Djengis Khan (uitspraak: [ˈdʒɛŋɡɪs ˈkɑːn];[1] Mongools: Чингис хаан; Tsjingis chaan;[nota 1] omstreeks 1162-1227), gebore as Temoedjin of Temüjin ,[2] was die stigter, khan (heerser) en khagan (keiser) van die Mongoolse Ryk, wat ná Djengis se dood die grootste aaneenlopende ryk in die wêreld se geskiedenis geword het.
| Djengis Khan | |
|---|---|
| 1ste khagan en keiser van die Mongoolse Ryk Keiser van China (nadoods vereer as Yuan-keiser) | |
 ’n Skets van Djengis Khan.
 ’n Borsbeeld van Djengis Khan in die presidensiële paleis in Ulaanbaatar. | |
| Regeer | Lente 1206 - 25 Augustus 1227 |
| Volle naam | Mongools: Чингис Хаан, ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ |
| Geboortenaam | Temoedjin |
| Gebore | c. 1162 |
| Oorlede | 25 Augustus 1227 (op 64-65) |
| Opvolger | Ögedei Khan |
| Gades | Börte Ujin Koelan Jisoegen Jisoei en ander |
| Kinders | Djotsji Tsjagatai Ögedei Toloei en ander |
| Adellike huis | Bordjigin |
| Tempelnaam | Taizu (太祖) |
| Vader | Jesoegei |
| Moeder | Ho'eloen |
Hy het aan die bewind gekom deur die vereniging van baie van die nomadiese volke van Noordoos-Asië. Nadat hy die Mongoolse Ryk gestig het en verklaar is tot "Djengis Khan" ("universele, sterk leier"), het hy met die Mongoolse invalle en strooptogte in ander lande begin. Die grootste deel van Eurasië, tot so ver wes as Pole en die Levant in die Midde-Ooste, is verower.
In sy leeftyd het die Mongoolse Ryk eindelik groot dele van Sentraal-Asië en China beslaan. Ook middeleeuse Georgië, Kiëf-Roes en Wolga-Bulgarye is binnegeval. Dié veldtogte het dikwels gepaard gegaan met ’n grootskaalse slagting onder die burgerlike bevolkings waarin miljoene mense dood is, en daarom beskou baie mense hom as ’n wrede leier. Vanweë sy buitengewone militêre suksesse word Djengis Khan ook dikwels gereken as die grootste veroweraar van alle tye.[3]
Voor Djengis Khan se dood het hy sy seun Ögedei Khan as sy opvolger aangewys. Later het sy kleinseuns die ryk in khanate verdeel.[4] Djengis Khan is in 1227 dood nadat hy Westelike Xia verslaan het. Op sy versoek is sy oorskot iewers in Mongolië in ’n ongemerkte graf begrawe.[5] Sy afstammelinge het die Mongoolse Ryk tot oor die grootste deel van Eurasië uitgebrei deur vasalstate te oorwin of te skep in die hele moderne China, Korea, die Kaukasus en Sentraal-Asië, asook aansienlike dele van Oos-Europa en Suidwes-Asië. In baie van hierdie verowerings is die grootskaalse slagtings onder die plaaslike bevolkings herhaal. As gevolg daarvan het Djengis Khan en sy ryk ’n vreesaanjaende reputasie in plaaslike geskiedenisse.[6]
Benewens sy militêre suksesse het Djengis Khan die Mongoolse Ryk op baie maniere verbeter. Hy het die Oeigoerse skrif as die ryk se skryfstelsel aangeneem en volgens ’n meritokrasie regeer, waar mense volgens verdienste gebruik en bevorder word in plaas van volgens hulle rykdom of klas. Verder het hy godsdienstige verdraagsaamheid verkondig en die nomadiese stamme van Noordoos-Asië verenig. Hedendaagse Mongole beskou hom as die stigter van Mongolië.[7]
Djengis Khan kry ook erkenning daarvoor dat hy die Syroete onder een, samehangende politieke omgewing gebring het. Daarmee is relatief maklike kommunikasie en handel bewerkstellig tussen Noordoos-Asië, Moslemse Suidwes-Asië en Christelike Europa, wat die kulturele horisonne van al drie streke uitgebrei het.[8]
Naam en spelling
Volgens die Secret History was Djengis Khan se geboortenaam Temoedjin of Temüjin (Chinees: 铁木真, 鐵木眞, Tiěmùzhēn) en kom dit van die Tataarse hoof Temüjin-üge, wat sy pa pas gevange geneem het. Die naam Temüjin word ook gelykgestel aan die Turks-Mongoolse woord temürči(n), "ystersmid". Daar is 'n tradisie wat Djengis Khan as 'n smid beskou, volgens Paul Pelliot, wat tot in die middel 13de eeu goed gevestig was, hoewel dit ongegrond was.[9]
Djengis Khan is 'n eretitel wat "universele heerser" bereken wat 'n verheffing van die vorige titel, khan, is. Djengis kom vermoedelik van die Turkse woord tengiz ("see") en die eretitel beteken dus eintlik "seeheerser", maar word algemener verstaan as 'n metafoor vir die universaliteit van Temüjin se heerskappy uit 'n Mongoolse oogpunt.[10][11]
Genghis Khan word op verskeie maniere in verskillende tale gespel, soos Chinggis Khaan in Mongools, Chinghiz, Chinghis of Chingiz in Engels, Cengiz Han, Çingiz Xan, Chingizxon, Shın'g'ısxan, Çingiz Han, Çıñğız Xan, Şıñğıs xan, Çiñğiz Xaan of Çiñğizhan in Turkse tale, en Чингисхан (Tsjingischan) of Чингиз-хан (Tsjingiz-chan) in Russies.
Toe Koeblai Khan die Yuan-dinastie in 1271 stig, het hy sy oupa Djengis Khan in amptelike dokumente die tempelnaam Taizu (太祖, Tàizǔ)[12][13] [13] en die nadoodse naam Keiser Shengwu (聖武皇帝) gegee. Djengis Khan word dus ook Yuan Taizu (keiser Taizu van Yuan) genoem.
Vroeë lewe
Afstamming
Djengis Khan was ’n agterkleinseun van Kaboel Khan, die eerste bekende khan van die Khamag-Mongoolse konfederasie op die Mongoolse plato. Toe die Jurchense Jin-dinastie hulle steun in 1161 verskuif van die Mongole na die Tatare, het hulle Kaboel Khan vernietig.[14][15]
Djengis Khan se pa, Jisoegei, leier van die Bordjigin-clan, het die hoof van die regerende Mongoolse clan geword. Dié amp is teengestaan deur die verwante Taitsjioed-clan.
Toe die Tatare ná 1161 te magtig word, het die Jin hulle steun verskuif van die Tatare na die Keiraïete.[16][17]
Geboorte
| Djengis Khan | ||
| Mongoolse naam | ||
| Mongoolse skrif | ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ | |
| Amptelike VRCh-transliterasie | Qinggis Haan | |
| Cyrilliese skrif | Чингис Хаан | |
| ISO-transliterasie | Čingis Haan | |
| Transkripsie | Tsjingis Chaan | |
| IFA-uitspraak | [tʃiŋɡɪs χaːŋ] | |
| Chinese naam | ||
| Tradisioneel | 成吉思汗 | |
| Vereenvoudig | 成吉思汗 | |
| Pinyin | Chéngjísī Hàn | |
| Wade-Giles | Ch’êng-chi-szŭ Han | |
Min is bekend oor Djengis Khan se vroeë lewe weens ’n gebrek aan geskrewe rekords uit dié tyd. Die paar bronne wat wel inligting verskaf, weerspreek mekaar dikwels.
Djengis Khan se geboortenaam, Temoedjin of Temüjin, is afgelei van die Mongoolse woord temür, "van yster", terwyl jin dui op werksaamheid.[18] "Temüjin" beteken dus "ystersmid".[19]
Djngis Khan is moontlik in 1162 gebore[nota 2] in Delüün Boldog, naby die berg Burkhan Khaldun en die riviere Onon en Kherlen in die hedendaagse Noord-Mongolië, naby die huidige hoofstad, Ulaanbaatar. Volgens Die Geheime Geskiedenis van die Mongole het Temoedjin ’n bloedklont in sy vuis gehou toe hy gebore is – ’n tradisionele teken dat hy bestem is om ’n groot leier te word. Hy was die oudste seun van Ho'eloen, sy pa se tweede vrou. Volgens die Geheime Geskiedenis is Temoedjin genoem na die Tataarse hoofman Temüjin-üge, wie sy pa pas gevange geneem het.
Jesoegei was van die Bordjigin-clan, wat nes die ander stamme nomades was. Temoedjin het nie ’n maklike lewe gehad nie. Sy pa het ’n huwelik vir hom gereël en hom op negejarige ouderdom by die familie van sy toekomstige bruid, Börte van die Khongirad-stam, gaan aflaai. Hy moes daar woon en vir die hoof van die huishouding, Dai Setsen, werk totdat hy op 12 jaar oud genoeg was om te trou.[20][21]
Op pad huis toe het sy pa op die naburige Tatare afgekom, wat lank vyande van die Mongole was. Hulle het hom kos aangebied en hom vergiftig. Toe Temoedjin dit hoor, het hy huis toe gegaan om sy pa se posisie as hoof op te eis. Die stam het geweier en die gesin versaak.[22] Die volgende paar jaar het die gesin in armoede gelewe. Hulle het op wilde vrugte en diertjies wat die seuns gevang het, oorleef.
In dié tyd was geen van die stamkonfederasies van Mongolië polities verenig nie, en gereëlde huwelike is dikwels gebruik om tydelike bondgenootskappe te sluit. Temoedjin het in dié strawwe politieke klimaat grootgeword wat oorlogvoering tussen stamme, rowery, klopjagte, korrupsie en wraak tussen konfederasies ingesluit het. Dit is vererger deur inmenging van buite, soos van China in die suide.[23] Temoedjin se ma, Ho'eloen, het hom baie geleer, veral die belangrikheid van sterk bondgenootskappe om stabiliteit in Mongolië te verseker.[24]
Vereniging van die Mongoolse konfederasies
In die vroeë 12de eeu was die Sentraal-Asiatiese plato noord van China verdeel in verskeie prominente stamkonfederasies, insluitende die Naimans, Merkits, Tatare, Khamag-Mongole en Keiraïete. Hulle het nie vriendskaplike bande gehad nie, soos wedersydse aanvalle, wraakaanvalle en plundertogte getuig.
Vroeë pogings tot mag
Temoedjin het sy opgang na ’n magsposisie begin deur homself aan te bied as ’n bondgenoot, of volgens sommige bronne ’n vasal, van sy pa se bloedbroer (anda), Togroel, wat khan van die Keiraïete was. Hy was beter bekend onder die Chinese titel "Wang Khan", wat die Chinese Jin-dinastie in 1197 aan hom toegeken het. Dié verhouding het die eerste keer vrugte afgewerp toe Börte deur die Merkits gevange geneem is. Temoedjin het Togroel se steun gevra, en dié het 20 000 van sy vegters aangebied. Hy het verder voorgestel Temoedjin kry sy vriend uit sy kindertyd Djamoecha betrokke. Dié het self khan van sy stam, die Jadaran, geword.[25]
Hoewel Börte tydens die veldtog bevry en die Merkits verslaan is, het dit ook die weg gebaan vir die onenigheid tussen Temoedjin en Djamoecha. Voorheen was hulle bloedbroers, wat beloof het om vir ewig aan mekaar trou te bly.
Onenigheid met Djamoecha
Terwyl Temoedjin en Djamoecha as vriende uitmekaargedryf het, het albei mag begin konsolideer en het hulle teenstanders geword. Djamoecha het die tradisionele Mongoolse aristokrasie gesteun, terwyl Temoedjin ’n meritokratiese benadering gevolg het en in die proses ’n groter verskeidenheid en laer klas volgelinge gelok het.[26] Ná sy vroeëre oorwinning oor die Merkits het Temoedjin se mag begin uitbrei.[27] In 1186 is hy tot khan van die Mongole verkies. Omdat Djamoecha bedreig gevoel het deur sy mag, het hy Temoedjin in 1187 met ’n leër van 30 000 troepe aangeval. Temoedjin is in die Slag van Dalan Balzjoet verslaan.[27][28] Djamoecha het egter moontlike volgelinge gewalg deur 70 jong manlike gevangenes lewend in potte te laat kook.[29] Togroel, as Temoedjin se beskermheer, is verban.[30] Temoedjin se lewe vir die volgende 10 jaar is onduidelik, want hy word feitlik nie in historiese rekords genoem nie.[30]
Terugkeer na mag
Omstreeks 1197 het die Jin-dinastie ’n aanval op hulle voormalige vasalstaat die Tatare geïnisieer met die hulp van die Keiraïete en Mongole. Temoedjin was in beheer van ’n deel van die aanval, en ná sy oorwinning is hy en Togroel deur die Jin in hulle gesagsposisies herstel.[30] Die Jin het aan Togroel die eretitel Ong Khan gegee, en aan Temoedjin die laer titel j'aut quri.[31]
Omstreeks 1200 was die hoofmededingers om die Mongoolse konfederasie (tradisioneel die "Mongole") die Naimans in die weste, die Merkits in die noorde, die Tangoets in die suide en die Jin-dinastie in die ooste.
In sy heerskappy en veldtogte teen mededingende stamme het Temoedjin op ’n paar belangrike maniere van die Mongoolse tradisie weggebreek. Hy het gesag toegeken geskoei op meriete en lojaliteit, eerder as familiebande.[32] As aanmoediging vir absolute gehoorsaamheid het hy aan burgers en soldate buit van toekomstige oorloë beloof. Wanneer hy mededingende stamme verower het, het hy nie hulle soldate en burgers verdryf nie, maar hulle onder sy beskerming geneem en in sy eie stam geïntegreer. Hy het selfs dat sy ma weeskinders van die verowerde stam aanneem en hulle so in sy eie familie ingebring. Dié politieke innoverings het groot lojaliteit onder die verowerde stamme aangewakker en Temoedjin met elke verowering versterk.[32]
Onenigheid met Togroel
Senggoem, ’n seun van Togroel, was blykbaar jaloers op Temoedjin se groeiende mag en verhouding met sy pa. Hy wou Temoedjin na bewering vermoor. Hoewel Temoedjin Togroel se lewe op verskeie geleenthede gered het, het hy onder sy seun geswig[33] en wou hy nie meer met Temoedjin saamwerk nie. Temoedjin het hom eindelik verslaan.
In 1201 het ’n koeroeltai, ’n raad van Mongoolse stamhoofde, vir Djamoecha as Gür Khan ("universele heerser") gekies. Dit het gelei tot die finale breuk met Temoedjin en Djamoecha het ’n koalisie van stamme gevorm om hom aan te val. Voor die konflik het verskeie generaals Djamoecha teengestaan en ná ’n paar gevegte het Djamoecha se eie manne hom in 1206 aan Temoedjin uitgelewer.
Alleenheerser van die Mongole
Die deel van die Merkit-clan wat hulle by die Naimans geskaar het, is verslaan deur Soeboetai, wat later een van Djengis Khan se suksesvolste aanvoerders geword het. Die Naimans se nederlaag het daartoe gelei dat Temoedjin die alleenheerser van die Mongoolse steppe was – al die belangrike konfederasies is deur sy Mongoolse konfederasie verenig.
Sy militêre strategieë toon ’n goeie begrip van die insameling van intelligensie en die motivering van sy teenstanders. Sy uitgebreide spioenasienetwerk dien as voorbeeld. Hy het ’n vinnige student blyk te wees en het nuwe tegnologieë en idees wat hy teengekom het, aanvaar. Hy was ook vreesloos. Hy het sy oorwinnings aan drie faktore te danke gehad:
- Gevorderde beweeglikheid, wat veral bereik is deur gemakliker gevegsdrag en uitnemende ruiterskap.
- 'n Voortreflike strategiese aanslag wat gekenmerk is deur dissipline, uithouvermoë en gekoördineerde gevegstegnieke. Hy het die eerste suksesvolle winterinval teen Rusland geloods weens die mobiliteit van sy ruiterwag op die bevrore riviere.
- Die genadelose inboeseming van vrees by sy vyande. Die Mongole het byvoorbeeld pyle ontwerp wat fluit as hulle afgevuur word. Hulle was ook meesterlik met die besetting van stede en die gebruik van reusagtige slingers. Hulle het selfs lyke met die slingers na hul vyande geskiet.
As gevolg daarvan het Temoedjin teen 1206 die Merkits, Naimans, Mongole, Keiraïete, Tatare en Oeigoers, asook ander kleiner stamme, verenig of onderwerp onder die vaandel Mongole. Dit was ’n enorme prestasie. Dit het gelei tot vrede tusen voorheen strydende stamme, asook ’n enkele politieke en militêre mag. Op ’n koeroeltai is Temoedjin erken as khan van die verenigde stamme en het hy die titel "Djengis Khan" gekry. Die titel khagan is nadoods deur sy seun en opvolger, Ögedei Khan, aan hom toegeken. Ögedei het self dié titel aanvaar (hy is ook later nadoods verklaar tot stigter van die Yuan-dinastie).
Voor Djengis Khan se dood in 1227 het hy Ögedei as sy opvolger aangewys en sy ryk in khanate verdeel tussen sy seuns en kleinseuns. Hy is op ’n onbekende plek in Mongolië begrawe. Teen dié tyd was sy ryk van 12,5 miljoen km² omtrent dubbel so groot as die gebied wat in die 4de eeu v.C. deur Alexander die Grote verower is.
Sy nageslag het voortgegaan om die Mongoolse Ryk uit te brei oor die grootste deel van Eurasië deur die verowering van grondgebied in hedendaagse China, Korea, die Kaukasus, Sentraal-Asië en groot dele van Oos-Europa en die Midde-Ooste.
Vroue en byvroue
Soos die gebruik was by magtige Mongoolse mans, het Djengis Khan baie vroue en byvroue gehad.[34][35] Hy het dikwels vroue en byvroue aangeskaf uit die ryke en gemeenskappe wat hy verower het. Dié vroue was dikwels prinsesse of koninginne wat gevange geneem of aan hom geskenk is.[35] Hy het aan baie van sy hoë vroue hulle eie kampe gegee om in te woon en te bestuur. In elke kamp was ook junior vroue, byvroue en selfs kinders. Die Mongoolse paleiswag moes die vroue se joerte oppas en moes spesiale aandag gee aan die een waarin Djengis Khan die nag geslaap het, want hy kon elke nag by ’n ander vrou in ’n ander joert deurgebring het.[36] Wanneer hy op militêre veldtogte vertrek het, het hy gewoonlik een vrou saamgeneem en die ander vroue en byvroue agtergelaat om in sy afwesigheid ’n ogie oor die ryk te hou.[37]
Börte
Nadat Jesoegei vermoor is, het Temoedjin by sy toekomstige vrou se familie gewoon totdat hy teruggeroep is om sy ma en jonger sibbes te versorg.[38] In 1178, sowat sewe jaar later, het Temoedjin na Börte gaan soek. Hulle het getrou en Börte en haar ma het in Temoedjin se gesinsjoert gaan woon.
Kort ná die huwelik het die Drie Merkits die gesin se kamp aangeval en Börte gevange geneem.[39] Sy is as oorlogsbuit aan een van die soldate gegee. Temoedjin het haar agt maande later bevry met die hulp van bondgenote.[40] Baie geleerdes glo dit was een van die sleutelgebeure wat daartoe gelei het dat Djengis Khan ’n veroweraar geword het.
Kort nadat Börte teruggekeer het, het sy die lewe aan Djotsji geskenk. Dit laat twyfel oor wie Djotsji se pa was.[39] Desondanks het Temoedjin hom as sy eie seun aanvaar. Börte het nog drie seuns gehad: Tsjagatai (1183-1242), Ögedei (1186-1241) en Toloei (1191-1232). Temoedjin het baie ander kinders by sy ander vroue gehad, maar net Börte se seuns is as erfgename beskou. Börte het ook verskeie dogters gehad, maar weens gebrekkige rekords is dit onduidelik of sy almal se biologiese ma was.[41]
Jesoegen en Jesoei
Tydens sy militêre veldtog teen die Tatare het Temoedjin op Jesoegen verlief geraak en haar as vrou geneem. Sy was die dogter van ’n Tataarse leier, Jeke Tsjeren, vir wie Temoedjin se leër tydens ’n geveg doodgemaak het. Volgens die Geheime Geskiedenis het Jesoegen voorgestel Temoedjin trou ook met haar suster, Jesoei.[42][43]
Albei susters het deel van Temoedjin se groep hoofvroue geword en het hulle eie kampe gekry om te beheer. Hulle het van Temoedjin se invloedrykste vroue geword. Temoedjin het ook ’n derde, obekende Tataarse vrou as byvrou gekies.[44]
Choelan
Choelan se pa, die Merkit-leier Dajir Oesan, het in die winter van 1203-'04 aan Temoedjin oorgegee en sy dogter vir hom as vrou gegee. Dajir Oesan het later sy oorgawe teruggetrek, maar hy en sy onderdane is eindelik onderwerp en hy is doodgemaak. Temoedjin het sy militêre veldtogte teen die Merkits voortgesit totdat hy hulle eindelik in 1218 uiteengejaag het. Choelan het later aansienlike status verwerf en die lewe geskenk aan ’n seun met die naam Geledjian, wat saam met Börte se seuns aan militêre veldtogte deelgeneem het.[45]
Militêre veldtogte
Westelike Xia
Die Mongoolse Ryk wat Djengis Khan en sy bondgenote gestig het, is in die weste begrens deur Westelike Xia, wat deur die Tangoets bewoon is. In die ooste en suide was die Jin-dinastie, wat deur die Mantsjoeryse Jurchens gestig is en oor Noord-China regeer het. Hulle was ook eeue lank die tradisionele heersers van die Mongoolse stamme.
.jpeg)
.jpeg)
Djengis Khan het eers sy leër laat voorberei vir oorlog teen Westelike Xia. Hy het aanvaar die magtige jong leier van die Jin-dinastie sou nie Westelike Xia help nie, en hy was reg. Toe die Tangoets die Jin se hulp vra, is dit geweier.[33] Ondanks ’n aanvanklike gesukkel om die goed verdedigde stede in te neem, het Djengis Khan daarin geslaag om die keiser van die Westelike Xia te dwing om ’n Mongoolse vasal te word.
Jin-dinastie
Daarna, in 1211, het Djengis Khan opgeruk om die Jin-dinastie te verower. Die Jin-leër het ’n taktiese fout begaan deur nie die Mongole dadelik aan te val nie. Die bevelvoerder het ’n boodskapper na die Mongole gestuur; dié het oorgeloop en vir die Mongole vertel waar die Jin-leër hulle inwag. By die geveg wat hier uitgebreek het, die Slag van Yehuling, het die Mongole honderdduisende Jin-troepe doodgemaak. In 1215 het Djengis Khan die Jin-hoofstad, Zhongdu (die hedendaagse Beijing), ingeval en verwoes. Dit het die Jin-keiser gedwing om sy hoofstad suid na Kaifeng te skuif. Daardeur het hy die noordelike helfte van sy ryk aan die Mongole oorgelaat. Tussen 1232 en 1233, tydens die bewind van Djengis se seun en opvolger, Ögedei Khan, het die Mongole Kaifeng ook verower. Die Jin-dinastie het in 1234 geval, ná die beleg van Caizhou.
Kara Kitai
Koetsjloeg, die afgesette khan van die Naiman-konfederasie, wat Temoedjin verower en in die Mongoolse Ryk opgeneem het, het weswaarts gevlug en die khanaat Kara Kitai (ook bekend as Westelike Liao) oorgneem. Djengis Khan het besluit om Kara Kitai te verower, maar omdat die Mongoolse leër uitgeput was ná 10 jaar van oorlog in China, het Djenghis net 20 000 soldate daarheen gestuur.
Met so ’n klein mag was die invallende Mongole genoodsaak om hulle strategie te verander. Hulle het die inwoners tot binnelandse opstand aangehits sodat Kara Kitai kwesbaarder sou wees. Koetsjloeg se leër is verslaan. Hy het weer gevlug, maar is kort daarna gevange geneem en teregggestel. Teen 1218 het die Mongoolse Ryk danksy dié oorwinning so ver wes as die Balchasj-meer gestrek. Dit het gegrens aan Chorasmië, ’n Moslemse staat wat tot aan die Kaspiese See in die weste en die Persiese Golf en Arabiese See in die suide gestrek het.
Chorasmië
In die vroeë 13de eeu is Chorasmië regeer deur sjah Ala ad-Din Mohammed. Djengis Khan het die potensiaal van Chorasmië raakgesien as ’n handelsvennoot aan die Syroete, en hy het ’n karavaan met 500 man gestuur om amptelike handelsbande met die ryk aan te knoop. Djengis en sy familie en bevelvoerders het goud, silwer, sy en ander tekstiele saam met die karavaan gestuur om met die Moslems in Chorasmië handel te dryf.[46] Die goewerneur van die Chorasmiese stad Otrar het egter die karavaan aangeval en beweer dit bevat spioene. Hy het geweier om te betaal vir die goedere wat hy gebuit het.
Djengis Khan het toe ’n tweede groep van drie ambassadeurs (twee Mongole en ’n Moslem) na die sjah self gestuur. Die sjah het al die mans se hare laat afskeer en die Moslem laat onthoof. Hy het toe die kop saam met die twee oorblywende ambassadeurs teruggestuur. Djengis Khan was woedend en het een van sy grootste invalle beplan: Hy het sowat 100 000 soldate, sy beste generaals en van sy seuns opgekommandeer.
Hy het sy leër in drie groepe verdeel: Sy seun Djotsji het die eerste afdeling tot in die noordooste van Chorasmië gelei, en die tweede afdeling het na die suidooste van Chorasmië opgeruk om saam met die eerste afdeling ’n tangbeweging op Samarkand uit te voer. Die derde afdeling onder Djengis Khan en Toloei het na die noordweste marsjeer en Chorasmië uit dié rigting aangeval.
Die sjah het besluit om sy leër in klein groepe te verdeel om verskeie stede te verdedig. Dit het die Mongole in staat gestel om ’n klein groep op ’n slag aan te val, eerder as om teen ’n groot leër te veg. Die Mongole het gou die stad Otrar aangeval en wraak op die goewerneur geneem deur baie inwoners te laat doodmaak en die res as slawe weg te voer. Die goewerneur self is tereggestel deur gesmelte silwer in sy ore en oë te gooi. Eindelik het die sjah gevlug en hy is onder geheimsinnige omstandighede op ’n eiland in sy ryk dood.
Die Mongoolse oorwinning was wreedaardig, self volgens hulle eie standaarde. In die hoofstad, Samarkand, is elke soldaat doodgemaak. Die res van die inwoners moes op ’n plein bymekaarkom, waar hulle almal vermoor is. Piramides is van onthoofde koppe gebou as ’n teken van oorwinning.[47]
Nadat Samarkand verower is, is die hoofstad na Boechara geskuif. Hier het die stadsleiers die poorte vir die Mongole oopgemaak, maar die sitadel is nog 12 dae lank deur ’n groep verdedig. Ná die Mongole se inname van die sitadel is al die soldate doodgemaak, ambagsmanne is na Mongolië gestuur, jong mans is in die Mongoolse leër opgeneem en die res van die inwoners is slawe gemaak. Intussen het ’n brand uitgebreek, wat die stad tot op die grond afgebrand het.[48]
In Oergentsj het die moeilikste gevegte op die Mongole gewag. Hulle moes die stad blok vir blok oorneem. Mongoolse sterfgevalle was meer as gewoonlik omdat die Mongole nie gewoond was aan stadsgevegte nie. Soos gewoonlik is die ambagsmanne na Mongolië gestuur, die jong vroue en kinders is as oorlogsbuit aan die Mongoolse soldate gegee en die res van die inwoners is vermoor. Volgens die Persiese geleerde Juvayni het 50 000 Mongoolse soldate opdrag gekry om elk 24 van die inwoners te vermoor, wat sou beteken 1,2 miljoen mense is doodgemaak.
Djengis het twee generaals en hulle troepe opdrag gegee om die oorblyfsels van Chorasmië heeltemal te verwoes – insluitende paleise, hele dorpe en bevolkings, asook groot stukke landbougrond. Intussen het Djengis Khan sy derde oudste seun, Ögedei, as sy opvolger gekies en bepaal dat toekomstige khans van hom moet afstam.
Georgië, Krim, Kiëf-Roes en Wolga-Bulgarye
_mint.jpg)
Ná die oorname van Chorasmië in 1220 het Djengis Khan sy magte in Persië en Armenië bymekaargemaak om na die Mongoolse steppe terug te keer. Op voorstel van Soeboetai is die Mongoolse leër in twee magte verdeel. Djengis Khan het die hoofmag op ’n plundertog deur Afganistan en Noord-Indië na Mongolië gelei, en die tweede mag met 20 000 soldate onder Soeboetai en Djebe het deur die Kaukasus tot in Rusland marsjeer. Hulle het tot diep in Armenië en Azerbeidjan inbeweeg. Die Mongole het die Koninkryk Georgië verslaan, die Genuese handelsfort Kaffa op die Krim verwoes en naby die Swartsee oorwinter. Op pa huis toe het Soeboetai se mag die geallieerde magte van die Koemane en Kiptjaks verslaan, asook die swak gekoördineerde mag van 80 000 soldate van Kiëf-Roes onder Mstislaf die Dappere van Halitsj en Mstislaf III van Kiëf, wat probeer het om die Mongoolse aktiwiteit in die gebied stop te sit. Soeboetai het onderhandelaars na die prinse gestuur om vrede te maak, maar die onderhandelaars is tereggestel. Nadat die Mongole teen die Wolga-Bulgare geveg het (dit is onseker wie gewen het),[49] wou die Russiese prinse vrede maak. Soeboetai het ingestem, maar het geweier om die prinse te begenadig en hulle is tereggestel.
Die Mongole het by gevangenes gehoor van die groot, groen lande anderkant Bulgarye en het beplan om Hongarye en Europa te verower. Djengis Khan het Soeboetai egter kort daarna teruggeroep na Mongolië, en Djebe is op die pad terug na Samarkand dood. Die beroemde veldtog van Soeboetai en Djebe, waarin hulle die hele Kaspiese See omsingel en al die leërs op hul pad verslaan het, is tot vandag toe ongeëwenaard, en berigte oor die Mongoolse oorwinnings het na ander lande begin versprei, veral in Europa. Die twee Mongoolse magte het albei in 1225 na Mongolië teruggekeer. Later het Djengis Khan se kleinseum Batoe en die Goue Horde teruggekeer om Wolga-Bulgarye en Kiëf-Roes tussen 1237 en 1240 te verower.
Westelike Xia en die Jin-dinastie
Die vasalkeiser van die Tangoets (Westelike Xia) het vroeër geweier om aan die Mongoolse oorlog teen Chorasmië deel te neem. Westelike Xia en die verslane Jin-dinastie het ’n koalisie gevorm om die Mongole teen te staan, en het gehoop die veldtog teen Chorasmië sou keer dat die Mongole effektief reageer.
In 1226, onmiddellik nadat Djengis Khan uit die weste teruggekeer het, het hy ’n wraakaanval op die Tangoets uitgevoer. Sy leërs het Heisui, Ganzhou en Suzhou verower, en in die herfs Xiliang-fu. In November het Djengis Khan die Tangoetstad Lingzhou omsingel en die Geelrivier oorgesteek.
In 1227 het Djengis Khan se leërs die Tangoets se hoofstad, Ning Hia, verower en daarna Lintiao-fu, Xining-provinsie, Xindu-fu en Deshun-provinsie. Daarna is die Mongole na Liupanshan, Gansu-provinsie, om die strawwe winter te ontsnap. Kort hierna het die Tangoets oorgegee. Omdat hy ongelukkig was oor hulle weerstand, het Djengis Khan die hele keiserlike familie laat vermoor.
Opvolging
Wie Djengis Khan sou opvolg, was ’n belangrike onderwerp van bespreking in die khan se latere jare. Die kwessie van wie sy oudste seun, Djotsji, se regte pa was, was veral ’n teer saak vanweë Djotsji se senioriteit onder die seuns. Volgens The Secret History of the Mongols het die tweede oudste seun, Tsjagatai, net voor die inval in Chorasmië voor sy pa en broers verklaar dat hy nie Djotsji as sy pa se opvolger sou aanvaar nie.
Djotsji
Djengis Khan was bewus van die wrywing tussen sy seuns (veral tussen Tsjagatai en Djotsji) en bekommerd oor die moontlike konflik tussen hulle as hy sou sterf. Hy het dus besluit om die ryk tussen sy seuns te verdeel en hulle almal khan uit eie reg te maak, terwyl hy een seun as opvolger kies. Tsjagatai het ’n vinnige humeur gehad en was roekeloos. Toloei, die jongste seun, was nie geskik nie omdat jongste seuns in die Mongoolse kultuur nie baie verantwoordelikheid gekry het nie. As Djotsji die opvolger sou word, sou Tsjagatai waarskynlik in ’n oorlog met hom betrokke geraak het. Dus het Djengis Khan besluit om sy derde oudste seun, Ögedei, sy opvolger te maak. Djengis het gelo Ögedei is betroubaar en relatief stabiel, en sou die situasie tussen sy broers kon ontlont.
Djotsji is in 1226 oorlede, in sy pa sy leeftyd. Daar is al beweer dat Djengis Khan hom in die geheim laat vergiftig het nadat Djotsji glo gesê het hy sou mense ’n guns bewys as hy die khan doodmaak en vrede met die Moslems maak, maar die storie word in twyfel getrek.[50]
Ögedei
Ögedei Khan, wat omstreeks 1186 gebore is,[nota 3] was die tweede khagan van die Mongoolse Ryk. Hy het die uitbreiding voortgesit wat onder sy pa begin is en was ’n wêreldfiguur toe die ryk sy verste uithoeke in die weste en suide bereik het gedurende die verowerings in Europa en Asië.[51]
Dood en begrafnis
Djengis Khan is in Augustus 1227 dood tydens die val van Yinchuan, die hoofstad van die Westelike Xia. Die presiese oorsaak van sy dood is onbekend – volgens verskillende bronne was dit in ’n geveg in die Westelike Xia, weens siekte, omdat hy van sy perd geval het of aan wonde tydens ’n jaguitstappie.[52][53][54] Volgens The Secret History of the Mongols het hy van sy perd geval terwyl hy gejag het en is hy aan sy beserings dood. Hy was reeds oud en moeg van sy reise. In die Galicies-Wolhiniese Kroniek word beweer hy is in ’n geveg in die Westelike Xia dood, terwyl Marco Polo geskryf het hy is dood weens ’n infeksie van ’n pylwond wat hy in sy laaste veldtog opgedoen het.[55]
Jare voor sy dood het Djengis Khan gevra om in ’n ongemerkte graf begrawe te word, volgens die gebruik van sy stam. Sy oorskot is ná sy dood na Mongolië teruggebring en vermoedelik naby sy geboorteplek in Khentii Aimag begrawe. Volgens legende het die begrafnisstoet almal doodgemaak wat hulle teengekom het om die ligging van sy graf geheim te hou. Die Djengis Khan-mausoleum, wat baie jare ná sy dood ter gedagtenis aan hom opgerig is, staan nie waar hy begrawe is nie.
In 1939 het Chinese Nasionalistiese soldate die mausoleum van sy staanplek in Mongolië verskuif om dit teen Japannese troepe te beskerm. Dit is deur Kommunisties beheerde gebied na die veiligheid van ’n Boeddhistiese klooster, die Dongshan Dafo Dian, geneem waar dit 10 jaar lank gebly het. In 1949, terwyl Kommunistiese troepe nader gekom het, het die Nasionalistiese soldate dit nog 200 km weswaarts geskuif na die beroemde Tibettaanse Kumbumklooster naby Xining, wat gou onder Kommunistiese beheer gekom het. Vroeg in 1954 is sy doodsbaar en oorblyfsels na die oorspronklike staanplek teruggeneem. Teen 1956 is ’n nuwe tempel daar gebou om dit te huisves.[56] In 1968, tydens die Kulturele Rewolusie, het die Rooi Garde feitlik alles van waarde vernietig. Die "oorblyfsels" is in die 1970's herskep en ’n groot marmerstandbeeld van Djengis Khan is in 1989 voltooi.[57]
Op 6 Oktober 2004 is in ’n gesamentlike Japannees-Mongoolse opgrawing afgekom op wat vermoedelik Djengis Khan se paleis op die plattelandse Mongolië was, en die moontlikheid is geopper dat die khan se lang verlore graf dalk opgespoor kan word.[58] Volgens folklore is ’n rivier herlei om oor sy graf te loop sodat dit nie gevind kan word nie (soos met die Sumeriese koning Gilgamesj en Attila die Hun). Volgens ander verhale is bome op die plek geplant.
Afstamming
Benewens die meeste lede van die Mongoolse adel tot in die 20ste eeu, was die ma van keiser Baboer van die Mogolryk ’n afstammeling van Djengis Khan. Timoer (ook bekend as Tamerlane), die 14de-eeuse militêre leier, en baie ander adellikes van Sentraal-Asiatiese lande het beweer hulle is afstammelinge. Tydens die Sowjetsuiwering is die grootste deel van die adel in Mongolië vermoor.[59]
Fisieke voorkoms
Anders as die meeste keisers het Djengis Khan nooit toegelaat dat hy in portrette of standbeelde uitgebeeld word nie. Die vroegste bekende portrette van hom is ’n halfeeu ná sy dood gemaak, ook die baie bekende een in die Nasionale Paleismuseum.[60][61] Hoewel laasgenoemde dikwels beskou word as die een wat hom die getrouste uitbeeld, is dit nes al die ander ’n arbitrêre uitbeelding.[62] Hierdie vroegste portrette is deur Koeblai Khan laat maak en dit het Djengis met opset verchinees om sy nadoodse verering as ’n Chinese keiser te regverdig.[63]
Uitbeeldings van ander kulture beeld hom ook uit volgens hulle idee van hom. In Persië is hy as ’n Turkse sultan uitgebeeld en in Europa as ’n lelike barbaar met ’n wrede gesig en ongenadige oë.[64]
Die enigste individue wat Djengis Khan se fisieke voorkoms in sy leeftyd beskryf het, is die Persiese kroniekskrywer Minhaj al-Siraj Juzjani en die Chinese diplomaat Zhao Hong.[65] Minhaj al-Siraj het hom beskryf as ’n lang man, sterk gebou, "die hare van sy gesig yl en wit, met katoë gevul met ’n toegewyde energie, skerpsinnigheid en begrip, ontsagwekkend . . ."[66] Die kroniekskrywer het ook voorheen Djengis Khan se lengte genoem, asook sy sterk bou en katoë – dit was geskoei op beskrywings deur getuies in 1220.[67][68]
Ander beskrywings van die khan kom uit 14de-eeuse geskrifte. Die Persiese historikus Rashid-al-Din sê in Jami' al-tawarikh, wat aan die begin van die 14de eeu geskryf is, die meeste Bordjigin-voorouers van Djengis Khan was "lank, met lang baarde, rooi hare en blougroen oë", eienskappe wat Djengis Khan self gehad het. Dié feite word egter as omstrede beskou.[62] Ook in die Georgiese Kroniek staan in ’n paragraaf wat in die 14de eeu geskryf is Djengis Khan is ’n groot, aantreklike man met rooi hare.[69] Volgens die Britse historikus John Andrew Boyle verwys Rashid al-Din se teks oor rooi hare egter na ’n rooierige vel. Volgens hom het Djengis Khan ’n rooierige vel gehad, nes sy kinders (buiten Koeblai Khan, wat ’n blas vel gehad het).[70]
Notas
- Rashid al-Din glo Djengis Khan is in 1155 gebore, terwyl die Geskiedenis van Yuan die geboorte as 1162 aangee.
- Ogedei is volgens Westerse standaarde in 1241 op 55-jarige ouderdom oorlede, wat beteken hy is in 1186 gebore.
Verwysings
Verdere leesstof
Skakels
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
