Loading AI tools
Tokat'ın ilçesi Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Zile, Tokat ilinin 67 km batısında yer alan bir ilçedir. Zile ilçesinin 20 km doğusunda Turhal ilçesi, güneyinde Artova ilçesi ve Yozgat iline bağlı Kadışehri ilçesi, batısında Yozgat ilinin Çekerek ilçesi ve Amasya'nın Göynücek ilçesi, kuzeyinde ise Amasya ili vardır. Zile ilçesi coğrafi konumu itibarıyla 40 derece 19 dakika kuzey enlemi, 35 derece 45 dakika doğu boylamı arasında yer almaktadır. Zile'nin bağlı olduğu Tokat ili, Karadeniz Bölgesinin Orta Karadeniz bölümünde yer almaktadır. İl toprakları 35° 27 ve 37° 39’ doğu boylamları ile 39° 52 ve 40° 55’ kuzey enlemleri arasında kalır. Kuzeyden Samsun, kuzeydoğudan Ordu, güneyden Sivas ve Yozgat, batıdan Amasya illeriyle çevrilidir. Trafik kod numarası 60’tır. Tokat il merkezine 66 km uzaklıkta olup, Anadolu'nun en eski yerleşim merkezlerinden birisidir. Anadolu'nun en eski yerleşim yerlerinden biri olan Amasya caddesi zilede bulunuyor. Zile'nin kentsel dokuları eski ve yeni dokulardan oluşuyor.[kaynak belirtilmeli]
| Zile | |
|---|---|
 | |
 Türkiye'de yeri | |
 İlçe sınırları haritası | |
| Ülke | Türkiye |
| İl | Tokat |
| Coğrafi bölge | Karadeniz Bölgesi |
| İdare | |
| • Kaymakam | Çağlar Tekin |
| • Belediye başkanı | Şükrü Sargın (CHP) |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 1542 km² |
| Rakım | 740 m |
| Nüfus (2018) | |
| • Toplam | 55.673 |
| • Kır | 20,855 |
| • Şehir | 33.513 |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| Posta kodu | 60400 |
| İl alan kodu | 0356 |
| İl plaka kodu | 60 |
İlçenin adı ile anılan Zile Ovası, ilçe merkezinin kuzeybatısında yer alır.[1]
Jül Sezar'ın "Veni, vidi, vici" yani "Geldim, gördüm, yendim" sözünü söylediği yer olduğu iddia edilmektedir.
Zile'de yerleşimin tarihi Geç Kalkolitik Çağ'a (M.Ö 5000-4000) kadar uzanmakta olup sırasıyla Hitit, Kaşka, Frig, Kimmer, İskit, Asur, Med, Pers, Büyük İskender, Pontus, Roma, Bizans ve nihayetinde 1071 yılında yaşanan Malazgirt Meydan Muharebesinden kısa süre sonrada Türk hakimiyeti altında girmiştir. Dânişmend Gazi ileri harekâtında Zile'nin de bulunduğu birçok yeri ele geçirmiş ve Zile ile birlikte ele geçirdiği toprakları kapsayacak şekilde 1080 yılında Dânişmendliler Beyliği'nin kurmuştur. 1175'te Danişmendliler'in yıkılmasıyla Zile yerleşimi Anadolu Selçuklu Devleti egemenliğine girmiştir. 1243 yılında yaşanan Kösedağ Muharebesi sonrasında Zile önce Moğolların sonrasında da Moğolla'ın aile içinde bölünmesiyle İlhanlılar'ın hakimiyetinde kalmıştır. İlhanlılar'ın zayıflamasıyla da 1335-40 yılı gibi İlhanlı Valisi Alâeddin Eretna tarafından kurulan Eretna Beyliği topraklarına katılmıştır. 1381 yılında da naiplik görevinde bulunan Kadı Burhâneddin'in Eretna Beyliğine son vererek kendi adıyla anılan Kadı Burhâneddin Devleti'ni kurmasıyla Tokat ile birlikte buraya bağlanmış, 1399 yılında da Yıldırım Bayezid tarafından Osmanlı topraklarına katılmıştır.
Hititler zamanında da Zile’nin ismi Anzilia (Uru An-zi-li-ya) olarak geçmekte olup yerleşimin kuruluşu bu döneme tarihlenmektedir. Strabon, Antik çağlarda Zela adıyla da bahsedilen yerleşimin Asur kraliçesi Semiramis tarafından kurulduğunu belirtmiş, yerleşimin yer aldığı bölgeyi Zelitis ve yerleşimin ortasındaki tepelik alanı da Semiramis Tepesi olarak adlandırmıştır. Hitit döneminde önemli bir yerleşim olman Zile, yarı göçebe Kaşkalar tarafından bazı tarihlerde yağmalandığı görülmektedir. MÖ 1200'lerde Frig egemenliğinden sonra Ahameniş topraklarına katılmış ve batıya ilerlemeye yönelik yapılan kral yolu güzergahı yakınında olmasıyla da yerleşimin önemi artmıştır. MÖ IV. yüzyılda Anadolu'da yaygınlaşmaya başlayan Pers Bereket Tanrıçası Anaitis (Anahita) kültüne ait tapınağa sahiptir. Yılın belirli dönemlerde tapınakta yapılan törenler sayesinde ticari hayatta gelişmesiyle Zile Panayırı kültürünün ortaya çıktığı değerlendirilmektedir. 19. yüzyılda Anadolu'yu gezen ünlü Fransız arkeolog Charles Texier, yılda bir kez pamuk hasadı sonunda düzenlenen panayırı, Anaitis (Anahita) kültü döneminde tapınak etrafında yapılan panayırla özdeşleştirmiştir. Pontus Krallığı egemenliğinde de Zela adıyla yer adlandırılan yerleşim, tanrıların kutsal alanı özelliğini korumuştur. Hristiyanlıkla birlikte Anaitis (Anahita) kültü de ortadan kalkmıştır. Yerleşimden kaynaklarda "muhterem" anlamına gelen "Sılay" adının yanı sıra "Harkariye, Kırkıriyye, Karkariyye" olarak da bahsedilmiştir. Evliya Çelebi ise Seyahatnamesi'nde yerleşimi Zeyli olarak adlandırmıştır.[2]
Zile tarihte yerleşim yeriyle birlikte, günümüzde Sorgun ve Akdağmadeni sınırından itibaren Saraykent, Çekerek, Kadışehri'nin tamamı ve Sulusaray, Alaca, Yeşilyurt ilçelerinin bir kısmını içerisine alan geniş bir bölge içinde kullanılmaktadır. Osmanlı idaresine girmesinden sonra 1455 yılı tahririnde Zile, Rum Eyaleti'ine bağlı bir nahiye olarak görülmektedir. 1519 yılına ait defterlerde nahiye statüsünde olan Zile, 1520 yılına ait bir defterde ise kaza olarak görülmeye başlamıştır. Bu tarihte Zile kazasına bağlı nahiyeler; Halk-ı Has, Yeni Müslüman, Meşhedâbâd, İcacı, Özükavağı, Kuştaş nam-ı diğer Üçtaş, Karahisar-ı Behramşah, Kızıl Kümbet ve Hüseyinâbâd olmak üzere 9 adettir. 17. yüzyılda Sivas Vilayetine bağlı bir sancak olarak görülmektedir. İlerleyen yıllarda, 1840'a kadar devam eden voyvodalık sistemi içinde Zile kazası da bir voyvodalık sistemini parçası olmuştur. Zile yerleşiminde; 1485 tahririnde 13 mahallede 397 nefer, 1519'da 14 mahallede 419 nefer, 1530'da 14 mahallede 416 nefer, 1574'e gelindiğinde 13 mahallede 1.039 nefer bulunmaktadır. 1574 yılına ait tahrir defteri de dâhil olmak üzere Zile merkezde Gayrimüslim nüfus kaydedilmemiştir. 1695 yılında Zile kaza merkezinin 18 mahalleden (Camii Kebir, Kiskil (Kislik), Minare, Palanga, Hacı Mehmed, Tutlı (Dutlu), Arnavud, Alaca Camii Şerîf, Sakalar (Sâkîler), Yazıcı, Cedid, Molla Yahya, Ali kadı, Şeyh Kulu, Nakkaş, Kethüda, Zincirli Kuyu, Çay) oluştuğu görülmekte olup 596 Müslüman, 233 askeri, 186 din görevlisi, 7 emekli, 10 mesleği belirtilmeyen ve 208 Gayrimüslim olmak üzere 1.240 neferden oluşmaktadır. Kayıtlardan anlaşıldığı üzere, yerleşimdeki Gayrimüslümlerden 44'ü Zile dışında yaşamaktadır (Amasya’da 15, Merzifon’da 17 ve Tokat’ta 12). 1650 senesinde yerleşimi gezen Evliya Çelebi, Türkçede halı ve kilime "Zili" dendiğini, şehirde de halı ve kilimin çokça dokunmasından dolayı yerleşime Zile adı verildiğini belirtmiştir. Evliya Çelebi yerleşimle ilgili olarak, 21 mahallenin bulunduğunu ve kale dibinde kale kayasından aşağı batıya ve kuzeye bakan, bağ ve bahçeli 3.000 adet toprak örtülü ev olduğunu, bağ ve bahçeleri çok olan Zile'nin armudu ve sergi üzümünün meşhur olduğunu ifade etmiştir.[3]
1844-1845 Temettuat defterine göre kaza statüsünde görülen Zile'de 20 mahalle kaydedilmiş olup, bunların 11'inde (Ali kadı, Arnabud, Derun-ı Ka'la, Kethüda, Kislik, Molla Yahya, Nakkaş, Şeyh Ali, Şeyh Kulu, Yazıcı, Zincirli) sadece Müslüman, 8'inde Müslüman-Gayrimüslim (Alaca Mescid, Cami-i Kebir, Cedid, Dutlupınar, Hacı Mehmed, Minare, Palanga, Sakiler) nüfus birlikte ve 1'inde de (Küçük Minare) sadece gayrimüslimler yaşamaktadır. Buna göre Zile kaza merkezinde 2.174 Müslüman hane ve 214 Gayrimüslim hane olmak üzere toplam 2.388 hane olup tahmini nüfusta 10.870 Müslüman ve 1.070 gayrimüslim olmak üzere 11.940 kişidir. Bu tarihte sadece gayrimüslimler tarafından yapılan meslekler ise; kuyumcu, çizmeci, kilitçi, bacacı, tarakçı, arakçı (içki imal edip satan), kassar (leke çıkarıcı, yıkayıcı), keşiş, şarabdar, kökçü ve kürkçülüktür. 15. ve 16. yüzyıllardan itibaren Pazar günleri kurulan pazar ve panayır sayesinde civar yerleşimlerinin de etkileşimiyle Zile'de ticari hayatcanlı bir süreç yaşamıştır.[4]
1860 yılında Tokat Sancağına bağlı Zile kazasının Amasya'ya bağlanması için halkın isteği araştırılmış olup 1862'de Tokat a bağlı kalmasında karar verilmiştir. 1870 yılında Zile kazasının Amasya sancağına bağlı olduğu görülmektedir.1881 yılında Zile Kazasında tahminen; 44.052 Müslim, 1.796 Ermeni ve 138 Kıpti olmak üzere toplam 45.986 nüfus görülmektedir. 1882 yılında Zile kazası; İsa-ı Sagir, Bazlanbac, Acısu, Hacıköy, Kösterelik, Söğütözü, Üçköy, Dikmesöğüd, Kadışehri nahiyelerinden oluşmaktadır.[5]
1881 kayıtlarına göre Zile kazasında 22.026 Müslüman erkek, 11'i Protestan olmak üzere 898 Ermeni erkek ve 69 Gayrimüslim Kıpti erkek görülmektedir. 1883/1884 yılında Zile kazasında; 11 nahiye de 190 mahalle/köyde 9.078 hane olup erkek nüfus 26.785 Müslüman, 6.868 Muhacir ve 1.198 Gayrimüslim olarak görülmektedir. 1903/1904 yılında Zile kazasında kadın ve erkek olmak üzere 61.775 Müslüman, 61'i Protestan olmak üzere 2.772 Ermeni, 277 Kıpti, 112 Rum ve 3 Yahudi (tamamı erkek) olmak üzere toplam 64.939 kişi kaydedilmiştir. 1907/1908 yılında kaza nüfusu 73.869 kişiye çıkmıştır. 1870/1871 tarihinde Zile kazası 52 mahalle ve köyden oluşmakta olup 17.039 Müslüman ve 1.017 Gayrimüslim olmak üzere 18.056 erkek nüfus kaydedilmiştir. 1872/1873 kayıtlarına göre Zile kazasına 23 mahalle ve 148 köy bağlı olup toplam 8.685 hanede 16.840'ı Müslüman ve 1.010'u Gayrimüslim olmak üzere 17.850 erkek nüfus kaydedilmiştir.[6]
| Yıl | Toplam | Şehir | Kır |
|---|---|---|---|
| 1927[7] | 53.478 | 15.377 | 38.101 |
| 1935[8] | 50.385 | 15.168 | 35.217 |
| 1940[9] | 52.479 | 14.873 | 37.606 |
| 1945[10] | 55.090 | 16.269 | 38.821 |
| 1950[11] | 61.466 | 17.103 | 44.363 |
| 1955[12] | 67.749 | 21.415 | 46.334 |
| 1960[13] | 74.120 | 21.339 | 52.781 |
| 1965[14] | 81.793 | 26.113 | 55.680 |
| 1970[15] | 83.758 | 27.429 | 56.329 |
| 1975[16] | 92.144 | 32.157 | 59.987 |
| 1980[17] | 90.288 | 30.637 | 59.651 |
| 1985[18] | 98.596 | 37.097 | 61.499 |
| 1990[19] | 107.973 | 46.090 | 61.883 |
| 2000[20] | 110.139 | 52.640 | 57.499 |
| 2007[21] | 68.937 | 36.154 | 32.783 |
| 2008[22] | 67.224 | 35.017 | 32.207 |
| 2009[23] | 65.245 | 35.417 | 29.828 |
| 2010[24] | 63.201 | 35.717 | 27.484 |
| 2011[25] | 61.619 | 35.330 | 26.289 |
| 2012[26] | 61.765 | 34.442 | 27.323 |
| 2013[27] | 59.744 | 34.708 | 25.036 |
| 2014[28] | 58.147 | 34.291 | 23.856 |
| 2015[29] | 56.727 | 34.204 | 22.523 |
| 2016[29] | 56.185 | 34.100 | 22.085 |
| 2017[29] | 55.131 | 33.668 | 21.463 |
| 2018[29] | 55.673 | 33.168 | 22.505 |
| 2019[29] | 54.297 | 32.959 | 21.338 |
| 2020[29] | 54.368 | 33.513 | 20.855 |
Zile, 1.512 kilometrekare (584 sq mi)'lik bir alanı kaplar ve 710 metre (2.330 ft) rakımlıdır.[30] Turhal, Çekerek, Artova, Kadışehri ve Amasya Zile yakınlarındaki kasabalardır.
İlçe çoğunlukla Yeşilırmak'ın geçtiği ve Zile Ovası adlı verimli ova ile çevrilidir ve yılda iki kez hasat yapılabilir. İlçenin güneyinde ise Deveci Dağları (1,892 m / 6,207 ft yüksekliğindedir), Güvercin Çalı ve Hüseyin Gazi Tepesi bulunur.
Zile'nin bir zamanlar ovanın çoğunu kaplayan büyük bir ormanı vardı ama 1950'lerde şehir keçilerin aşırı üremesi ve odunun ısınma amaçlı kullanılması nedeniyle bu ormanının çoğunu kaybetti.[30] Ancak bölgede yeniden ağaçlandırma planlaması için yakın zamanda yapılmış bir çalışma vardır.
Zile'nin su ihtiyacı, Zile'den Çekerek'e akan Çekerek Nehri ve Çatak nehri üzerinde yapılan Büyükaköz barajı'nca sağlanır.[31] Süreyyabey Barajı ve Hidroelektrik Santrali yapım aşamasındadır ve bölgede sulama için elektrik ve su sağlayacaktır.[31]
Zile'nin havası, kuzeyde Karadeniz Bölgesi'nin nem getiren dar kıyılarından ve güneyde az yağışlı İç Anadolu Bölgesi iç platosundan ve soğuk kışlardan etkilenir.
Yazlar ılıman hafif nemli kışlar ise karlı ve soğuktur. Ortalama yaz maksimumu 28 °C (83 °F) ve ortalama minimum 13 °C (56 °F) olduğundan Haziran'dan Eylül'e kadar aylar boyunca hava sıcaktır.
Ortalama kış maksimumu 7 °C (45 °F) olduğundan ve ortalama minimum -3 °C (27 °F) kadar sıcaklık düşük olduğundan, Aralık'tan Şubat'a kadar aylar boyunca hava soğuktur. Genellikle Nisan, Mayıs, Haziran, Kasım ve Aralık aylarında yağışlıdır.
| Aylar | Oca | Şub | Mar | Nis | May | Haz | Tem | Ağu | Eyl | Eki | Kas | Arl | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ort.En Yüksek °C | 5.6 | 7.2 | 11.7 | 17.8 | 22.5 | 25.6 | 28.3 | 28.3 | 25.6 | 19.4 | 12.2 | 7.2 | ||
| Ort.En Düşük °C | -2.8 | -2.8 | 0 | 4.4 | 7.8 | 11.1 | 13.3 | 13.3 | 10.0 | 6.7 | 1.7 | -0.6 | ||
| Meteoroloji Genel Müdürlüğü-Tokat Resmi İstatistikler Kaynak:Weather Atlas[32] | source 2 = meteoblue[33] | |||||||||||||
Tarihsel olarak, Zile'de kömür çıkarılmıştır.[34]
Zile'nin başlıca ekonomik faaliyetleri tarım, ticaret ve hayvancılıktır. Zile, Karadeniz Bölgesi'nin buğday, arpa, mercimek ve adi fiğ'in en büyük ihracatçılarından bir hububat üretim merkezidir. Zile, üzüm, leblebi, kiraz ve meyve bahçeleri ile ünlüdür. Her yıl düzenlenen Kiraz Festivali Tokat, Sivas ve Yozgat'ta çok ünlüdür. Zile halkı üzümlerini şarap yapmak için değil pekmez yapmak için kullanır.
Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Zile Dinçerler Turizm ve Otelcilik Yüksekokulu öğrencileri şehrin ekonomik faaliyetlerinde önemli bir rol oynamaktadır. Zile sanayisi hızla gelişiyor. 1996 yılından itibaren tarımdan sanayiye büyük bir hareketlilik yaşanmıştır. Anadolu Kaplanları başlıca ürünleri tekstil, şeker pancarı, mobilya, domates sosu, leblebi, mermer ve ayakkabı olan 55 fabrika kurdu.[35]
Belediye ve Avrupa Birliği, Zile'nin turizm potansiyelini artırmak ve şehri bir turizm destinasyonuna dönüştürmek için ortak bir projeye imza attı. Proje AB tarafından finanse ediliyor ve reklamların yanı sıra yerel halkın turizm konusunda eğitimini de kapsamaktadır.[36][37]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
