Loading AI tools
İran'da bir şehir Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Tebriz (Farsça: تبریز, Azerice: Təbriz), İran'da Doğu Azerbaycan Eyaleti'nin yönetim merkezi olan şehir. Tebriz İran'ın kuzey batısındaki en büyük şehri, aynı zamanda İran Azerileri'nin yoğunluklu olarak yaşadığı bir şehirdir.
| Tebriz تبریز | |
|---|---|
   _-_panoramio.jpg)    | |
  Tebriz Şehrin İran'daki konumu | |
| Ülke | İran |
| Eyalet | Doğu Azerbaycan Eyaleti |
| Şehristan | Tebriz şehristanı |
| Bahş | Merkezî bahşı |
| İdare | |
| • Belediye Başkanı | İrec Şehin Baher |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 2.356 km² |
| Rakım | 1.351 m |
| Nüfus (2020)[1] | |
| • Toplam | 3.043.633 |
| • Yoğunluk | oto/km² |
| Zaman dilimi | UTC+03.30 (IRST) |
| • Yaz (YSU) | UTC+04.30 (IRST) |
| Alan kodu | 041 |
Resmî site www.tabriz.ir | |
Aynı zamanda eyaletin aynı isimli Tebriz şehristanı'nın da yönetim merkezi olan şehrin 2020 yılı resmî nüfusu 3.043.633[2]
Şehir nüfusunun çoğunluğunu İran Azerileri oluşturur. Halkın dili Azerbaycan Türkçesi'dir. Nüfus açısından İran’ın Tahran, Meşhed,İsfahan, Kerec ve Şiraz'dan sonra altıncı en büyük şehridir.[3] Sanayi bakımından İran’ın ikinci şehridir.
Tebriz adının Farsçadaki teb (ateş) ve rîz (akıtan, döken) sözcüklerinin birleşmesinden meydana geldiği söylenmektedir. Adın ortaya çıkışına dair bir hikâye bulunmaktadır. 791'de Abbasi Halifesi Harun Reşid'in ateşli hastalığa yakalanan eşi Zübeyde Hatun'un Tebriz'deki kaplıcalara girdikten sonra sağlığına kavuştuğu için buranın adı Tebriz (ateş döken) olmuştur.[4]
Evliya Çelebi de şehrin adını "sıtma dökücü" olarak aktarmıştır.[5]
Şehrin adı Arap coğrafya kitaplarında Tibriz, Bizans ve Ermeni kaynaklarında Tavrez ve Tavreş şeklinde geçer. Avam halk buraya Tevriz de demekteydi.[6]
 Tebriz iklimi  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aylar | Oca | Şub | Mar | Nis | May | Haz | Tem | Ağu | Eyl | Eki | Kas | Ara | Yıl |
| En yüksek sıcaklık (°C) | 16,0 | 19,0 | 25,6 | 31,2 | 33,8 | 39,0 | 42,0 | 41,0 | 38,0 | 30,6 | 23,4 | 21,8 | 42,0 |
| Ortalama en yüksek sıcaklık (°C) | 2,3 | 4,9 | 10,6 | 17,0 | 22,8 | 28,8 | 32,8 | 32,7 | 28,3 | 20,7 | 12,0 | 5,2 | 18,2 |
| Ortalama sıcaklık (°C) | −1,7 | 0,5 | 5,6 | 11,5 | 16,7 | 22,1 | 26,0 | 25,9 | 21,4 | 14,5 | 7,1 | 1,2 | 12,6 |
| Ortalama en düşük sıcaklık (°C) | −5,7 | −3,9 | 0,6 | 6,0 | 10,7 | 15,4 | 19,3 | 19,1 | 14,5 | 8,4 | 2,1 | −2,9 | 7,0 |
| En düşük sıcaklık (°C) | −30 | −25 | −20 | −15 | 0,6 | 4,0 | 7,0 | 10,0 | 4,0 | −4 | −17 | −23,5 | −30 |
| Ortalama yağış (mm) | 24,0 | 28,2 | 45,0 | 56,6 | 43,1 | 19,4 | 5,6 | 3,3 | 10,9 | 24,5 | 30,1 | 24,1 | 318,8 |
| Kaynak: İran Meteoroloji Örgütü[7] | |||||||||||||
Tebriz’in ne zaman kurulduğu hakkında kesin bilgi yoktur. Şehirde yapılan arkeolojik kazılara göre Tebriz’in 5 bin yıllık bir geçmişi olduğu tahmin edilmektedir.
Çeşitli kaynaklar III. yüzyılda şehrin varlığından söz ederler. Gazaka olarak da bilinen kent Atropatena’nın başkentiydi. Fakat sonra bir depremde yıkıldı ve Arap hâkimiyeti zamanında tekrar imar edildi.[8]
Tebriz’in kuruluşu Ahameniş İmparatorluğu öncesine dayanır. İsmi Tavrez, Tavrej, Taris ve Turi diye de tarih kitaplarında geçen Tebriz, tarihi boyunca yıkımlara uğrayıp yeniden inşa edilmiştir.
Tebriz'in eski ismi Tavrez, Tavriz şeklinde olmuştur. Tebriz kelimesi Kıpçakçaya ait bir kelimedir: Tebriz = Tavris = Tavaris. Yani (tav)+(aris) "dağ+arası".[kaynak belirtilmeli] Bu da Tebriz şehrinin üç yandan dağlar ile çevrili olmasıyla ilgilidir.
Eskiden beri önemli bir merkez olan Tebriz’in kuruluşunu hazırlayan etkenlerden biri de kuzey-güney ve doğu-batı doğrultularında önemli yollar üzerinde (İpek ve Baharat yolları üzerinde) bulunmasıdır. Tebriz, doğu ile batı arasında bir Orta Çağ kültür merkezi olmuştur.[9] Tebriz, gerek içinde barındırdığı Türk nüfusu ve gerekse İran’ı yüzyıllar boyunca yöneten İran Azerileri açısından önemli bir merkezdir.[10]
1174 yılında Tebriz ele geçirilmiş Kızıl Arslan onu İldenizliler’in başkenti yapmıştır.[11]
Abaka Han devrinde (1265-1281) Tebriz, İlhanlıların başkenti oldu. Gazan Han'ın saltanatı sırasında başkent olan Tebriz'de 1299’dan sonra geniş bir imar faaliyetine girişildi. 1336’dan sonra Celayirlilerin eline geçen şehir daha sonra Timur tarafından istila edildi. Timurlular zamanı imparatorluğun batı eyaletlerinin idari merkezi olan şehir imar faaliyetleri ile daha da geliştirildi. Timur'un ölümünden sonra şehir onun oğulları arasında el değiştirdi.
1406’da Tebriz, Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf’un eline geçti. Kara koyunlular zamanında da Tebriz başkent olarak kullanıldı. Timur’un yerine geçen Şahruh, 1436’da Tebriz’i kesin olarak ülkesine kattı. Şehrin yönetimini oğlu Cihanşah’a verdi. Cihanşah devrinde Tebriz’de meşhur Gökmescit ve daha birçok bina yapıldı. 1468’de Tebriz Akkoyunlular hükûmdarı Uzun Hasan tarafından alındı.
I. İsmail Akkoyunlu Elvend Mirza'yı Şarur (Nahçıvan) yakınlarında yendikten sonra 1501 yılının Temmuz ayında Tebriz'de kendisini Şah ilan etti ve Safevi Devleti'ni kurdu. Safeviler'in başkenti olan Tebriz, Yavuz Sultan Selim zamanındaki Çaldıran Muharebesinden sonra Osmanlılarla Safeviler arasında birçok kere el değiştirdi.
| 1375-1468 Karakoyunlular |
| 1469-1501 Akkoyunlular |
| 1501-1514 Safeviler |
| 1514 Osmanlılar (Tebriz'in Zaptı (1514)) |
| 1514-1534 Safeviler |
| 1534-1535 Osmanlılar |
| 1535-1548 Safeviler |
| 1548 Osmanlılar |
| 1548-1585 Safeviler |
| 1585-1603 Osmanlılar (Tebriz Kuşatması (1585) ve Tebriz Kuşatması (1585-1586)) |
| 1603-1610 Safeviler (Tebriz Kuşatması (1603)) |
| 1610-1611 Osmanlılar |
| 1611-1725 Safeviler |
| 1725-1730 Osmanlılar (Tebriz Kuşatması (1725)) |
| 1730-1731 Safeviler |
| 1731-1732 Osmanlılar |
| 1732-1747 Afşarlar |
| 1747-1802 Tebriz Hanlığı/Zend Hanedanı |
| 1802-1827 Kaçar Hanedanı |
| 1827-1828 Rus İmparatorluğu |
| 1828-1925 Kaçar Hanedanı |
| 1925-1945 Pehlevi Hanedanı
1945-1946 Azerbaycan Millî Hükûmeti 1946-1979 Pehlevi Hanedanı |
| 1979-1979 İran Geçici Hükümeti |
| 1979- İran |
Kuzeyde Eynali Dağı, güneyde volkanik Sehend Dağı arasında bulunmaktadır. Bu yüzden dağlarla çevrili bir düzlükte kurulmuştur. Ayrıca Kömür Çayı (Mehran Çayı ya da Kuru Çay) ve Acı Çay’ın birleşmesinden oluşan nehir yatağında konumlanmıştır. İmam Humeyni Caddesi kenti doğudan batıya iki parçaya bölen bir ana caddedir. Bu caddenin bir ucunda Tahran’a giden ana yol, diğer ucunda ise Tebriz Garı bulunmaktadır. İran Ermenilerinin piskoposu Tebriz'de oturur.
Şems-i Tebrizi 1185 yılında bu şehirde doğmuştur.
Tebriz bulunduğu coğrafya nedeni ile, İran'ın batı kapısı olarak görülür bu yüzden birçok modern yapı ve etkinlik, İran’da ilk olarak Tebriz’de yapılmıştır veya görülmüştür. Bu yüzden çoğu Tebrizli İran'ın ilk modern hayata geçen şehri olarak görürler:
Tebriz İran’ın sanayi üretiminde büyük bir paya ve öneme sahiptir. Tebriz’in modern sanayisi başlıca otomotiv, makine, kimya, petrokimya, petrol rafinerisi, çimento, elektrik/elektronik eşya ve tekstil üzerine kuruludur.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
