Afganistan,[d] resmi adıyla Afganistan İslam Emirliği,[e] Orta Asya ve Güney Asya'nın kesiştiği noktada yer alan ve denize kıyısı olmayan bir ülkedir. Doğu ve güneyde Pakistan, batıda İran, kuzeybatıda Türkmenistan, kuzeyde Özbekistan, kuzeydoğuda Tacikistan ve kuzeydoğu ve doğuda Çin ile komşudur. 652.864 kilometrekarelik bir alanı kaplayan ülke, Hindukuş Sıradağları tarafından ayrılan kuzey ve güneybatıdaki ovalarla ağırlıklı olarak dağlıktır. Kâbil ülkenin başkenti ve en büyük şehridir. Dünya Nüfus incelemesine göre, 2023 yılı itibarıyla Afganistan'ın nüfusu 43 milyondur.[29] Afganistan Ulusal İstatistik Bilgi Kurumu, 2020 yılı itibarıyla nüfusun 32,9 milyon olduğunu tahmin etmektedir.[30]
Afganistan | |||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
.svg) _-_AFG_-_UNOCHA.svg) | |||||||||||||||||||||||||
| Başkent ve en büyük şehir | Kâbil 34°32′K 69°08′D | ||||||||||||||||||||||||
| Resmî dil(ler) | |||||||||||||||||||||||||
| Etnik gruplar | |||||||||||||||||||||||||
| Resmî din | İslam | ||||||||||||||||||||||||
| Demonim | Afgan[b][12][13] | ||||||||||||||||||||||||
| Hükûmet | Üniter totaliter[14] geçici teokratik İslam emirliği[15][16][17] | ||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
| Yasama organı | Tok[c] | ||||||||||||||||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||||||||||||||||
• Toplam | 652.867[22] km2 (40.) | ||||||||||||||||||||||||
• Su (%) | ihmal edilebilir | ||||||||||||||||||||||||
| Nüfus | |||||||||||||||||||||||||
• 2023 tahminî |  41.128.771[23] (37.) | ||||||||||||||||||||||||
• Yoğunluk | 48,08/km2 | ||||||||||||||||||||||||
| GSYİH (SAGP) | 2020 tahminî | ||||||||||||||||||||||||
• Toplam | $81,007 milyar[24] | ||||||||||||||||||||||||
• Kişi başına | $2459 [24] (179.) | ||||||||||||||||||||||||
| GSYİH (nominal) | 2020 tahminî | ||||||||||||||||||||||||
• Toplam | $20,136 milyar[24] | ||||||||||||||||||||||||
• Kişi başına | $611[24] (190.) | ||||||||||||||||||||||||
| İGE (2022) |  0.462[25][26]düşük · 182. | ||||||||||||||||||||||||
| Para birimi | Afgani (Darice: افغانی) (AFN) | ||||||||||||||||||||||||
| Zaman dilimi | UTC+4:30 Hicrî takvim[27] (ASZ) | ||||||||||||||||||||||||
| Yaz saati uygulamasına uyulmamaktadır[28] | |||||||||||||||||||||||||
| Trafik akışı | sağ | ||||||||||||||||||||||||
| Telefon kodu | +93 | ||||||||||||||||||||||||
| ISO 3166 kodu | AF | ||||||||||||||||||||||||
| İnternet alan adı | .af | ||||||||||||||||||||||||
Afganistan'da insan yerleşimi Orta Paleolitik döneme kadar uzanmaktadır. Halk arasında İmparatorluklar Mezarlığı olarak anılan bu topraklar,[31] Persler, Büyük İskender, Maurya İmparatorluğu, Arap Müslümanlar, Moğollar, İngilizler, Sovyetler Birliği ve ABD liderliğindeki koalisyon da dahil olmak üzere çok sayıda askeri sefere tanıklık etmiştir. Afganistan aynı zamanda Grek-Baktriyalılar ve Babürlülerin ve diğerlerinin büyük imparatorluklar kurmak için yükseldikleri bir kaynak olmuştur.[32] Hem İran hem de Hint kültür alanlarındaki çeşitli fetihler[33][34] ve dönemler nedeniyle bölge Zerdüştçülük, Budizm, Hinduizm ve daha sonra İslam için bir merkez olmuştur.[35] Modern Afganistan devleti 18. yüzyılda Durrani Afgan İmparatorluğu ile başlamıştır,[36] ancak Dost Muhammed Han bazen ilk modern Afgan devletinin kurucusu olarak kabul edilmektedir.[37] Afganistan, Britanya İmparatorluğu ile Rus İmparatorluğu arasındaki Büyük Oyun'da bir tampon devlet haline gelmiştir. İngilizler Hindistan'dan Afganistan'a boyun eğdirmeye çalışmış ancak Birinci İngiliz-Afgan Savaşı'nda püskürtülmüştür; İkinci İngiliz-Afgan Savaşı'nda ise İngilizler zafer kazanmıştır. 1919'daki Üçüncü İngiliz-Afgan Savaşı'nın ardından Afganistan yabancı siyasi hegemonyadan kurtuldu ve 1926'da bağımsız Afganistan Krallığı olarak ortaya çıktı. Bu monarşi 1973 yılında Zahir Şah'ın devrilmesine ve ardından Afganistan Cumhuriyeti'nin kurulmasına kadar neredeyse yarım yüzyıl sürmüştür.
1970'lerin sonlarından bu yana Afganistan'ın tarihine darbeler, işgaller, isyanlar ve iç savaşlar da dahil olmak üzere kapsamlı savaşlar hakim olmuştur. Çatışma, 1978'de komünist bir devrimin sosyalist bir devlet kurmasıyla başladı (kendisi de 1973'teki bir darbenin ardından kurulan diktatörlüğe bir yanıttı) ve ardından gelen çatışmalar Sovyetler Birliği'nin 1979'da Afganistan'ı istila etmesine neden oldu. Mücahitler, Sovyet-Afgan Savaşı'nda Sovyetlere karşı savaştı ve Sovyetlerin 1989'da çekilmesinin ardından kendi aralarında savaşmaya devam ettiler. Taliban 1996'ya kadar ülkenin büyük bölümünü kontrol etti, ancak Afganistan İslam Emirliği 2001'de ABD'nin Afganistan'ı istilasıyla devrilmeden önce çok az uluslararası tanınırlığa sahipti. Taliban, Kabil'i ele geçirdikten sonra 2021'de iktidara geri döndü ve 2001-2021 savaşını sona erdirdi.[38] Taliban hükûmeti uluslararası alanda tanınmamaya devam ediyor.[39]
Afganistan lityum, demir, çinko ve bakır gibi doğal kaynaklar bakımından zengindir. Kenevir reçinesinin en büyük ikinci,[40] safran[41] ve kaşmirin[42] ise en büyük üçüncü üreticisidir. Ülke, Güney Asya Bölgesel İşbirliği Teşkilatının bir üyesi ve İslam İşbirliği Teşkilatının kurucu üyesidir. Afganistan, İnsani Gelişme Endeksi'nde 180. sırada yer alarak dünyanın en az gelişmiş ülkeleri arasında yer almaktadır. Afganistan'ın gayrisafi yurtiçi hasılası (GSYH) satın alma gücü paritesine göre 81 milyar dolar, nominal değerlere göre ise 20,1 milyar dolardır. Kişi başına düşen GSYH, 2020 itibariyle en düşük ülkeler arasındadır.
Etimoloji
"Afgan" adı, bazı bilginlere göre, Hindukuş bölgesinin eski sakinleri olan Aśvakan veya Assakan adından türetilmiştir.[43][44][45][46][47] Aśvakan kelime anlamı, "atlılar", "at yetiştiricileri" veya "süvariler" anlamına gelir.[48] Tarihsel olarak, Afgan etnik adı, etnik Peştunlar için kullanılmıştır.[49] Afgan adının Arapça ve Farsça biçimi ilk olarak 10. yüzyıl coğrafya kitabı Hudûd el-âlem'de onaylanmıştır.[50] Adın son kısmındaki "-stan", Farsçada "-yeri" anlamına gelen bir ektir. Bu nedenle, "Afganistan", tarihsel anlamda "Afganların ülkesi" veya "Peştunların ülkesi" anlamına gelir.[51]
Tarihçe
Tarihöncesi ve Antik Çağ
Arkeolojik kazılarda paleolitik, mezolitik, neolitik, bronz ve demir çağlarına ait tipik eserlere rastlanan Afganistan topraklarında, kentsel yaşamın MÖ 3000 ile MÖ 2000 yılları arasında başlamış olabileceği değerlendirilmektedir. Afganistan'da Ahameniş hakimiyeti II. Kiros tarafından MÖ 6. yüzyılda kurulmuş ve I. Darius tarafından güçlendirilmiştir. Bu siyasi varlık Büyük İskender’in Afganistan fetihlerine kadar hüküm sürmüştür.
Büyük İskender’in Keyânîler'i yıkması ile Makedonyalılar Afganistan topraklarında hüküm sürmeye başlamıştır. İmparatorluk parçalandıktan sonra oluşmuş Selefkî İmparatorluğu'nda ayrılmış Grek-Baktriya Krallığı Afganistan’da hüküm sürmüştür. Son Grek Kral Hermaeus, MS 45 yılına doğru Kuşanlar'ın egemenliğini kabul etmiştir. Bu döneme kadar yaklaşık iki yüz yıl, küçük Yunan prenslikleri, Yüeçiler'in baskısı ile kuzeyden güneye sürülerek Afganistan’ın büyük bir kısmını işgal eden İskitler ve işgalci diğer kavimlerle beraber yaşamışlardır. Hint-İskitler Afganistan’dan Hindistan’a Baltistan, İran’a Herat üzerinden yürümekle birlikte bugün Sistan olarak anılan o zamanki “Drangiana” bölgesini ele geçirmişlerdir. İskitler ayrıca Büyük İskender'in haleflerinden bir Yunan prensin elindeki Baktriya'yı işgal etmişlerdir. Ancak Yüeçiler'in baskısı devam edince buradan da çıkmak zorunda kalmışlardır.
Sistan (Sakastana) bölgesindeki İskitler üzerinde önemli etkiler bırakan Part İmparatorluğu, Baktriya Devleti’nin kurulduğu dönemlerde Kuzey İran'da siyasi bir varlık olarak ortaya çıkmıştır. Yüeçiler MÖ 140 yılında Kuşanların liderliğinde Baktria bölgesi ele geçirerek egemenlikleri altına almaları sonucu bölgenin etnik ve kültürel yapısı bu yeni katılımla daha da zenginleşmiştir. Yüeçiler’in beş kolundan biri olan Kuşanlar, diğer Yüeçi prenslikleri üzerinde hakimiyet kurduktan sonra Afganistan’da bulunan rakip devletleri MÖ 50 ile MS 50 yılları arasında etkisiz hale getirmeyi başarmışlardır. Kuşanlar, Part İmparatorluğu'na boyun eğdirmiş ve Kâbil'i de ele geçirmişlerdir. Kuşan hakimiyet alanı I. Kaphidies zamanında Afganistan’ı da içine alacak şekilde Parthia ülkesinden Ganj Nehri’ne kadar, kuzeyde ise Soğdiana'ya kadar genişlemiştir. Bugünkü Bagram şehri ise iki bin yıl önce Kuşanlar'a başkentlik yapmıştır.
Kuşanlardan sonra Ak Hunlar 460 yılı civarında, Hazar Denizi’nden başlayan ve doğuya doğru Kuzey Afganistan’ı da içine alan bir devlet kurmuşlardır. Bölgenin Ak Hun hakimiyetine girmesine kadar devam eden dönem, Afganistan’da İran ve Hindistan nüfuz mücadelesi dönemi olmuştur. Bu dönemde Partların etkisi tamamıyla ortadan kalkmış ve onların yerini Sasaniler almıştır. Kuşanların Afganistan’daki hakimiyeti 5. yüzyıl sonuna doğru Sasanilerle mücadele eden Akhunların bölgeyi istila etmelerine kadar sürmüştür. Akhunların güçlenmesi ile etkisizleşen Kuşan beyleri ise “Şahi” unvanı ile Müslümanların Afganistan topraklarında görülmeye başladıkları 880 yılına kadar Kâbil'de hüküm sürmeye devam etmişlerdir.
Orta Çağ
Arap ordularının önce 636 yılında Kadisiye'de, ardından 642 yılında Nihavend Muharebesi'nde Sasaniler'i yenmeleri ile İslamiyet'in yayılması doğuya doğru ivme kazanmıştır. Basra Valisi Abdullah Bin Amir 650 yılında bir ordusunu Horasan’a, diğer bir ordusunu da Sasani Kralı III. Yezdigirt'in peşinden Sistan'a doğru göndermiştir. Sasani Kralı'nın ele geçirilip öldürüldüğü bu sefer sonunda Arap orduları ilk defa Batı ve Kuzey Afganistan'ı, Baktria ve Herat'ı işgal etmişlerse de bölgede tamamen hakimiyet kuramamışlardır. Ancak Muaviye döneminde, 698 ve 700 yılında İslam orduları Kâbil'i almak için saldırılarda bulunmuştur.
861 yılında Sistan'daki askerî güce komuta etmeye başlayan Yakub bin Leys komutasındaki Seferîler, 867 yılında Kirman, Şiraz ve Herat'ı ele geçirdi. 871 yılında ise Belh, Baktriya ve Kâbil bölgesinin yönetimi halife tarafından Yakub bin Leys'e verilmiştir. İran Platosu, Orta Asya ve Hindistan altkıtası arasında bu üç istikamete bağlantı sağlayan stratejik özelliği ile Kâbil Vadisi, İslam'a karşı uzun yıllar direniş merkezi olmuştur. Bu dönemde Orta Asya kökenli kavimlerin Afganistan'daki hakimiyetlerinin öne çıktığı görülmektedir.
.PNG)
Afganistan toprakları bu zaman diliminde Türk soylu kavimler ile İrani kavimler arasında bir mücadele ve hakimiyet sahası olmuştur. Saffarilerin 900 yılında Sâmânîler'e mağlup olmasıyla Afganistan'ın bir bölümü Samani egemenliğine geçti. Gazne Hanedanı'nın asıl kurucusu Sebük Tigin, Samanilerin otoritesini tanımakla birlikte kendi adına para bastırmış, Zamin-Davar, Gor ve Zabilistan, bölgesinde güçlü bir otorite tesis etmiştir. Afganistan'da böylelikle egemenlik kuran Sebük Tigin, Gazne'yi işgal eden ve Kâbil bölgesinde hakimiyet kurmaya çalışan Pencab Racası Jaipal'a karşı başlattığı mücadele sonunda 988 yılında Kâbil ve civarını kendi hakimiyet alanına alarak Gazne Devleti topraklarına katmıştır.
Taciklerin bir kolu olan Gurlular ile Behramşah'ın uzun süren mücadelesi Gaznelilerin aleyhine sonuçlanmış ve Gazne, Gurlu beyi Alaaddin tarafından ele geçirilmiştir. Gurlular 1187 yılında Gazne Devleti'ni tamamen ortadan kaldırmıştır. Ancak Gurlular'ın Afganistan Platosu'nda kurmuş oldukları hakimiyet de uzun sürmemiştir. Gurlu ordusu 1204 yılında Harzemşahlar ve Karahıtaylar'ın müşterek ordusuna karşı yapmış olduğu savaşta yenilmesinden sonra Gazne bir süre Gurlu ordusunda görevli Türk komutanların denetimine geçmiştir. Gazne, 1215 yılında Harzemşahlar tarafından ele geçirilmiş ve Gurlular dönemi Afganistan'da tamamen kapanmıştır.
Harzemşahların egemenliği de uzun sürmemiş, Cengiz Han önderliğindeki Moğollar tarafından Gazne, Kâbil ve 1222 yılında Herat ele geçirildi. Ögeday'in ölümü ve Moğol İmparatorluğunun bölünmesi üzerine Afganistan, İlhanlıların yönetimine girmiştir. Bölgedeki Moğol egemenliği, 14. yüzyıl sonlarında Timur ordularınca sona erdirilmiştir. Timur'un kurduğu devlet, ölümünden sonra dağılmışsa da torunlarından Muhammed Babür'ün bölgede kurduğu devlet uzun süre yaşamıştır.
Babür Devleti, Afganistan'ı hakimiyet altında tutmakla birlikte Hindistan ve Afganistan arası dengeyi sağlayamamış ve ağırlığı Hindistan'a kaydırmıştır. Bu durum; kuzeyden Özbekler ve kuzeybatıdan da Safevilerin Afganistan'a inmesine sebep olmuştur. Böylece 17. yüzyılın ortalarına doğru Abdali ve Galzay adını almış olan Halaçlar, dağlık bölgelerden Kandehar ve Zemindaver'in daha verimli bölgesi olan Tarnak Argandap vadilerine göçmüşlerdir.
Modern Çağ
18. yüzyılda Babürlüler'in zayıflaması üzerine, Afgan kabileleri de bağımsız hareket etmeye başlamıştır. Bu durumda Gılzay gibi bazı kabilelerin Babür, Abdaliler gibi bazılarının da İran tarafında yer almaları, ülkedeki karışıklığı artırmıştır. Bu esnada Nadir Kulu komutasındaki Türkmen ordusu Afganistan ve İran'ı yönetim altına almış; Hindistan'daki Babür Devleti de vergiye bağlanmıştır. Nadir Şah'ın ölümünden sonra yönetime geçen Ahmet Şah, Hindistan'daki Babür Devleti'ni hakimiyeti altına almıştır (1756-1757).
Bu yıllarda İran'ın sergilediği yayılmacı politikanın tehlikesini gören Ahmet Şah, bu konuda Osmanlı Devleti ile ortak hareket etmeyi istemiş olsa da girişimlerinden bir netice alamamıştır. Ahmet Şah'tan sonra Afganistan yönetiminde bulunan Timur Şah ve Zaman Şah dönemlerinde ülke, önceki ihtişamlı ve güçlü durumunu koruyamamış, iç karışıklıklar baş göstermiştir.
Bu karışıklıklar 19. yüzyılın ilk çeyreğine kadar sürdükten sonra, Dost Muhammed'in yönetime geçmesi ile ülkedeki birlik tekrar sağlanmıştır. Ancak bu dönemde ise Kuzey Hindistan, Afgan birliğini zayıflatma çabası içine girmiştir. Bu yıllarda İngilizlerin yavaş yavaş Hindistan'ı hakimiyetleri altına aldıkları gözlenmektedir. İlk Afgan-İngiliz ilişkisi, Kuzey Hindistan'da Peşaver probleminin çözümünde İngiliz hakemliği ile olmuştur. Arkasından 1839-1842 yılları arasında süren I. İngiliz-Afgan Savaşı patlak vermiştir.
Dost Muhammed, ülkesi İngilizler tarafından işgal edilmesine rağmen 1863'te Kâbil'e dönerek tekrar Afgan birliğini sağlamıştı. Dost Muhammed'in 9 Haziran 1863 tarihinde vefat etmesi ile Afganistan, tekrar iktidar mücadele kaosuna sürüklenmiştir. Oğlu Şir Ali'nin 1868'de iktidarı ele geçirmesiyle bu mücadele durulmuştur. Rusların Türkistan'ı işgali, Afganlar ile İngilizleri doğal müttefik yapmıştır. Ruslar, Türkistan'ı işgal etmelerine rağmen Afganistan önderliğinde Orta Asya Devletleri'ni de içine alan bir birlik oluşmasından hep çekinmişlerdir.
1879'da ölen Şir Ali'nin yerine Yakup Han geçtiyse de, kısa bir süre sonra Afganistan'ın hakimiyetini Abdurrahman Han ele geçirmiştir. 1901'de ölen Abdurrahman Han zamanında İkinci İngiliz-Afgan savaşı yaşanmıştır (1878-1880). Bu savaş sonunda ülke, büyük çapta harap olmuş ve millî birlik zayıflamıştır. Afganistan'ın içinde bulunduğu bu olumsuz şartları fırsat bilen Ruslar, 1881'de Türkmenistan'ı işgal etmiş ve böylece de Afganistan ile komşu olmuşlardır. 1901'de başa geçen Habibullah Han, 1919'da ölünce yerine Emanullah Han geçti. Emanullah Han, Hindistan'daki İngiliz valiye bir mektup göndererek Afganistan'ın bağımsız bir devlet olduğunu ve İngiltere ile iyi ilişkiler kurmak istediğini iletmiştir.
İngiltere ise Afganistan bağımsızlığını kabul edip-etmemekte tereddüt etmiştir. Bu durum ilişkilerin gerginleşmesine ve 6 Mayıs - 8 Ağustos 1919 tarihleri arasında cereyan eden Üçüncü İngiliz-Afgan Savaşı'nın başlamasına sebep olmuştur. Bu savaşta başarı elde edemeyen İngilizler, 8 Ağustos 1919'da imzalanan Ravalpindi Antlaşması ile Afganistan'ın bağımsızlığını tanımıştır. Bu antlaşmanın ardından 19 Ağustos 1919 tarihinde Emanullah Han tarafından Afganistan'ın bağımsızlığı ilan edildi.
Sovyet-Afgan Savaşı
Sovyetler Birliği, 1979'da Afganistan'daki Marksist hükûmetin isteğiyle işgal etmiş ve kendi denetiminde bir sosyalist Afgan yönetimi kurdurmuştur. Buna tepki gösteren yerel güçler, Batı ülkelerinin de desteğiyle SSCB'ye karşı bir silahlı mücadele başlatmışlar ve pek çok bölgede egemenlik sağlayacak düzeyde başarı göstermişlerdir. Tüm bu yıpratıcı mücadele SSCB'nin içinde bulunduğu zor ekonomik durumu daha da ağırlaştırmış ve SSCB'nin dağılmasıyla sonuçlanacak olaylara büyük bir etki yapmıştı.
ABD ve Koalisyon işgali
Amerika Birleşik Devletleri'nde yapılan 11 Eylül saldırılarının sorumlusu olarak ilan edilen El-Kaide'nin bu bölgede yerleştiği iddiaları, Taliban rejiminin bu olaya müdahale etmemesi ve kaynak sağladığı iddiasıyla ABD ve koalisyon güçleri tarafından işgal edilmiş, Taliban yönetimden uzaklaştırılmıştır. ABD 20 yıl boyunca Afganistan'da kalmıştır. Trump hükûmeti tarafından 29 Şubat 2020'de imzalanan Doha Anlaşması ile ABD askerlerinin çekilmesi kararlaştırılmış ve tam çekiliş tarihi olarak 1 Mayıs 2021 belirlenmiştir.[52] Biden hükûmeti ise tam çekiliş tarihini 31 Ağustos 2021 tarihine çekmiştir.[53][54] Aşağı yukarı 1 yıldan beri devam eden Afganistan ve Taliban görüşmeleri son bulmuş, Afganistan hızlı bir şekilde Taliban tarafından ele geçirilmiştir. ABD'nin tahminlerine göre Taliban'ın, Kâbil'i ele geçirmesi 90 gün sürecekti fakat ABD'nin tahminleri tutmadı ve Taliban, Kâbil'i birkaç günde ele geçirdi. Cumhurbaşkanı Eşref Gani ülkeden kaçtı. İçişleri Bakanı ise sorunsuz bir şekilde iktidarı Taliban'a devretti.
Coğrafya
.jpg)
Afganistan, Güney Asya'da veya Orta Asya'da bulunan, kuzey ve güneybatıda ovaları olan dağlık bir yerleşim bölgesinin ortasında bir ülkedir. Bu bir parçasını oluşturan Büyük Orta Doğu'da içinde İslam dünyası arasında yalan enlemlerde 29 N ve 39 N ve boylamları 60 E ve 75 E'dir Ülkenin en yüksek noktası Noşak deniz seviyesinden 7.492 metre yüksekliktedir.
Çok sayıda nehir ve rezervuar olmasına rağmen, ülkenin çoğu kuru. Kapalı havza içinde Sistan dünyanın en kurak bölgelerinden biridir. Afganistan'a düşen olağan yağmura ek olarak, ülke kışın Hindukuş ve Pamir Dağları'nda kar alır, ardından ilkbaharda bu karın erimesi nehirlere, göllere ve akarsulara girer. Ancak ülkenin suyunun üçte ikisi komşu İran, Pakistan ve Türkmenistan'a akıyor. Devletin, suyun doğru şekilde yönetilmesi için sulama sistemlerini rehabilite etmesi için 2 milyar doların üzerinde bir ihtiyacı var.
Kuzeydoğu dağ arasında Hindikuş ve çevresindeki Bedahşan Eyaleti bir alandır aktif jeolojik olanlar güçlü meydana deprem hemen hemen her yıl. Ölümcül ve yıkıcı olabilirler, zaman zaman heyelanlara ve kış çığlarına neden olabilirler Son güçlü depremler 1998'de Tacikistan yakınlarındaki Bedahşan'da meydana geldi ve 6.000 kişiyi öldürdü. Bunu 2002 yılında Hindukuş'da meydana gelen ve bölgedeki çeşitli ülkelerde 150'den fazla kişinin öldüğü ve binden fazla kişinin yaralandığı depremler izledi. 2010 depreminde 11 Afgan öldü, 70'ten fazla kişi yaralandı ve 2.000 ev yıkıldı. [alıntı gerekli]
Ülkenin başlıca doğal kaynakları şunlardır: kömür, bakır, demir cevheri, lityum, uranyum, nadir toprak, kromit, altın, çinko, talk, barit, kükürt, kurşun, mermer, kıymetli ve yarı kıymetli taşlar, doğalgaz, petrol, arasında diğer şeyler. 2010 yılında, Amerika Birleşik Devletleri ve Afganistan'dan yetkililer, Amerika Birleşik Devletleri Jeolojik Araştırmaları tarafından 2007 yılında bulunan keşfedilmemiş maden yataklarının 900 milyar dolar ile 3 trilyon dolar arasında olduğunu tahmin ediyor
652 230 km² yüzölçümüyle dünyanın 41. en büyük ülkesi, Fransa'dan biraz daha büyük ve Myanmar'dan daha küçük. Güney ve doğuda Pakistan, batıda İran, kuzeyde Türkmenistan, Özbekistan ve Tacikistan ve uzak doğuda Çin ile komşudur.
Demografi
Etnik gruplar ve dilller
ABD Dışişleri Bakanlığı 2010 yılı verilerine göre Afganistan'daki en büyük grubu toplumun %42'sini oluşturan Peştunlar oluşturmaktadır. Tacikler toplumun %27'sini, Özbekler %9'unu, Hazaralar %9'unu, Aymaklar %4'ünü, Türkmenler %3'ünü, Beluçlar ise %2'sini oluşturmuştur. Geriye kalan toplumun %4'ünü oluşturan kesim başka etnik gruplara mensuptur.
İran halkları Afganistan'daki salt çoğunluğu oluşturmakta olup, Peştunlar, Tacikler, Hazaralar, Aymaklar ve Beluçlar İran dilleri konuşmaktadır. Afganistan'daki Türk halkları en büyük azınlıklar olup, Afganistan Özbekleri ve Afganistan Türkmenlerinden ibarettir. Bunun dışında az da olsa Pamir bölgesinde Kırgızlar da vardır. Rus savaşı esnasında Pamir bölgesindeki Kırgızların büyük kısmı Türkiye'nin Van İline yerleştirilmiş ve yaşadıkları köye Ulupamir ismi verilmiştir. Bölgeye yerleşen halk, bölgede hayvancılık ve koruculuk yapmaktadırlar.
Din
Afgan nüfusunun %99'dan fazlasının Müslüman olduğu iddia edilmektedir. Müslüman halkın yaklaşık %80 ila %85'i Sünni iken %15 ila %20'si ise Hazaralar arasında baskın bir İslam kolu olan Şiilik mezhebinin takipçileridir. Hristiyanlar, Budistler, Parsiler, Sihler ve Hindulardan oluşan küçük azınlıklar vardır. 1890'lara kadar, günümüzde Nuristan bölgesine tekabül eden Kafiristan'da Müslüman olmayan ve Veda dinine paralel bir animist dine inanmış Nuristaniler yaşamaktaydı, ancak bu halk Afgan emri Abdurrahman Han'ın bölgeyi ele geçirmesiyle zorla İslam'a geçti.
Afganistan, dinden dönme veya dine hakaret gibi şeyler için ölüm cezası uygulayan birkaç İslam ülkesinden biridir.
Yönetim
.jpg)
Afganistan İslam Cumhuriyeti'nin 2021 Taliban saldırısı sırasında fiilen çöküşünün ardından, Taliban ülkeyi İslam Emirliği olarak ilan etti. 7 Eylül'de yeni bir geçici hükûmet ilan edildi.
Afganistan'da geleneksel bir yönetişim aracı, esas olarak yeni bir devlet başkanını seçmek, yeni bir anayasa kabul etmek veya savaş gibi ulusal veya bölgesel sorunları çözmek için düzenlenen bir Peştun istişare toplantısı olan loya jirga'dır (büyük meclis).[56] Loya jirgaları en az 1747 yılından bu yana düzenleniyor,[57] en sonuncusu Ağustos 2020'de gerçekleşmiştir.[58][59]
Yeni hükûmetin gelişimi
17 Ağustos 2021'de, Taliban'a bağlı Hizb-i İslami Gulbeddin partisinin lideri Gulbeddin Hikmetyar, hem Afganistan'ın eski Cumhurbaşkanı Hamid Karzai hem de Ulusal Uzlaşma Yüksek Konseyi ve eski Başkanı Abdullah Abdullah ile Hükûmet kurmak amacıyla, Katar'ın başkenti Doha'daki İcra Kurulu Başkanı ile (ancak Karzai'nin mi yoksa Abdullah'ın mı böyle bir hükûmete doğrudan dahil olup olmayacağı belli değil) bir araya geldi.[60][61]
Cumhurbaşkanı Eşref Gani, Taliban ilerleyişi sırasında ülkeden kaçarak Tacikistan veya Özbekistan'a gittiği düşünülürken Birleşik Arap Emirlikleri'nde ortaya çıktı ve bu tür müzakereleri desteklediğini ve Afganistan'a dönmek için görüşmelerde bulunduğunu söyledi.[62][63]
Ağustos 2021 itibarıyla, İslam Emirliği, Afganistan İslam Cumhuriyeti'nin devlet kurumlarının Taliban'a devrini koordine etme sürecinde üst düzey devlet adamlarının liderliğindeki resmî olmayan bir Koordinasyon Konseyi ile siyasi bir geçiş döneminden geçiyor. Bu arada Taliban güçleri ülkede etkili bir polis otoritesi kullanıyor.[64] Afgan Ulusal Meclisinin eski üyesi Fevziye Kûfî'ye göre, hükûmet kurma konusundaki Kâbil toplantıları sadece erkeklerin katıldığı toplantılardır. Sadece erkeklerden oluşan bir hükûmetin "olacağını" belirtti. Taliban içindeki pek çok kişi, eski hükûmete itirazlarının doğası gereği dini olduğu ve siyasi olmadığı için, Afganistan Anayasası'nın devamının potansiyel olarak yeni devletin temeli olarak işe yarayabileceği konusunda hemfikirdir.[65] 20 Ağustos'ta Abdülgani Birader, yeni hükûmetin bileşimi ve yapısı hakkında Koordinasyon Konseyi ile resmî müzakerelere başlamak için Kandehar'dan Kâbil'e geldi.[66]
30 Ağustos'ta Amerikan birliklerinin son uçuşuyla Kâbil'den ayrılmasından saatler sonra görüşülen bir Taliban yetkilisi, yeni hükûmetin büyük olasılıkla Cuma'dan sonra 3 Eylül Cuma günü açıklanacağını söyledi. Hibetullah Ahundzade'nin resmî olarak Emir olarak adlandırılacağı ve kabine bakanlarının Arg'da resmî bir törenle açıklanacağı eklendi. Abdülgani Birader Başbakan olarak hükûmet başkanı olurken diğer önemli pozisyonlar Siraceddin Hakkani ve Mohammad Yakub'a gidecektir. Dini liderin altında, günlük yönetim kabineye emanet edilecektir.[67]
CNN'ye göre, yeni hükûmetin üniter bir Diyubendi İslam cumhuriyeti olması muhtemeldir. CNN-News18 tarafından hazırlanan bir raporda kaynaklar, yeni hükûmetin, Seyyid Ali Hamaney'in rolüne benzer şekilde, Hibetullah Ahundzade'nin dini lider olarak İran'a benzer şekilde yönetileceğini ve Kandehar'dan kurulacağını söyledi. Birader veya Yakub, Başbakan olarak hükûmetin başı olacaktır. Hükûmetin bakanlıkları ve kurumları, Başbakanın başkanlığında bir kabine altında olacak. Dini Lider, 11 ila 72 üyeli herhangi bir yerde Yüksek Konsey olarak bilinen bir yürütme organına başkanlık edecek. Abdülhekim Hakkani muhtemelen Başyargıçlığa terfi edecek. Rapora göre, yeni hükûmet, değiştirilen 1964 Afganistan Anayasası çerçevesinde gerçekleşecektir.[68]
Hükûmetin 11 Eylül terör saldırılarının 20. yıl dönümü olan 11 Eylül 2021'de açıklanacağı ve muhtemelen Türkiye, Çin, İran, Pakistan ve Katar hükûmetlerine davetiyelerin gönderileceği tahmin ediliyor.[69]
Eylül ayı başlarında, Taliban, Kabine'nin sadece erkeklere açık olmasını planlıyordu ve kadınların hükûmette "yüksek rütbeli görevlerde çalışmasına" izin verilmeyeceğini ve kadınların Kabine'den "dışlandığını" belirtti. Gazeteciler ve çoğu kadın olan diğer insan hakları aktivistleri, Herat ve Kâbil'de kadınların Kabine'ye dahil edilmesi çağrısında bulunarak protesto düzenlediler.[70] 7 Eylül'de açıklanan Bakanlar Kurulunun sadece erkeklere özel olduğu ve Kadın İşleri Bakanlığı'nın kaldırıldığı ortaya çıktı.[71]
Kadın hakları
Kadınlar için başörtüsü zorunlu olmakla beraber burka (yöresel Afgan kıyafeti) şart değil. Kadınlar karma olmayacak şekilde eğitimlerine devam edebiliyorlar.[kaynak belirtilmeli]
Ekonomi
Afganistan son derece fakir bir ülkedir, tarıma (esas olarak haşhaş-afyon hammaddesi) ve sığır yetiştiriciliğine çok bağımlıdır. Ekonomi, son zamanlardaki siyasi ve askeri huzursuzluklardan büyük ölçüde zarar gördü ve 1998 ile 2001 yılları arasında ülkenin yaşadığı zorluklara şiddetli bir kuraklık eklendi. Nüfusun çoğu yetersiz gıda, giyecek, barınma ve sağlık hizmetlerine sahip değil ve bu sorunlar askeriye tarafından daha da ağırlaşıyor. Operasyonlar ve siyasi belirsizlik Enflasyonu ciddi bir sorun olmaya devam etmektedir.
Kasım 2001'de Taliban'ın yenilmesine yol açan ABD öncülüğündeki koalisyonun saldırısı ve Aralık 2001 Bonn Anlaşması sonucunda Afgan Geçici Yönetimi'nin (IAA) kurulmasından sonra, Afganistan'ı yeniden inşa etmeye yönelik uluslararası çabalar, Afganistan'ın yeniden inşasına yönelik uluslararası çabalara konu oldu. Ocak 2002'de Afganistan'ın Yeniden İnşası için Tokyo Bağışçılar Konferansı'nda Dünya Bankası tarafından yönetilecek bir fona 4,5 milyar dolar tahsis edildi. Yeniden yapılanma için öncelikli alanlar şunlardır: eğitim, sağlık ve sanitasyon tesisleri inşa etmek, idari kapasiteleri artırmak, tarım sektörlerini geliştirmek ve yol, enerji ve telekomünikasyon bağlantılarını yeniden inşa etmek. Nüfusun üçte ikisi günde iki doların altında yaşıyor. Bebek ölüm hızı bin doğumda 160,23'tür.
İdari yapı
Başkent Kâbil ülkenin en büyük kentidir; diğer önemli kentler batıda Herat, güneyde Kandehar ve kuzeyde Mezâr-ı Şerîf'tir. Yerel ve ulusal düzeyde bütünleşme zayıftır. Ülke 34 ile ayrılmıştır. Bu iller de kendi içinde volasvaleyi (Peştuca: ولسوالۍ) adı verilen 398 ilçeye ayrılmıştır. Afganistan'ın illeri aşağıdaki haritada numaralandırılmış olarak gösterilmiştir.
Altyapı
Ulaşım ve taşımacılık
Demiryollarının toplam uzunluğu 24.6 km, karayolları 42150 km (bunun 12,350 km si asfalt, geri kalanı yani 29,800 km si stabilize yoldur), su yolları 1,200 km dir. Ülkede boru hatlarının toplam uzunluğu 466 km dir. 51 adet havaalanı bulunan Afganistan'ın en büyük havaalanı Kâbil Uluslararası Havalimanı'dır. 11 adet helikopter pisti mevcuttur.
Eğitim
 | Bu maddenin daha doğru ve güvenilir bilgi sunması için güncellenmesi gerekmektedir. Daha fazla bilgi için tartışma sayfasına bakınız. |
Afganistan eğitim sistemi 6+3+3 şeklinde bir kademelendirme üzerinde şekillenmiştir. Buna ilişkin olarak okul öncesi eğitim ile başlayan süreç (0-3 yaş ve 4-6 yaş iki aşamalıdır), 6 yıllık bir genel öğretim sistemi ile devam etmektedir. Bu aynı zamanda genel okur yazarlık kursları ile de desteklenmektedir. 6. sınıf sonrasında ise ikili bir ayrım ile din eğitimi ağırlıklı ortaokullar ve genel eğitim müfredatını benimsemiş ortaokullarda eğitim verilmektedir. Son aşama olan liseler ise 3 farklı bölümden oluşmaktadır. Bu noktada bir anlamda branş eğitimi almakta olan öğrenciler, öğretmenlik, teknik meslek liseleri ve sosyal bilimler-fen bilimleri ağırlıklı liselerde öğrenim görebilmektedirler. Bundan sonra ise branşlarına ilişkin yükseköğrenim kurumlarına devam etmektedirler.
Afganistan'da eğitim alanında kadın ve erkek arasında herhangi bir ayrım yapılmamıştır (Yalnız 2021'den beri kadınların öğretim ve mesleki hakları elinden alınmıştır.[72][73][74] Her Afgan vatandaşı eğitim hakkından yararlanmada eşit haklara sahiptir. Her 7 yaşına gelen her çocuk devlet okullarından parasız yararlanma hakkına sahiptir. Afganistan Anayasası 43. maddesine göre, devlet okulları parasızdır ve ilköğretim zorunludur. Ancak Afganistan'ın uzun yıllar süren işgallere maruz kalması ve ülkenin içinde bulunduğu siyasi, ekonomik açmazlar eğitim sistemini de olumsuz etkilemiştir. Ülkede 2005 yılı verilerine göre 5 milyona yakın çocuk okullarda eğitim görmüştür. Ancak okullaşma oranındaki düşüklük, öğretmen ve kırtasiye yetersizliği gibi nedenlerden ötürü istenilen verim alınamamaktadır. Buna rağmen 2003 yılında 8.500 çadırda 25.000 civarında öğrenci, bu çadırlarda verilen eğitim hizmetinden yararlanmıştır.
Enerji
Elektrik üretimi 905 milyon KWh olarak gerçekleşmektedir. Buna istinaden tüketim 1.042 milyar KWh olmuştur. Hiç elektrik ihracatı yapamayan Afganistan, 200 milyon KWh elektrik ithalâtı yapmaktadır.
Kültür
Mutfak
Afgan mutfağının en temel unsurları arasında tarım ürünlerinden elde edilmiş buğday, mısır, arpa gibi tarım ürünleri ön plana çıkmaktadır. Tarım ve hayvancılığın yaygın olmasıyla da beraber yerel mutfak içerisinde hayvansal ürünler sıklıkla tercih edilmektedir. Hayvansal ürünlerin sıklıkla tercih edildiği Afgan mutfağında sıklıkla süt ve süt ürünleri tercih edilmektedir. Kâbil pilavı Afgan mutfağının vazgeçilmez ulusal yemeğidir.
Notlar
- Afganistan'da son nüfus sayımı 1979'da yapıldı ve eksikti. Ülkedeki devam eden ihtilaf nedeniyle, o zamandan beri resmi bir nüfus sayımı yapılmadı.[5]
- Afganistan, tüm yasaların nihai olarak yüce liderden geldiği saf bir otokrasidir. Konsensüs yönetimi başlangıçta Taliban arasında kullanılmış, ancak 2021'de iktidara dönüşünü takip eden aylarda yüce liderin kontrolü tekeline almasıyla aşamalı olarak ortadan kaldırılmıştır.[18][19][20] Danışma niteliğinde bir Liderlik Konseyi vardır, ancak yüce lider aylardır (Mart 2023 itibarıyla) bu konseyi toplamadığından ve giderek artan bir şekilde kararnamelerle yönettiğinden rolü sorgulanmaktadır.[21]
Kaynakça
Dış bağlantılar
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
