (Frans: Côte d'Albâtre) in die Pays de Caux verrys hoë krytrotse, 'n relatief sagte gesteente met dun lae flint (vuursteen) en klei wat sowat 200 miljoen jare gelede gevorm het en tot by die Seinemonding strek. Die krytrotse word deur natuurlike verwering opgebreek sodat dikwels groot rotsbrokke in die see stort. Dele van die staproete bo-oor die rotse word op 'n gereelde basis gesluit sodra skeure in die grond begin vorm.
Die ruwe see en sy getye het op verskeie plekke diep boë en naalde uit die rotswande gesny soos byvoorbeeld in Etretat. Ook riviere het langs die hele Normandiese kuslyn tussen Le Tréport en Le Havre diep klowe in die krytrots gesny. Die natuurlike baaie, wat in grootte wissel, was geskikte plekke vir die stigting van klein seehawens. In eb-gety word uitgestrekte klippiestrande blootgelê, dikwels met strepe nat sand daartussen. Suiwer sandstrande soos dié van Dieppe of Veules-les-Roses kom nouliks voor in die Normandiese rotskusgebied.[7]
Slegs die département Calvados spog in die landskappe Pays d'Auge et Bessin met uitgestrekte sandstrande langs die Côte Fleurie en die Côte de Nacre, terwyl die kuslandskappe van Manche verskillende gebiede bevat: Die steile kristalliene rotspunte van Kaap de La Hague in die noorde van die skiereiland Cotentin en die laer kusstreke met hulle tipiese sandstrande in die omgewing van Saint-Vaast en Mont-Saint-Michel.
Normandië se maritieme klimaat lei tot gematigde temperature dwarsdeur die jaar. Die weer langs die kusgebiede van die Engelse Kanaal word gekenmerk deur die sogenaamde Atlantiese versteurings, wat gereeld optree en windige weer met die berugte sombere tot donkergrys lig saam bring. Die suidwestelike winde waai steeds.
Die Kanaaleilande
Tot en met die tyd van die Noormanne-invalle is die Kanaaleilande deur Bretonners bewoon. Die eilandgroep maak in die tydperk tussen 933 en 1204 deel uit van die Hertogdom Normandië. Teen die einde van die Honderdjarige Oorlog met Engeland misluk 'n Franse poging om die eilande weer by Frankryk in te lyf.
Die Kanaaleilande bly gevolglik 'n deel van die Hertogdom Normandië en 'n selfregerende Britse Kroongebied, aangesien die Engelse monarg gelyktydig ook as Hertog van Normandië fungeer. Die eilande bewaar talle ou tradisies soos die Normandiese regstelsel en maak nóg deel uit van die Verenigde Koninkryk nóg van die Europese Unie nie.
Slegs die hoofeilande Jersey, Guernsey, Alderney, Sark en Herm en die kleiner eilande Jethou, Brecqhou en Lihou is bewoon. Die klein Minquiers-rotsbank en Ecréhous het geen permanente bevolking nie.
Die eilande het danksy die invloed van die Golfstroom 'n baie gematigde klimaat. Die see se getye skep 'n ongewone natuurskouspel, wanneer tydens eb 'n uitgestrekte seelandskap rondom die eilande droog lê.
Geskiedenis
Die prehistoriese tydperk
Argeologiese vondse uit die steentydperk, wat veral in Eure en Calvados opgegrawe is, lewer bewys van prehistoriese menslike nedersettings in Normandië. In die grot van Gouy naby Rouen is rotstekeninge teen die grotwande geskilder, wat as die mees noordelike in Europa beskou word. Daarnaas is 'n groot aantal megaliete volgens sekere patrone dwarsoor Normandië opgerig.
Normandië voor die Romeinse verowering
Omtrent die Keltiese geskiedenis van Normandië is nou baie besonderhede bekend, veral danksy 'n groot aantal argeologiese bronne, waarvan die ouderdom noukeurig bepaal kan word. Plaaslike geleerdes soos die geestelike Cochet en Léon Coutil het die argeologiese vondste van veral Haute-Normandie sedert die 19de eeu ondersoek en in wetenskaplike standaardwerke gepubliseer.
Van die belangrikste Keltiese objekte, wat in Normandië opgegrawe is, is die goue Galliese helm van Amfreville-la-Mi-Voie (4de eeu v.C.); die ysterhelm, wat nou in die museum van Louviers vertoon word en die groot nekropool van Pîtres (Eure) met sy Keltiese urnegrafte, waarin swaarde en die oorblyfsels van 'n lykwa ontdek is.
Die Keltiese volk van die Belgae het hulle in opeenvolgende immigrasiegolwe tussen die 4de en 3de eeu v.C. in Normandië gevestig. Die huidige kennis oor die verskillende Galliese stamme is grootliks te danke aan Gaius Julius Caesar se noukeurige beskrywings in sy boeke oor die Galliese Oorlog (De bello Gallico). Ná die Galliese neerlaag naby Alesia het die plaaslike stamme in Normandië nog 'n tyd lank weerstand teen die Romeinse veroweraars gebied, tog het die Romeine in 51 v.C. hulle gesag oor Gallië uiteindelik gevestig.
Die Romeinse tydperk
Met keiser Augustus se administratiewe hervormings van die jaar 27 v.C. het die Normandiese gebiede 'n deel van die Galliese provinsie Lugdunensis geword. Soos elders in die weste van die ryk, is die Romanisering van die plaaslike bevolking deur die bou van paaie en verstedeliking bevorder.
In die Normandiese gebiede het die sogenaamde villa-kultuur oorheers, waarby 'n groot plattelandse bevolking outarke landgoedere bewoon.
In die tweede derde van die 3de eeu is talle dorpe en stede in Normandië deur barbare-invalle verwoes, en die kusgebiede is deur Saksiese seerowers bedreig. Spore van brande, en skatte en geld, wat bewoners haastig ingegrawe het om dit teen plunderaars te beskerm, getuig nog steeds van daardie onrustige tye in Noord-Gallië.
As gevolg van Diocletianus (285-305) se administratiewe hervormings is die Normandiese gebiede van die huidige Bretagne geskei om die gebied Lugdunensis Secunda te vorm. Teen hierdie tydperk het ook die kerstening van Normandië begin, en die eerste biskop is in Rouen geordonneer.
Sedert 406 is die Wes-Romeinse gebiede deur Germaanse stamme oorstroom. Die Sakse het hulle langs die Normandiese kus gevestig. Die gesag van die Romeinse keisers het vinnig gedaal, en Normandië het weer onder sy ou naam Armorika bekend gestaan. Die plattelandse villas is ontruim en vervolgens verwoes, terwyl die stadsbewoners hulle agter hulle versterkings verskans het. Nog voor die amptelike einde van die Wes-Romeinse Ryk in 476 het talle barbare-groepe hulle as Romeinse bondgenote in Gallië gevestig, wat veral uit die toponimie blyk.
Die Hoë Middeleeue
In 486 het die Galliese gebiede tussen Somme en Loire onder die heerskappy van die Frankiese koning Clovis I gekom. Die Frankiese verowering het nie tot 'n grootskaalse vestiging van Franke in Normandië gelei nie, tog getuig sowel talle plekname met die eindings -ville en -court asook die administratiewe en militêre verdeling in graafskappe van die Frankiese invloed.
Daarenteen het die kerstening 'n diepgaande invloed op Normandië uitgeoefen. In die grootste stede is katedrale opgerig, terwyl kerke op die platteland aan heiliges gewy is. Langs die paaie is kapelle opgerig, en in die Karolingiese tydperk het dorpsbewoners hulle begraafplase meesal rondom hulle parogiale kerke aangelê. Sedert die 6de eeu het die Normandiese kloosterlewe – dikwels volgens die reëls van die heilige Benedictus – veral in afgeleë gebiede van die weste begin ontwikkel.
Die Skandinawiese invalle
Teen die einde van die eerste millenium het die strooptogte van Skandinawiese Wikings in 'n groot aantal Europese gebiede begin. Daar was twee golwe van invalle, met die eerste in die tydperk tussen 790 en 930 en die tweede tussen 980 en 1030. Die Wikings het onder hulle gelatiniseerde naam Northmanorum of "Manne uit die noorde" bekend gestaan. Die naam van Normandië is afgelei van die Skandinawiese krygers.
Tussen 790 en 800 het die Noormanne hulle eerste strooptogte langs die kusgebiede van die westelike Gallië onderneem, en onder die heerskappy van Lodewyk die Vrome (814-840) het hulle vir die eerste keer stede in die huidige Normandië aangeval. Die inval van 841 het groot skade in Rouen en Jumièges berokken. Net soos by hulle eerste strooptog op die Britse kloostereiland Lindisfarne teen die einde van die 8ste eeu het die Wikings hulle op sagte teikens soos kloosters toegespits. Die Skandinawiërs het hulle teikens meesal tydens die somer aangeval, om daarna met hulle prooi na die noorde terug te keer en daar te oorwinter. Met die ekspedisie van 845 het hulle die Seine rivier-op geseil en Parys geplunder.
Sedert 851 het die Noormanne tydens die winter in Basse-Seine (wat min of meer ooreenkom met die huidige Haute-Normandie) gebly en 'n aantal kloosters verwoes. Die Karolingiese heersers se beleid teenoor die Noormanne was soms vol teenstrydighede, maar meesal eerder swak. In 867 het Karel die Kale die graafskap Cotentin aan die Bretonse hoof Salomon oorhandig, onder die voorwaarde dat hy die eed van getrouheid aan die koning moes aflê om voortaan sy bystand by die afweer van Skandinawiese invalle aan die Frankiese owerhede te verleen.
Desondanks het koning Karel die Simpele in 911 'n ooreenkoms met die Noorse hoof Rollo onderteken. Onder die voorwaarde dat Rollo die eed van getrouheid sal aflê (wat hy uiteindelik in 940 gedoen het) en hom laat doop, het die koning die gebied van Basse-Seine aan hom afgestaan. Verder is Rollo verplig om die riviermonding van die Seine en Rouen teen Wiking-aanvalle te beskerm.
Die gebied onder Normandiese heerskappy is deur 'n aantal verowerings nog vergroot; in 924 is Hiémois en Bessin en in 933 die skiereiland Cotentin en Avranchin by die Normandiese gewes ingelyf. Willem die Veroweraar het daarin geslaag om die gebied in 1050 nog verder af te rond.
Die vestiging van Skandinawiërs in die gebied was allesbehalwe 'n grootskaalse immigrasie. Die Deense setlaars het die grootste deel van die Skandinawiese bevolking in Normandië verteenwoordig, maar daar was ook 'n groot aantal Noorse immigrante en klein groepe Swede. Sommige streke met 'n groter Skandinawiese bevolkingsdigtheid soos die Pays de Caux en die noorde van die skiereiland Cotentin wys 'n groter aandeel Skandinawiese plekname.
Die vermenging van Skandinawiese elemente met die inheemse bevolking het aan die beginpunt van die ontwikkeling van die magtigste feodale staat in Europa gestaan. Met hulle dinamisme en hulle uitstekende tegniese vernuf, veral op die gebied van die skeepsbou, was hulle in staat om vervolgens Engeland, Suid-Italië, Sisilië en tydens die kruistogte ook die Levant te verower.
Die Hertogdom Normandië
Die opvolgers van Rollo het – tot by Richard II – aanvanklik die titel "graaf van Normandië" gedra; hulle het oor die reg beskik om mense onder ban te plaas, maar het die Franse koning as hul leenheer erken. In die praktyk het die destydse hertoë en grawe egter politieke en finansiële onafhanklikheid geniet: Hulle het hulle eie munte geslaan, die plaaslike regspraak uitgeoefen, hul eie belasting gehef, prelate benoem en oor hul eie leërs beskik.
Daarnaas het die Normandiese heersers betrekkinge met buitelandse vorste onderhou, veral met die Engelse koningshuis. Belangrike poste is hoofsaaklik deur lede van die vorstelike familie gevul, en die gesag van die landelike adel het – anders as in die res van Noord-Frankryk – steeds beperk gebly ten gunste van die vorstehuis. Ander voorregte van die Normandiese vorstehuis is uit die Skandinawiese regstelsel oorgeërf en in Normandië nog steeds toegepas, soos ballingskap, die seereg en die konkubinaat.
Die adel, die sogenaamde Grands de Normandie, was in hierdie tydperk hoofsaaklik van Frankiese afkoms, met net enkele Skandinawiese families soos die lyn van die Harcourt. Aan die begin van die 11de eeu het die adellike Normandiese gesinne ook met Bretonse elemente (veral in die weste) en met adellikes uit Anjou en Duitsland begin vermeng.
'n Aantal Normandiese adellikes, wat hulle in Suid-Italië en veral in Sisilië gevestig het, waar hulle 'n nuwe dinastie gestig het, het 'n belangrike rol in die geskiedenis van die Bisantynse Ryk en die kruistogte gespeel.
Willem die Veroweraar
Die Normandiese geskiedenis het met Willem die Veroweraar 'n nuwe hoogtepunt bereik. Sedert 1050 het die Engelse koning. Eduard die Belyer, Willem om sy bystand teen opponente in Engelse adellike kringe gevra. Aangesien Eduard sonder erfgenaam gebly het, het hy blykbaar die indruk gewek dat Willem 'n moontlike opvolger op die troon sou kon wees. Ná Eduard se dood op 5 Januarie 1066 is egter sy swaer Harold Godwinson in Westminster as Engelse koning gesalf.
Willem was bitter ontsteld hieroor en het uiteindelik besluit om sy erfdeel met geweld te neem en met sy leër na Engeland geseil. Die Engelse leër het op hierdie tydstip al teen die Noorse koning Harald Hardraada geveg, wat self aanspraak op die Engelse troon gemaak het. Ná die oorwinning oor die Noorse invallers in die slag van Stamford Bridge het die Engelse leër naby Hastings teenoor Willem se strydmag gestaan. In die slag op 14 Oktober 1066 is Harold dodelik gewond. Willem die Veroweraar is op 25 Desember 1066 in die Westminster-abdy as sy opvolger tot Engelse koning gesalf.
Met sy nuwe koninklike titel en die nuwe rykdom het Willem se magsbasis aansienlik vergroot, en die Normandiese aristokrasie het sy gebiede op die vasteland begin uitbrei. Weens Willem se sukses was daar nou ernstige wantroue tussen die Normandiese vorstehuis en die Franse koning, en ná Willem se dood het daar ernstige verskille tussen sy erfgename en die Normandiese adellikes bestaan.
Die 12de eeu en die Franse verowering van Normandië
Ná die dood van Geoffroy Plantagenêt, stamvader van die Anglo-Normandiese huis Plantagenêt, het sy seun Hendrik II Normandië geërf. Hy het sy besittings deur sy huwelik met Aliénor van Akwitanië in 1154 nog vergroot. Normandië het nou deel uitgemaak van die magtige Plantagenêt-ryk, wat van Skotland tot by die Pireneë gestrek het. Sy seun en kleinseun, Richard Cœur de Lion (Richard die Leeuhart) en Johan sonder Land, het reeds moeite gehad om die ekspansionistiese beleid van die Franse koning Philippe Auguste af te weer.
Richard die Leeuhart is in 1199 oorlede, en Johan sonder Land is op 25 Mei 1199 in Rouen as Hertog van Normandië bekroon. In die middeleeue het hy bekendgestaan vir die belastingdruk wat hy op sy onderdane geplaas het, en daar is selfs beweer dat hy van die duiwel besete was. Hy het die Franse koning as leenheer van Normandië erken, maar met Isabelle Taillefer getrou, wat eintlik as bruid aan Hugo IX van Lusignan, 'n leenman van koning Philippe Auguste, belowe was. Op versoek van Hugo het die Franse koning die feodale reg toegepas en het Johan se land gekonfiskeer om dit aan Arthur I van Bretagne, 'n neef van Geoffroy Plantagenêt, te gee – met die uitsondering van Normandië, wat hy self wou oorneem. In die somer van 1202 het Philippe Auguste die Pays de Bray beset. Johan het sy posisie probeer red en Arthur laat vermoor, tog het die Normandiese adel, wat reeds onder Franse invloed gekom het, hom in die steek gelaat. Franse troepe het op 21 Mei 1204 die stad Caen en op 24 Junie ook Rouen verower. As gevolg van die Franse verowering is Normandië by die kroondomein ingelyf.
Normandië onder Franse heerskappy
Die beleid van koning Philippe II Auguste was daarop gemik om die Normandiese adel met die Franse heerskappy te versoen. Die Normandiese vryhede en voorregte is nie deur die Franse kroon aangetas nie. Die 13de eeu is deur 'n ekonomiese opswaai gekenmerk, en veral die landbou en handel het vinnig ontwikkel. Koopmanne uit Rouen het wyn en graan na Engeland uitgevoer en die Franse markte van Engelse tin, wol en lakens voorsien.
In die eerste helfte van die 13de eeu het ook die Normandiese argitektuur sy eie styl ontwikkel en daarna die Franse Gotiese boustyl oorgeneem. Die Franse koningshuis en die Grands van Normandië het die oprigting van pragtige geboue bevorder, en koning Philippe Auguste het 'n bydrae vir een van die mees ambisieuse projekte gelewer, die "Wonder van Mont-Saint-Michel".
Die Normandiese adel en burgery het daarin geslaag om hulle voorregte ook tydens die politieke en ekonomiese krisis van die laat 13de eeu te handhaaf.
Die Honderdjarige Oorlog
In 1348 is Normandië deur 'n uitbreek van die swart pes geteister. Saam met die verwoestings van die oorlog tussen Engeland en Frankryk en die hongersnode wat daaruit voortgevloei het, het die Normandiese bevolking hierdie tydperk as een van die rampspoedigste in die geskiedenis ervaar. In 1382 het die inwoners van Rouen in opstand teen die Franse belastingbeleid gekom.
Ná 'n tydperk van lae intensiteit her die oorlogspartye hulle offensiewe teen die begin van die 15de eeu hervat, en Normandië was nou meer as tevore die toneel van krygshandelinge.
Hendrik V, koning van Engeland, het in Augustus 1415 'n poging onderneem om Frankryk te verower. Hy het Harfleur beleër, naby Azincourt 'n oorwinning oor die Franse troepe behaal en die hele Normandië verower. In 1419 het hy Rouen ingeneem. Die Engelse het nou 'n groot deel van Frankryk beheer.
As gevolg van die verdrag van Troyes, wat in 1420 onderteken is, het Hendrik V met Catherine getrou, die dogter van die Franse koning Karel VI. Met die dood van laasgenoemde sou Hendrik V of sy seun koning van sowel Engeland asook Frankryk word. In 1422 is Hendrik V en Karel VI oorlede. Aangesien Hendrik VI nog 'n baba was, het die hertog van Bedford in sy naam geregeer. Hy het in 1432 die universiteit van Caen gestig en hom vir die bewaring van die Normandiese voorregte beywer. Sy belastingbeleid het egter tot groot ontsteltenis gelei.
Bedford het ook die doodsvonnis gesteun wat oor Johanna van Arkel uitgespreek sou word. Nadat sy tydens die beleg van Compiègne gevange geneem is, is sy op 30 Mei 1431 aan die Engelse "verkoop" en ná 'n lang verhoor in Rouen lewendig verbrand. Haar as is in die Seine gestrooi.
In 1434 het die belasting, wat deur die Engelse gehef is, orals in Normandië tot politieke onrus gelei. Die offensiewe van die Franse koning Karel VII in die lente van 1449 op die skiereiland Cotentin, in Basse-Seine en Sentraal-Normandië het die begin van die bevryding ingelui. Met die slag van Formigny in die huidige département Calvados is 'n einde aan die Engelse besetting gemaak. Cherbourg is as die laaste Normandiese stad in die somer van 1450 bevry.
Die renaissance
Met die einde van die Honderdjarige Oorlog het Normandië geleidelik begin herstel van sy demografiese en ekonomiese verval. Ná die rampspoedige tydperk tussen 1337 en 1450 het Normandië in 1530 weer sy bevolkingsyfer van voor die oorlog bereik. Koning Frans I het in 1517 die hawestad Le Havre gestig.
In Rouen het die lakennywerheid 'n ongekende opswaai beleef. Normandiese vissers het vaarte na die Oossee en na Newfoundland onderneem om haring en kabeljou te vis. Hulle het daarnaas sout uit Guérande vervoer. Tot in 1570 was die Engelse Kanaal 'n belangrike seestraat vir handelskepe op pad na Londen of Antwerpen. Normandiese handelaars het produkte soos wol, tin en leer van die Britse eilande, en sout en aluin uit die suide ingevoer. Hulle het ook gereeld besoek aan die Antwerpse hawe afgelê, terwyl Harfleur 'n gunstelinghawe van Spaanse handelaars was.
Normandië het 'n groot bydrae tot die Franse ontdekkingsreise gelewer. In 1503 het Binot Paulmier de Gonneville vanuit Honfleur na Brasilië geseil. Jean Denis, 'n boorling van Honfleur, het in 1506 besoek afgelê aan Newfoundland en die monding van die Sint-Laurensrivier. Ook 'n ekspedisie onder die leiding van Samuel de Champlain, wat tot die stigting van die stad Quebecstad gelei het, het in 1608 sy aanvang in Normandië geneem.
Tydens die heerskappy van Frans I het die reder Jehan Ango, 'n boorling van Dieppe, met sy skepe na Sumatra, Brasilië en Kanada geseil. Dieppe was ook die setel van 'n kartografiese en hidrografiese skool onder die leiding van Pierre Desceliers. Die burgers van Rouen het Giovanni da Verrazano uitgestuur om die tropiese woude van Brasilië te verken. Ter ere van 'n besoek deur koning Hendrik II van Frankryk in 1550 is in Rouen 'n Brasiliaanse fees op die Seine georganiseer.
'n Groot aantal herehuise en paleise, wat in die plattelandse en stedelike gebiede van Normandië opgerig is, getuig nog steeds van die dinamisme en welvaart van hierdie tydperk. Uiteindelik het die ekonomiese vooruitgang in Normandië 'n gunstige klimaat vir die uitbreiding van die Protestantisme en sy etiek geskep.
Die tydperk van die reformasie
Veral die stedelike bevolking in Normandië het hulle taamlik vroeg tot die Protestantisme bekeer. Die eerste stad, wat die Calvinistiese lewensbeskouing in die dertigerjare van die 16de eeu aanvaar het, was Alençon, wat vinnig tot 'n sentrum van die Reformasie ontwikkel het. Van hier het die nuwe geloof uitgebrei na die landelike gebiede van die Pays de Caux, die Seinevallei en Bessin. Daarenteen is die Protestantisme op die skiereiland Cotentin eers later, in die tweede helfte van die 16de eeu, aanvaar: Pierre de Comprond, sieur de la Mare, is hier vir sy godsdienstige oortuigings lewendig verbrand.
Die aflaathandel en die klein aantal geestelikes in die gebied word as die hoofredes vir die vinnige uitbreiding van die Protestantisme aangevoer. Normandië was in vergelyking met ander gebiede welvarend en geletterd en danksy sy handelsbetrekkinge het dit ook steeds oop gebly vir nuwe invloede. Rouen was in hierdie tydperk die derde grootste sentrum van die uitgewersbedryf in Frankryk, en ook Caen het oor 'n groot aantal boekdrukkers beskik.
Dit was veral die adel, die burgerstand van Caen en ambagsmanne van die tekstielbedryf wat by die reformatoriese beweging aangesluit het.
Met die begin van die godsdienstige oorloë in 1562 het die beeldestorm ook in Normandiese stede soos Alençon, Rouen, Caen, Coutances en Bayeux uitgebreek. In Oktober van dieselfde jaar is Rouen beleër en vervolgens geplunder.
Soos elders in Frankryk was daar sterk verset teen die uitbreiding van die Protestantisme, veral van die kant van die owerhede. In die sogenaamde slagting van die Bartolomeusnag is ook in Rouen 'n groot aantal Protestante vermoor. Terwyl die reformasie se invloed teen die einde van die 16de eeu orals in Normandië begin afneem het, het Caen en Alençon nog steeds vestings van die nuwe geloof gebly.
Kort voor die herroeping van die Edik van Nantes deur koning Lodewyk XIV in 1685 was Normandië se Protestantse bevolking van sowat 200 000 die grootste in Noord-Frankryk. As gevolg van die herroeping het 184 000 Calvinistiese Normandiërs of 92 persent van die Protestantse bevolking besluit om die provinsie te verlaat en hulle voorlopig in Engeland en Nederland te vestig – twee lande waarmee hulle al lank nou handelsbetrekkinge gehad het. Normandië het as gevolg van die massa-emigrasie 'n groot aantal goed opgeleide burgers en vakmense, hele nywerhede en talle belangrike handelsbetrekkinge en inkomste wat daaruit voortgevloei het, verloor. Sowat 80 000 Normandiese burgers het hulle permanent in Engeland, Nederland en Pruise gevestig.
Die tydperk van die Sonkoning Lodewyk XIV
Die rebellie van die sogenaamde Nu-Pieds ("Kaalvoete") het in Augustus 1639 in die grootste stede van Normandië uitgebreek, kort na Lodewyk XIII se besluit om die belasting op sout orals in Frankryk in te voer.
In 1667 het Jean-Baptiste Colbert die koninklike lakennywerheid van Elbeuf gestig. 'n Kort tydperk van welvaart het in Normandië begin, en die owerhede het selfs die belasting verlaag. Die boukuns van die tydperk is deur kastele in die klassieke styl soos in Balleroy, Beaumesnil, Cany en Flamamville oorheers.
Maar sedert 1689 het Frankryk weer oorlog teen Engeland gevoer, en die Normandiese kusgebiede is verskeie kere deur Engelse troepe aangeval. Die Franse vloot het in 1692 naby La Hougue (Cotentin) 'n verpletterende neerlaag gely, en in 1694 is Le Havre en Dieppe deur Engelse magte gebombardeer.
Tegelykertyd het die betrekkinge met Amerika verstewig. Normandiese seevaarders het voortgegaan met die verkenning van die Nuwe Wêreld: René Robert Cavelier de La Salle, 'n boorling van Rouen, het 'n ekspedisie na die gebied van die Groot Mere in die huidige Verenigde State en Kanada en later na die Mississippirivier gelei. Hy het daarnaas die gebiede tussen Québec en die Mississippidelta ontdek, wat vervolgens as Frans-Louisiana bekend gestaan het. Honfleur en Le Havre het as hawens vir die slawehandel met Amerika gedien. 'n Groot aantal van die oudste gesinne in die Franse provinsie Québec is afkomstig uit Normandië, veral die gebied van Basse-Normandie.
Die tydperk van die Verligting
Die slawehandel het sy hoogtepunt in die 18de eeu bereik, en dit was veral burgers uit Le Havre, Rouen en Honfleur wat voordeel getrek het uit die groeiende driehoekshandel. In die Wes-Normandiese stede het die katoennywerheid begin ontwikkel en ook die grondslag vir die Industriële Rewolusie in die gebied gelê, terwyl die ooste minder sterk deur die groeiende seehandel geraak is.
Die landbou het steeds 'n belangrike bydrae gelewer, met graan uit die Pays de Caux, Vexin en die omgewing van Neubourg, Caen en Argentan; melkboerdery in die Pays de Bray en Bessin; en vleisboerdery in die Pays d'Auge. Terwyl die wynbou vinnig afgeneem het, het appels vir die siderproduksie al hoe belangriker geword.
Die spin- en weefbedryf en die linnegoedvervaardiging het as die vernaamste nywerhede in die plattelandse gebiede ontwikkel. Die omgewing van Alençon, die bosgebiede van Ouche en die oostelike Normandië het hulle op metallurgie toegespits. Terwyl in Villedieu-les-Poêles kopergereedskap vervaardig is, was Rouen die sentrum van die glas-, keramiek-, porselein- en uitgewersbedryf. Skeepswerwe is in Le Havre, Cherbourg, Caen, Rouen, Villequier en Dieppedalle opgerig. Die Seinevallei was die middelpunt van die chemiese bedryf, wat aanvanklik veral uit suikerraffinaderye bestaan het.
Desondanks is ook Normandië deur die ekonomiese en politieke krisis in die tagtigerjare van die 18de eeu geraak, wat uiteindelik tot die Franse Rewolusie gelei het.
In 1790 is Normandië in administratiewe opsig in vyf départements verdeel. Die Normandiërs het weerstand teen die algemene diensplig (levée en masse) gebied, wat tydens die Rewolusie ingevoer is.
Die industrialisering in die 19de eeu
Op 3 Mei 1843 is die spoorwegverbinding tussen Parys en Rouen ingewy, vyf jaar later is dit verleng tot by Le Havre. Die slawehandel is afgeskaf. Die aantal skeepswerwe, tekstiel- en metallurgiese nywerhede het sterk toegeneem, veral in Seine-Maritime. Die meganisering van die tekstielbedryf en die gebruik van waterkrag het die industriële ontwikkeling versnel. Die industriële rewolusie het tot grootskaalse verstedeliking, die vorming van 'n stedelike proletariaat, toenemende werkloosheid en groeiende emigrasie na die Verenigde State gelei.
Die Tweede Wêreldoorlog
Normandië het danksy die geallieerde landing teen die einde van die Tweede Wêreldoorlog 'n groot rol by die bevryding van Europa gespeel. Die "operasie Overlord", die grootste amfibiese operasie in die militêre geskiedenis, het op 6 Junie 1944 met die landing van Amerikaanse, Britse, Kanadese en ander troepe langs die strande van Calvados en Manche begin. Dit was die begin van die slag van Normandië, wat met die kapitulasie van die Duitse garnisoen van Le Havre op 12 September geëindig het.
Militêre versterkings, wat van beton gemaak is, word nog steeds in Normandië aangetref. Hulle maak deel uit van die sogenaamde "Atlantikwall", 'n verdedigingslinie wat deur die Duitse troepe opgerig is.
Die Duitse besetting en die geallieerde bomaanvalle in 1944 het baie Normandiese stede verwoes. Die hawestad Le Havre is volledig in puin gelê, en die Amerikaners het per ongeluk ook die ou stadskern van Rouen gebombardeer. Ook Caen en Lisieux is deur geallieerde bomme getref, terwyl Falaise, die geboortestad van Willem die Veroweraar, tydens die geallieerde beleg en verowering verwoes is.
Geskiedenis ná 1945
Die Normandiese stede is ná die Tweede Wêreldoorlog in hulle historiese of 'n moderne argitektoniese styl herbou. As gevolg van administratiewe hervormings in Frankryk is Normandië in twee régions of administratiewe geweste verdeel, Haute-Normandie en Basse-Normandie.
Die ligging van Normandië, wat as 'n randgebied van die Europese Unie (EU) beskou moet word, het in die tweede helfte van die 20ste eeu 'n nadelige effek op die plaaslike nywerhede gehad sodat werkloosheid steeds 'n groot probleem gebly het. Ondoeltreffende maatreëls van die EU het ook die Normandiese landbou benadeel.
Vandag is die toerismebedryf een van die pilare van die Normandiese ekonomie, en behalwe vir die kusgebiede staan Normandië met sy gasvrye mense as 'n relatief goedkope reisbestemming bekend. Die vakansieoorde langs die kus steun veral op welgestelde Parysenaars, wat ook baie huise en woonstelle in stede soos Deauville besit.
Op 1 Januarie 2016 is die twee Franse geweste Haute-Normandie en Basse-Normandie herenig.[8]
Ekonomie
Haute-Normandie
Die reliëf en hidrografie van Haute-Normandie was in die 19de eeu uiters geskik vir die ontwikkeling van tekstiel- en papiernywerhede. In die 1960's het die plaaslike motorbedryf ontstaan, en die vinnige industriële groei het die vestiging van 'n groot aantal gedesentraliseerde nywerhede soos elektronika, farmaseutiese produkte en parfuum bevorder. In die 1980's is twee kernkragsentrales, Paluel en Penly, opgerig wat tans sowat 'n tiende van Frankryk se totale elektriese kragopwekking verteenwoordig.[9]
Volgens sy bruto geografiese produk (BGP) per capita was die administratiewe gewes Haute-Normandie in 2000 op drie na die ekonomies sterkste gebied van Frankryk. Die gewes trek voordeel uit sy geografiese ligging naby die ekonomiese hartland Île-de-France met die hoofstad Parys – sowat sestig persent van alle ondernemings in Haute-Normandie het hulle hoofkwartier dan ook in die Seine-metropool.
Die gewes beskik oor beduidende seehawens wat sowat 'n kwart van alle Franse in- en uitvoere wat op see vervoer word – Rouen is die belangrikste Europese uitvoerhawe vir graan, terwyl Le Havre volgens tonnemaat tot Frankryk se tweede grootste seehawe gegroei het. Groot olieraffinaderye en stoorgeriewe vir ruolie, waarvan die eerste aanlegte reeds voor die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog hier opgerig is, lewer sowat 'n derde van Frankryk se geraffineerde produkte op en dra sodoende by tot Haute-Normandie se ekonomiese welvaart.
Basse-Normandie
In Basse-Normandie speel die landbousektor tradisioneel nog 'n belangriker rol as in Haute-Normandie. Nogtans het die dienstesektor in 2000 reeds 63 persent en die nywerheidssektor meer as 26 persent tot die gewes se bruto geografiese produk bygedra. Die nywerheidsektor se bydrae was selfs hoër as die nasionale gemiddelde (20,9 persent) en het teenoor die jaar 1995 met byna vyf persent gegroei. Die aandeel van dienste is daarenteen nog laer as in die res van Frankryk (71,7 persent in 2000).[10] Die landbousektor se bydrae tot die gewestelike BGP was in 2000 met 4,8 persent hoër as die nasionale gemiddelde (2,8 persent). Die meeste boerderye spits hulle op veeteelt toe.
Die nywerheidsektor steun veral op halfverwerkte industriële goedere en toerusting.
Kultuur
Boukuns
Die Normandiese boukuns het 'n beduidende bydrae tot die ontwikkeling van die Romaanse styl (11de tot 15de eeu) gelewer wat veral in die plaaslike sakrale argitektuur weerspieël word, maar ook na aangrensende geweste uitgestraal het. Die Romaanse boukuns van Normandië word gekenmerk deur strak lyne, gewaagde proporsies en die spaarsame gebruik van versierings waardeur dit al as 'n voorloper van die Gotiese boustyl beskou kan word – 'n ontwikkeling wat onder meer in die kerkskip van die abdy Mont-Saint-Michel, die Saint-Nicolas-kerk in Caen, die katedraal van Bayeux en by die kloosters van Lessay en Cerisy la Forêt tot uitdrukking kom. Die belangrikste voorbeelde van Romaanse sakrale boukuns in Normandië sluit die katedrale van Rouen, Evreux, Sées en Coutances en die abdy van Mont-Saint-Michel in.
Die Gotiese boukuns (12de tot 15de eeu) het gestalte gegee aan die Middeleeuse mens se spiritualiteit en godsverbondenheid, maar ook aan die groeiende welvaart van stedelike sentra. Dit het sy hoogtepunt met die bou van indrukwekkende katedrale bereik soos dié van Lisieux, Rouen (met sy Saint-Romain-toring) en Caudebec-en-Caux. Nogtans het boumeesters geleidelik oorgegaan tot eenvoudiger boustyle wat in die Renaissance-argitektuur uitgemond het. Die Justisiepaleis van Rouen weerspieël hierdie oorgangsfase.
Die 16de eeuse Renaissance-boukuns, wat sy motiewe heeltemal aan Italiaanse voorbeelde ontleen het, is deur die aartsbiskop van Mécène en Rouen, Georges I d'Amboise, in Normandië ingevoer. Arabeske, loofwerk, medaljons en mosselagtige vorms was belangrike stylelemente. Normandiese voorbeelde van Renaissance-argitektuur sluit die Hôtel Bourgtheroulde in Rouen, die Hôtel Escoville in Caen en die kasteel Château d'Ô.
In die vroeë 18de eeu het eenvoudige Franse style die hoofstroom in die boukuns begin vorm. Bakstene het as kostebesparende boumateriaal baie gewild geword, terwyl argitekte na die klassisistiese styl (17de en 18de eeu) met sy kenmerkende eendersheid oorgeskakel het. Die kasteel van Balleroy is 'n tipiese Normandiese voorbeeld hiervoor.
Kookkuns
Die platteland van Normandië staan as 'n eersteklas landbougebied bekend, wat danksy sy uitgestrekte weivelde groot hoeveelhede suiwelprodukte oplewer. Kaas uit Normandië is baie gewild en sluit beroemde soorte soos Camembert, Livarot, Pont l'Evêque, Boursin, Brillat-Savarin en Neufchâtel in. Ook Normandiese botter en room word hoog aangeslaan deur fynproewers en speel 'n belangrike rol in die plaaslike kookkuns.
.jpg)
Die Normandiese appelboorde lewer die grondstof vir die sider-, pommeau- en calvados-produksie. Mense in Normandië hou nog steeds van die tradisionele trou Normand, 'n pouse tussen die gange van 'n maaltyd, waartydens 'n glasie calvados geniet word. Pommeau, die bekende Normandiese aptytwekker, is 'n mengsel van ongegiste sider (twee derdes) en calvados (een derde). 'n Ander aptytwekker, Kir normand, word van cassis en sider berei. Die stad Fécamp staan bekend vir sy likeur Bénédictine.
Appels is ook een van die hoofbestanddele van die Normandiese kookkuns, met bekende geregte soos moules à la normande (mossels wat met appels en room gekook word), bourdelots (appels in bladerdeeg) en Normandiese appeltert met crème fraîche. Normandiese gebak staan internasionaal bekend en sluit spesialiteite in soos brioche (onder meer uit Évreux en Gisors), douillons (pere in blaardeeg), fouaces ('n soort koekrolletjie, wat dikwels by 'n wynproe bedien word), fallues (botterbolletjies uit Lisieux), mirliton (amandelkoek) uit Rouen en sablés (beskuite, onder meer uit Bayeux en Lisieux). Tipiese Normandiese lekkergoed is sucre de pomme (appelkandy) en tammeletjies uit Isigny.
Normandiese vis- en seekosgeregte soos turbot en oesters van die Cotentin-skiereiland is orals in Frankryk gewilde spesialiteite. Normandië is die belangrikste verskaffer van oesters in die land.
Normandiese skaap, eend, hoender en kalkoen vorm die basis van 'n verskeidenheid Normandiese geregte.
Die beroemde kok van die Franse konings Karel V en Karel VI, Taillevent, is 'n boorling van Normandië, en sy hoofwerk, Le Viandier, is die oudste kookboek van Frankryk.
Toerisme
Normandië het reeds teen die begin van die 19de eeu tot 'n gewilde toeristebestemming ontwikkel. Toe Napoléon Bonaparte met sy eggenote Marie-Louise 'n besoek aan Dieppe afgelê het, was hierdie hawestad al 'n trekpleister vir welgestelde Britse toeriste. Besoekers soos koningin Hortense van Nederland en die hertogin van Berry het van Dieppe kort daarna die vernaamste strandoord in Frankryk gemaak.
Britse toeriste het deur Normandië getoer om sy historiese argitektuur, veral sy kastele en abdye, te besigtig, maar het ook aangetrokke gevoel tot die moontlikheid om hier in die spore van hul Normandiese voorvaders te loop. Die Franse skrywer Stendhal het vervolgens die neologisme tourisme ("toerisme") gevorm om hierdie nuwe kulturele fenomeen te beskryf, terwyl die Britse skilder William Turner die eerste reisgids, Romantic Normandy, geïllustreer het wat in 1828 in twee boekdele gepubliseer is.
In 2008 het die meeste buitelandse toeriste uit die Verenigde Koninkryk (1 222 410 oornagtings), België (384 884 oornagtings) en Duitsland (334 327 oornagtings) gekom.
Verwysings
Eksterne skakels
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
