Bütün Azerbaycan

Bütün Azerbaycan (Azerice: Bütöv Azərbaycan), günümüzde Azerbaycan Türklerinin yaşadığı ve tarihsel olarak yaşamış oldukları toprakların birleştirilmesini öngören etnik irredantist düşünce.

Bütün Azerbaycan'ın haritası.

Bütün Azerbaycan düşüncesi Azerbaycan'ın ikinci cumhurbaşkanı Ebulfez Elçibey tarafından şekillendirilmiştir. Elçibey, 1997 yılında Bütün Azerbaycan Birliği (Bütöv Azərbaycan Birliyi)'ni kurmuştur.^[1] 1997 yılında Ankara'da Ecdâd Yayınları'ndan Elçibəy'in "Bütöv Azerbaycan yolunda" adlı kitabı yayımlanmıştır.^[2]

Tarihi

Bütün Azerbaycan konsepti ilk olarak İran kontrolü altındaki Güney Azerbaycan'da yaşayan Türk siyasi aktivist Piruz Dilenci tarafından dile getirildi. Bu konsepte Azerbaycan'ın seçilmiş ilk cumhurbaşkanı olan Ebulfez Elçibey de destek verdi ve daha sonra bu konuda Bütün Azerbaycan Yolunda (Bütöv Azərbaycan Yolunda) isminde bir kitap yazdı. Sovyetler Birliği'nin dağılması ile bağımsızlığına kavuşan Azerbaycan Cumhuriyeti'nin bütün Azerbaycan Türklerini kapsamadığını savunan Bütün Azerbaycan düşüncesine göre Azerbaycan Türkleri 1828 yılında yapılan Türkmençay Antlaşması'ndan beri parçalanmış durumdadırlar. Azerbaycan Türklerinin bir araya gelmesi ve tek devlet olması onların tarihi ve etnik haklarıdır. Bunun gerçekleşmesi için de İran yönetimi altında bulunan ancak demografik olarak Türklerin çoğunluğu oluşturduğu Doğu Azerbaycan, Batı Azerbaycan, Erdebil eyaletleri ile Tebriz,Urmiye şehirleri İran'dan ayrılmalı ve Azerbaycan Cumhuriyeti ile birleşmelidirler. Elçibey bundan sonra Türkiye ve Birleşik Azerbaycan'ın bir federasyon çatısı altında birleşmesini öngörüyordu.^[3][4]

2020 Karabağ Savaşı ve Sonrası

Azerbaycan Türkçesi konuşanların dağılımı, 2021

Azerbaycan Türkçesi Doğu Anadolu'dan Hazar Denizine kadar geniş bir coğrafyada konuşulmaktadır. Bugün Azerbaycan Türkçesi konuşan en büyük insan topluluğu İran içerisinde yer almaktadır ancak İran'da Türkçenin herhangi bir resmi statüsü yoktur. İran hükûmeti 1992 yılında Ermenistan ve Azerbaycan'ın bağımsız olmasından sonra Azerbaycan Türkleri'nin etnik temelli siyasi hareketlerinden çekindiği için Ermenistan'a siyasi ve askeri destek verdi. Ermenistan işgali altındaki Dağlık Karabağ bölgesi ile İran uzun bir süre ticaret yaptı. 2020 Karabağ Savaşı sırasında İran hükûmetinin Ermenistan'a siyasi ve askeri destek vermesi İran'da yaşayan Azerbaycan Türkleri arasında infiale ve büyük protestolar yaşanmasına sebep oldu. Onbinlerce protestocu Tebriz, Tahran, Urmiye, Zencan gibi birçok şehirde şehir meydanları ve hükûmet binaları önünde protesto gösterisi düzenledi. Bu dönemde İran ile Azerbaycan Cumhuriyeti arasında siyasi gerilim yaşandı. Bu gerilim, 10 Aralık 2020'de Erdoğan'ın Güney Azerbaycan ve Aras Nehri hakkında bir şiir okumasıyla Türkiye-İran arası bir gerilime dönüştü.