Селен

Селен (лат. Selenium, Se) — Менделеевның периодик таблицасының 4 период, 16 төркем элементы. Тәртип номеры - 34. Атом массасы элемент 78,971(8)^[1]

Подробнее Мышьяк◄Селен / Selenium (Se) ►Бром, Атомның үзлекләре ...

Мышьяк◄

Селен / Selenium (Se)

►Бром

Атом номеры

34

Матдәнең тышкы күренеше

Атомның үзлекләре

Атом массасы
(моляр масса)

78,96 (3) а. м. б. (г/моль)

Атом радиусы

пм

Ионлаштыру энергиясе
(беренче электрон)

кДж/моль (эВ)

Электрон конфигурациясе

Химик үзлекләре

Ковалент радиусы

пм

Ион радиусы

пм

Электр тискәрелеге
(Полинг буенча)

Электрод потенциалы

Оксидлашу дәрәҗәсе

Матдәнең термодинамик үзлекләре

Тыгызлык

4,82 г/см³

Моляр җылы сыешлыгы

Дж/(K·моль)

Җылы үткәрүчелек

Вт/(м·K)

Эрү температурасы

K

Эрү җылылыгы

217 кДж/моль

Кайнау температурасы

685 K

Парга әйләнү җылылыгы

кДж/моль

Моляр күләм

см³/моль

Матдәнең кристаллик рәшәткәсе

Рәшәткә төзелеше

Рәшәткә параметрлары

Å

Дебай температурасы

K

Ябу

Киселештә ялтыраучан, соры төстә (аллотроп формасы тотрыклы, тотрыксыз формалары — кызыл төснең төрле төсмерләрендә). Халькогеннарга карый. Металл түгел.

Селен элементының символы — Se (Селен тип укыла).

1817 елда Й. Я. Берцелиус тарафыннан ачылган.

Берцелиус Готлиб Ган белән бергә күкерт кислотасында өлешчә кызыл, өлөшчә көрәнсу утырмаларын тикшергәннәр.

Тикшерүләрендә ул әлегә кадәр билгеле булмаган, сыйфатлары буенча теллурга охшаш металл таба. Теллур — Җир планетасының исеме, Берцелиус үзе әйтүенчә, аны шул аналогия нигезендә яңа матдәне Селен (Ай планетасы) дип атый (грек σελήνη)^[2]

Селенның агулы булуы соңрак ачыкланган. 1954 елда селенның микроорганизмнар өчен биологик әһәмиятенең беренче билгеләре табыла^[3]^[4].. 1957 елда имезүселәр биологияһында селендың мөһим роле асыклана^[5]^[6]..

1970-енче елларда үзара бәйсез ике энзим төркемендә селен барлыгы ачыклана, соңыннан аксымнарда селеноцистеин табыла^[7]

Атамасы грек. σελήνη — Ай планетасыннан. Элемент табигатьтә аның белән химик яктан охшаш теллурның (Җир хөрмәтенә аталган) иярчене булуы белән бәйле.

Җир кабыгында селен нисбәте — 500 мг/т. Селен 37 минерал барлыкка китерә, алар арасында беренче чиратта ашавалит FeSe, клаусталит PbSe, тиманнит HgSe, гуанахуатит Bi₂(Se, S)₃, хастит CoSe₂, платинит PbBi₂(S, Se)₃ булырга тиеш. Сирәк кенә селен самородогы очрый. Төп сәнәгать әһәмиятенә сульфид ятмалары ия. Сульфидларда селен микъдары 110 г/т кадәр тирбәлә. Диңгез суында селен концентрациясе 0,4 мкг/л^[8]. Кавказ Минераль суларында селен 110 мкг/л тәшкиләтле чыганак бар^[9].

[1]
ингл. Atomic weights of the elements 2013 (IUPAC Technical Report)
[2]
Цитирование по статье http://www.chemistry.narod.ru/tablici/Elementi/se/Se.htm 2007 елның 25 гыйнвар көнендә архивланган.
[3]
Pinsent, Jane {{{башлык}}}(ингл.) // Biochem J.(ингл.)татар. : journal. — Т. 57. — № 1. — С. 10—16. — PMID 13159942.
[4]
Stadtman, Thressa C. {{{башлык}}} (und). — С. 831. — ISBN 0-306-46378-4. — DOI:10.1007/0-306-47466-2_267
[5]
Schwarz, Klaus; Foltz, Calvin M. {{{башлык}}}(ингл.) // Journal of the American Chemical Society(ингл.)татар. : journal. — Т. 79. — № 12. — С. 3292—3293. — DOI:10.1021/ja01569a087
[6]
Oldfield, James E. {{{башлык}}} (und). — С. 1. — ISBN 978-0-387-33826-2. — DOI:10.1007/0-387-33827-6_1
[7]
Hatfield, D. L.; Gladyshev, V. N. {{{башлык}}}(ингл.) // Molecular and Cellular Biology(ингл.)татар. : journal. — Т. 22. — № 11. — С. 3565—3576. — DOI:10.1128/MCB.22.11.3565-3576.2002 — PMID 11997494.
[8]
Riley J.P., Skirrow G. Chemical Oceanography. Vol. I, 1965.
[9]
http://светоносная.рф/index_htm_files/protocol.pdf 2020 елның 9 гыйнвар көнендә архивланган.

Селен// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 23-й т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

Atomic Weights of the Elements 2001, Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.(ингл.)
IUPAC Standard Atomic Weights Revised 2005 елның 29 декабрь көнендә архивланган. (2005).(ингл.)