Amiir Al-Mu'miniin Cumar bin Khadaab (ingiriis: 'Umar; Carabi: ; ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺍﻟﺨﻄﺎب) waxaa kaloo loo yaqiin "Cumar Al-Faaruuq". Waa khaliifka labaad ee ka tirsanaa khulafada Raashidiin, waana khaliifkii ugu horeeyay ee loogu waco "Amiiru mu'miniin" wuxuu ka mid ahaa saxaabadii Nebi Muxamed ﷺ kuwii ugu waaweynaa ee ku leh ixtiraamka blushada muslimiinta dhexdood waana mid ka mid ah tobankii Saxaabi ee loogu bishaareeyay janada iyaga oo ifka jooga.
| Cumar | |
|---|---|
 | |
Boqortooyada Islaamka wakhtigii Cumar  | |
| Hogaamihii la hubey (Amiir al-Mu'miniin) | |
| Magaca | Cumar bin al-Khattab (Af Carabi : ar) |
| Wakhtiga Hogaaminta | 23 Ogusto 634 C.D – 03 Nofember 644 C.D |
| Wakhtiga dhalashada | 579 C.D (45 Hijrada ka hor) |
| Meesha ku dhashay | Mekka, Carabiya |
| Wakhtiga uu dhintey | 03 Nofember 644 CD (26 Dulhijjah 23 Hijrada ka dib) |
| Meesha uu ku dhintey | Medina, Carabiya |
| Meesha lagu aasay | Al-Masjid al-Nabawi, Medina |
| Ka horeeyay maamulka | Abu Bakr |
| Ku xigay hogaanka | Cismaan binu Cafaan |
| Aabe | Khadaab bin Nufayl |
| Hooyo | Xantama binti Hishaam |
| Walaalo (Aboowe) | Zayd bin Khadaab |
| Walaalo (abaayo) | Faaduma binti Khadaab |
| Xaasas | • Zaynab bint Madcuun • Qurayba binti Abii Umayya al-Makhzumi • Umm Xakiim binti Xarith ibn Hisham • Umm Kulthum binti Cali • Atikah bint Zayd ibn Amr ibn Nufayl • Luhyah • Fukayhah |
| Wiilasha uu dhalay | • Cabdulaahi bin cumar • 'Cabdi Raxman ibn 'Umar • 'Cubeydilaahi bin 'Cumar • Zayd ibn 'Umar • Caasim ibn Cumar • Ciyaad ibn 'Cumar • 'Abd ar-Rahman ibn 'Umar • Az-Zubayr ibn Bakkar (Abu Shahmah) |
| Gabdhaha uu dhalay | • Xafsa binti Cumar • Faaduma binti 'Cumar • Zaynab bint 'Cumar |
| Tafiirta | Faaruuq |
| Magacyada kale | Al-Faaruuq ("Kala saarihii runta iyo beenta") Amiir al-Mu'miniin ("Hogaamiyihii dadka iimaanka qaba") |
Wuxuu ku dhashay 586 C.D magaalada Makka ee dhulka Carabta, isagoona qabtay khilaafada sanadii 13H kadib geerida Abuu bakar, xiligiisa waxa la jabiyay labadii quwadood ee ugu tunka wayneed dunida ee kal ahaa Boqortooyadii Ruum iyo Boqortooyadii Faaris, waxaana ku soo biiray dawladii islaamka dhulal ay ka mid yihiin Masar Faaris, Ciraaq, Shaam, iyo Khuraasaan, sidoo kale waxaa markii ugu horeesay gacanta muslimiinta soo gashay magaalada barkeysan ee Qudus.
Waxaa Cumar lagu tiriyaa mid ka mid ah shaqsiyaadka iyo hogaamiyaasha ugu saameynta badan taariikhda islaamka, wuxuu si heer sare u maamulay dawladii islaamka, wuxuu u qeybshay dawlada gobolo, magaalooyin cusub sida Basra, Kuufa iyo Fusdaad ayuuna dhisay, wuxuu sameeyay diiwan ay ku qoran yihiin magacyada ciidamada iyo mushaaraadkooda, Baytul Maalka ayuuna aasaasay, sidoo kale sameeya kalandarka islaamiga ee Hijriga ayuu dejiyay. Si kooban Cumar Wuxuu maamuliis ku dhisnaa wada tashi.
Cadaalada Cumar waxey ahayd mid aad u caan baxday waxeyna sintay gaal iyo Muslim, waxaana loogu yeeri jiray "Faaruuq" (kii xaq iyo baadil kala saaray)
Magaciisa, nasabkiisa, iyo naanaysihiisa
Waxaa la dhahaa Cumar bin Khadaab bin Nufayl bin Cabdi Cuzza bin Rayaax bin Cabdulaahi bin Qurad bin Rasaax bin Cadiyyi bin Kacab bin Lu'ayyi bin Gaalib bin Fihir bin Maalik bin Nadar bin Kinaana bin Khuzeyma bin Mudrika bin Ilyaas bin Mudar bin Nasaar bin Macad bin Cadnaan Al-Qurayshi Al-Cadawiyy [1].
Hooyadii waa Xantama binti Hishaam bin Mugiira, waxayna ilmo adeer la ahayd Abuu Jahal, Umu Salama iyo khaalid bin Waliid. Cumar waxaa la walaal ahaa Zeyd bin Khadaab iyo Faadumo binti Khadaab.
Waxa Cumar lagu kunyeeyaa Abaxafsa (Aabihii Xafsa), naanaystiisuna waa Faaruuq.
Dhalashadiisa iyo barbaaridiisa
Wuxuu ku dhashay Cumar Makka 13 sano ka dib dhalashada Nabiga scw [2], tolkiisa Banii Cadiyyi waxey degi jireen buurta maanta loo yaqaano "Buurta Cumar"
Wuxuu Cumar ku soo koray nolosha reer miyiga ariga ayuu u raaci jiray aabihiis iyo habaryar-yaashiis, aabihiis ayaana kula dhaqmi jiray hab-dhaqan adag wuuna garaaci jiray mar walba, mana siin jirin wax nasiino ah. Sida dhalinyarta waagaas badankood Cumar wuxuu aad u jecelaa naagaha iyo khamriga [3].
Wuxuuna bartay yaraantiis qoraalka, legdenka, farda-fuulka iyo gabayga, wuxuu tagi jiray suuqyada Carabta sida suuqyada Cukaada, Dii-Majaas iyo Majanna oo ganacsi ka sameyn jiray, ilaa hanti badan uu ka sameeyey, mararka qaar wuxuu ganacsi u aadi jiray xilliga xagaaga Yaman, xilliga jiilaalkana Shaam.
Markii Cumar uu weynaaday wuxuu dhaxlay shaqadii aabihiis u qaabilsanaa Quraysh, taasi oo ahayd "Safiirka Qureysh" hadii dagaal dhaco oo kale asiga ayaa loo diri jiray si hishiis nabadeed loo furo, mararka leysku faantamaayana wuxuu ahaa qofka Qureysh ku matalo faanka [4] .
Mucaaradnimada Islaamka
Sida dadkii reer Makka badankood wuxuu Cumar aad uga hor imaaday diinta cusub ee islaamka maadaama ay lid ku tahay dhaqankii Carabta ee soo jireenka ahaa iyo sanabyadii ay caabudi jireen, wuxuu u qaaday cadaawo daran diinta, af iyo adin ayuuna uga qeyb qaatay dhibka muslimiinta. Taariikh-yahanada ayaa soo guuriya gabar adoontiis ahayd oo islaamtay inuu garaaci jiray ilaa uu ka daalo. Waxaana markii dambe iibsaday Abuu Bkara wuuna xureeyay.
Soo Islaamidii Cumar
Waxey gaartay cadaawadiisa darneed heer uu ku fakaro dilka Nabiga scw dhowr jeer, lix sano mar laga joogo soo diriddii Rasuulka ﷺ ayuu cumar maalin soo kacay isagoo raba fulinta qorshihiisan qaloocan, goor uu dhexda marayo ayaa nin ka hor yimid oo ku yiri "Cumar xaggee u socotaa?" wuxuu yiri "Waxaan rabaa inaan Maxammed soo dilo, maxaa yeelay dadkii buu kala geeyey" Markaasuu ku yiri "Ma waxaad u malaynaysaa haddii aad disho inaad reer banuu Cabdi Manaaf ka nabadgelaysid, haddiise aad wax tarayso walaashaa Faadumo iyo ninkeedii Saciid way Islaameene maad iyaga wax ka qabatid!".
Cumar ayaa markaa aaday gurigii walaashii isagoo xanaaqsan, markuu gurigii irriddiisii soo maraayo ayuu maqlay Qur'aan la akhrinayo waxaana guriga joogey walaashiis, ninkeedii iyo Khabaab oo Qur'aan u akhrinayey. Albaabka ayuu ku garaacay, dadkii guriga ku jirey markay Fahmeen inuu Cumar yahay ayaa Khabaabna dhuuntay, gabadhiina waraaqihii qur'aanku ku yiilley qarisay.
Cumar markii guriga laga furay ayuu gabadhii ku yiri "Keen wixii aad akhrineyseen", markey u diideenna Saciid ayuu la dagaallamay, markaasay gabadhii difaacday ninkeedii ilaa uu iyadii dakharro gaarsiiyey. Markii la dagaallamay oo nabarro la is gaarsiiyey, la iskuna xanaaqay ayey si cad ugu dhahdey walaashiis "Waxaad doonto samee anagu Ilaah ayaannu rumeyney waana islaamnay". Cumar markuu arkay meeshay xaaladdu marayso iyo dhibkuu reerka u geystey siiba walaashiis, ayaa naxariis qabatay, markaasuu tartiib ula hadlay oo yiri "i tus waxaad akhrineyseen", waxay dheheen "Waxaad tahay nijaas ee soo qubeyso haddaad rabtid inaan ku tusno", wuu soo meyrtay markuu soo laabtayna waraaqdii ay akhrinayeen oo ay ku taallay Suuratu Daah ayey u dhiibeen. Cumar markuu suuraddii akhireyey ayuu yiri "Hadalkaan waa hadal cajiib ah".
Khabaab oo dhuumanayey ayaa markuu maqlay hadalka Cumar iyo siduu u soo dabcay soo baxay oo ku yiri "Cumarow waxaan rajaynayaa iney kugu dhacday ducadii Rasuulka SCW kolkuu lahaa "Ilaahow laba Cumar (Cumar binu Khadhaab iyo Abii-jahal) midkaad kheyr ku og tahay islaamka ku xooji". Cumar intuu durba aad isu beddelay oo Ilahay qalbigiisa hanuun ku soo riday ayuu yiri "Xaggee joogaa Nabigii?", markaas ayaa loo tilmaamay meeshuu joogo. Cumar isagoon weli hubkiisii iska dhigin ayuu meeshii tegey oo ku garaacay gurigii Rasuulka scw iyo saxaabadiis ay joogeen. Asxaabtii markay arkeen Cumar, ayaa la yiri "Waa Cumar", markaasaa Xamsa oo muddo yar ka hor soo islaamay meeshana joogey yiri "Soo daaya, hadduu wanaag u socdana waan arkaynaa, hadduu xumaan u socdana seeeftiisaan ku dileynaa". Cumar gurigii ayuu galay, ka dibna halkaa ayaa shahaadada loogu qantay kuna soo islaamay.
Islaamidiisa kadib
Cumar wuxuu noqday qofka 40aad ee islaamo[5], waxeyna islaamidiisa u siyaadiyey muslimiintii cissi iyo xoog, xaaladdii Makkana way is beddeshay. Cumar isla markiiba wuxuu qaadey tallaabooyin wuxuuna yri; (waxaan is weydiiyey ninka dadka ugu neceb islaamak markaasaan xasuustay inuu Abii-jahal yahay, markaasaan gurigiisii ugu tegey oo ku garaacay, albaabka ayuu iga furay oo i soo dhoweeyey yirina «Maxaad iigu timid Cumar», waxaan ku iri «Waxaan kuugu imid inaan ku ogeysiiyo inaan islaamay oo rumeeyey Alle iyo Rasuulka SCW , waxaan haysan jirneyna aan beeniyey», Abii-jahal intuu naxay ayuu yiri; «waxaad la timid baa xumaaday» gurigii buuna ku cararay). Sidoo kale wuxuu Cumar yiri; (Waxaan is weydiiyey ninka ugu warqaadka badan reer Makka oo dadka oo dhan hadalka gaarsiin kara, waxaan xasuustay inuu yahay Sumeyn ibnu Camar al-juhani", markaasaan u tegay oo ku iri «waan islaamay » markaasuu u qeyliyey isagoo leh «Cumar ibnu Khadhaab waa iishay» Cumarna wa ka daba hadlay isagoo leh; ma iilane waan islaamay) [Siyar Aclaami Al-Nubalaa 1].
Waxaa kale oo Cumar sameeyey markuu islaamay ayuu Rasuulka SCW ku yiri «Rasuulkii allow sow xaq kuma taagnin, waa inaan baxnaa oo dhammaanteen aan kacbada ku soo tukannaa», Rasuulkuna SCW waa ka yeelay, markaasaa waxaa soo baxay asxaabtii oo laba saf ah oo safna Cumar ku jiro safna Xamsa. Qureysh talo ayaa ku caddaatay weyna ku dhiiran waayeen, waxa uu Nabiga scw u bixiyay Cumar maalintaas "Al-Faaruuq" (kii xaq iyo baadil kala saaray) [Siyar Aclaami Al-Nubalaa 1]
Wuxuu Alle siiyay cissi dadkii muslimiiinta ahaa waxayna kasoo baxeen gurigii Arqam bin Arqam sidoo kale waxyaalo badan oo la dhuuman jireen ayee bannaanka soo dhigeen siduu Bukhaari ka weriyey Cabdullaahi ibnu Mascuud inuu yiri "kama aannaan suulin cissi intuu Cumar islaamay" [6].
Hijradii Madiina
Kadib 13 sano oo muslimiinta tacadiyo joogto ah kula kulmayeen Makka wuxuu markii dambe Nabiga scw ogeysiiyay inay u haajiraan Madiina, saxaabada ayaa bilaabay si qarsoodi ah inay u aadaan Madiina ayagoo kali kali ah iyo koox kooxba, hase yeeshee Cumar waxaa la sheegaa inuu ahaay qofka kaliya ee markuu hijroonayay aan is qarin [7], oo waxa uu garabka surtay seeftiisa ka dibna Kacbada inoo tagay oo ku dawaafay ayuu aaday dhanka fadhiyada Qureysh waxa uuna ku dhahay "Foolxumo ha idiin hesho! Qofkii raba iney hooyadiis gablanto oo caruurtiis agoomoowaan xaaskiisna carmalanto ha iigu yimaado togaan gadaashiis" mana jirin cid isku dayda iney daba gasha [8][9]. Cumar ayaana aaday Madiina waxaana la socday ku dhawaad labaatan reerkiis iyo tolkiis ah oo ka mid yihiin Zeyd bin Khadaab Saciid bin Zeyd iyo Camar bin Suraaqa, waxaa ayna ku degeen dhamaantood Rifaaca bin Maalik markii Qubaa ay gaareen[10].
Ka qeybgalkiisa jihaadka
Cumar wuxuu laasimay Nabiga scw waxa uuna kamid ahaa saxaabadii waaweyneed ee Nabiga scw kala tashan jiray arimaha soo kordha, Waxuu kala qeyb qaatay Nabiga scw dhamaan duullaamadii uu qaaday, sida Bader, Uxud, Khandaq iwm [11]. Waxuu sidoo kale hogaamiyey qaar kamid ah wardoonno ama sirriyaad.
Maalinti Bader wax yar ka hor dagaalka Nabiga scw markuu la tashaday asxaabta Cumar wuxuu ahaa qofkii labaad ee u jawaabo Nabiga scw isaga oona ku baaqay la dagaalanka gaalada, waxuuna dagaalka ku dilay abtigiis Al-Caas bin Hishaam. Dagaalka markuu soo dhamaaday oo maxaabiis badan laga qabtay Qureysh Cumar wuxuu soo jeediyay in maxaabiista dhamaan lawada laayo, halka Abuubakar raiyigiisu ahaay in cafis loo fidiyo, wuxuu Nabiga scw qaatay rai'yiga Abuubakar madax furasho ayuuna ka qaatay maxaabiista, wuxuuna ku shabahay Cumar Nabi Muuse C.S oo kale xaga adadeega, Abuubakarna wuxuu ku shabahay Nabi ibraahim C.S xaga jileeca. Wax badan kama soo wareegan waxaa soo degay aayado Quraan oo aad loogu canaantay Nabiga scw inuu ka qaatay madax furasho maxaabiistii Qureysh [12]
Duulaankii Uxud Cumar waxuu kamid ahaa raggii ugu horeeyay ee durbo soo laabtay kadib markay Muslimiintii jabeen, waxuuna kamid ahaa raggii difaacayey Rasuulka scw [13]. Gagabada dagaalka Abuu Sufyaan oo faan la joogi la' ayaa weydiiyay muslimiinta "Muxammed ma idinku jiraa?, (Looma jawaabin), Ina Abii Quxaafah (yacnii Abuu Bakar) ma idinku jiraa? Cumar ibnu Khaddaab ma idinku jiraa? Markii loo jawaabi waayey ayuu yiri:" Waala idinka kaafiyey kuwas. Cumar oo is celin la' ayaa ujawaab celiyey oo usheegay inay saddexduba nool yahiin .
Dagaalada kale ee Cumar aad uga dhex muuqday waxaa ka mid ahaa Duulaankii Banuu Nadiir ee sanadkii 4aad iyo Duulaankii Khandaq ee sanadii 5aad, Hishiiskii Xudeybiya markii uu Nabiga scw la saxiixday Qureysh Cumar aad ayee ugu cuntami weyday qodobadiis, Nabiga scw ayuuna u yimid isaga oo leh “Rasuulkii Allow miyaanaan xaq ku taagnayn iyaguna Baadhil ku taagnayn?” Rasuulku scw “Haa” ayuu yiri, wuxuu Cumar yiri “sow dadkeennii la laayey janno kuma jiraan, kuwoodiina naar kuma jiraan?” Rasuulku (scw) “Haah” ayuu yiri, Cumar wuxuu yiri: “Hadaba maxaynu diinteenna dulliga u siineynaa?, aan laabanno ilaa Ilaahay na kala xukmiyo” Nabiga scw wuxuu hadal ugu soo koobay inuu adeecayo awaamirta rabigiis, Cumar Hadana wuxuu u tegey Abuubakar oo intii oo kale ku yiri, Abuubakarna sidii Rasuulku SCW ugu jawaabay oo kale ayuu ugu jawaabay, weliba wuxuu u raacsiiyey “heyso adeecitaankiisa ilaa aad ka dhimatid, Ilaah baan ku dhaartaye xaq ayuu ku taaqan yahay”. Ka dib intii jidka lagu sii jirey waxaa soo degtay Suuratu-Fatxi oo qaboojisay Cumar qalbigiisa, waxa uuna ka qoomameeyay ku hadal celintiisa Rasuulka scw [14].
Dagaalkii Kheybara ee dhacay sanadii 7aad wuxuu Cumar ka mid ahaa madaxdii loo diray furashadeyda, kadibna wuxuu hogaamiyey colgaado yar oo qabiilada Hawaazin ku wajahan balse intuusan gaarin ayee ka carareen goobtood[15]. Dagaalkii Tabuk ee u dambeeyay dagaalada Rasuulka scw wuxuu Cumar sadaqeysaty kalabar hantidiisa [16].
Cumar wuxuu aad u necbaay munaafiqiinta, Nabiga scw ayuu ka dalbay inuu u fasaxo dilka Cabdulaahi bin Abii salool laakin looma ogolaan [17], mar kale xiligii furashadii Makka wuxuu ka dalbaday dilka ninkii faafiyay sirtiisa, misna looma ogolaan [18].
Geerida Nabiga scw
Markuu dhintay Nabiga Scw muslimiinta aad ayee isugu dhex yaaceen oo u qasmeen, Cumar wuxuu qaatay seeftiisa isaga oo u goodinaya cidkasta oo dhahda Nabiga scw wuu dhintay, wuxuuna dhahay "Walaahi Nabiga scw ma dhiman ilaahay ayaana soo bixin doono, wuxuuna jarjari raga qaar gacmahooda iyo lugahood" [19]. Abuu Bakar oo maalintaas meel ku maqnaa ayaa goor dambe yimid oo ku dhahay Cumar "war is daji" wuxuuna u soo jeediyay dadka khudbadiisa caanka baxday ee uu ku lahaa:
(War hooy qofkii Muxamad caabdudaayay Muxamad wuu dhintay, Qofkii Alla caabudaayay se Alla wuu noolyahay mana dhimanaayo, wuxuuna aqriyay [ومَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَات أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ[فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّه الشَّاكِرِينَ) [20] [21].
Cumar mrkaas ayuu miir soo yeeshay wuxuuna dhahay "Markii aan maqlay Abuubakar oo aayada aqrinaya lugaha ayaan qaadi wayay oo dhulka ayaan ku dhacay, waxaana xaqiiqdsaday inuu Nabiga scw dhintay"
Geerida Nabiga scw kadib Cumar wuxuu kaalin mug leh ka geystay u doorashada Abuu Bakar jagada khilaafada, isaga iyo Abuu Bakar waxey u tageen Ansaar oo ku shireesa Saqiifa Banii Saacida si ay u doortaan amiir u gooni ah, Abuu bakar ayaa hadlka qaatay oo aad uga digay khilaafka wuxuuna ku booriyay midnimada, mesehii waxaa ka bilaabmay buuq iyo sawaxan, Cumar ayaa markii dambe gacanta qabtay Abuu Bakar oo ku dhahay "fidi aa kula mubaayacoodee", Ansaar ayaa ayagana la mubaayacootay, sidaas ayaana lagu doortay Abuu Bakar khaliifka koowaad ee Islaamka [22].
Cumar waxuu la shaqeynayey Abuu Bakar Sidiiq intuu khilaafada haayay, isagoona u ahaa garabkiisa midig iyo la taliyhiisa koowaad [23], Cumar isagoo eegaya xaalada muslimiinta wuxuu markii hore ka soo horjeeday dagaal in lala galo qabiilada Carabta ee diiday bixinta sakada, Abuu bakar ayaase ku adkaystay go'aankiisa, oo yiri, "Walaahi hadey ii diidaan xarig ay Nabiga scw u gudan jireen waa la dagaalamaa" [24], waxaa ku dhintay Dagaaladii ridada ciidamo aad u badan oo qaar badan ahaayeen kuwii xifdisanaa Qur'aanka, Cumar oo ka cabsi qaba in Qur'aanka wax ay ka lumaan ayaa u soo jeediyay Abuu bakar hal Musxaf inuu isugu geeyo Qur'aanka, Abuu bakar bilawgii aad ayuu ula yaabay soo jeedinta Cumar balse gadaal dambe ayuu uga qancay waxa uuna u xilsaaray Zeyd bin Saabit kulminta Qur'aanka [25].
Waxey xusayaan xogaha qaar in Abuu Bakar uu garsoore u magaacabay Cumar bin Khadaab [26], wuxuuna haayay Cumar xilkaas mudo sanad ah oo wax u soo dood taga uu waayay, markii dambana wuu iska cazilay [27].
Magacaabista khaliif ahaan
Abuu Bakar jiradii uu ku dhintay intee haysay wuxuu isugu yeeray ragii saxaabada ugu waaweynaa isaga oona kala hadlay arinta khilaafada, waxeyna u daayeen isaga inuu soo xulo murashax [28], ka dib wuxuu ka wareestay Cumar, dhammaantood wey wada amaaneyn kartidiisa iyo dadnimadiisa, inkastoo xoogaa adadeegiisa ay cabsi ka muujiyeen, Abuu bakar ayaase ku dajiyay oo dhahay «Hada ani ayuu i arkaa, haduuse xilka qabto wuu is badali doonaa wax badana wuuu iska dhaafi» [29]
intaas kadib Abuu bakar wuuxuu wacday Cusmaan bin Cafaan si uu uga qoro dardaarankiisa [30], wuxuuna u dhignaay sida tan:-
Bismilaahi Raxmaani Raxiim. Kani waa dardaaranka Abuu Bakar bin Abii Quxaafa, waqtigiisii ugu dambeeyay ee aduunyada, iyo bilowga safarkiisa aakhiro; waa waqti uu gaalaka rumaynayo, daalimkana yaqiininayao, beenlowgana uu qiraayo runta. waxaan u magacaabay Cumar bin Khadaab inuu noqdo beddelkayga, Haddaba maqla oo addeeca. Anigana dadaal kama gaabsan Alle, rasuulkiisa, diintiisa, nafteyda iyo idinkaba, Hadduu cadaalad ku dhaqmo, waa sidaan u filaayay kuna aqaanay. haduuse leexdo qof walba wuxuu lee yahay wuxuu shaqeystay, aniguna wanaag lee rabay, laakiin ma ogaan karo wixii mustaqbalka ah. Si kastaba ha ahaatee, kuwa xumaha fala wey ogaan doonaan aakhiro halka u dambeyn doonta [31].
Cusmaan wuxuu u soo baxay dadkii oo ku dul aqriyay dardaarankaas oo ay dhammaantood ku wada raalli noqdeen, wuxuuna Abuu bakar si gaar ah ula dardaarmay Cumar Alle ka cabsiga inuu qabsado, talooyin badan ayuuna siiyay [32].
|
Khulafo Raashidiin |
|
Wakhtiga Hogaanka: 8 Juune 632 – 23 Ogosto 634 (27 bilood)
Wakhtiga Hogaanka: 23 Ogosto 634 C.D – 03 Nofember 644 C.D
Wakhtiga Hogaanka: 644 C.D ilaa 656 C.D
Wakhtiga Hogaanka: 656 C.D ilaa 661 C.D
|
| Dhamaan Khulafada
Khulafo Raashidiin (632-661) Khulafadii Umawiyiinta (661-750) Khulafadii Cabaasiyiinta (750-1258) Khulafadii Cusmaaniyiinta (1517-1924) |
_-_أبو_بكر_الصديق_عبد_الله_بن_عثمان_التيمي_القرشي_أول_الخلفاء_الراشدين.svg)
Abuu bakar Wuxuu dhintay bisha Jumaada-Aakhir 22keed sanadkii 13H, Cumar ayaana durba la wareegay xilkiisa oo buuxiyay booskiisa wuxuuna noqday khaliifka muslimiinta, waxa ayna siiyeen dadka beycadood. Cumar wuxuu dadka ugu balan qaaday khudbadiisa u horeysay inuu xaqa ilaalin doono, kuwa gardanna oo ku darnaan doono, halka kuwa dhowrsan iyo danyarta oo u jilcanaan doono.
Furashada Shaam
Furashada dhulka Shaam waxa ay soo bilaabatay xiligii Abuubakar, kaas oo afar guutooyin ciidanka muslimiinta ah u kala diray diray Shaam, ayagoo ayna la galeen Ciidankii Ruum dagaalo taxano ah oo guulo ka xaqiijiyeen, waxa ayna furteen magaalooyin badan oo Shaam ka tirsan, wuxuu Abuu bakar u soo wareejiyay Shaam Khaalid bin Waliid oo dhinaca Ciraaq ka dagaalamaayay, hogaanka guud ee ciidamada ayuuna ka yeelay, khaalid wuxuu ku jabiyay Ruum dagaalkii Ajnaadeyn ee dhacay Jumada Al-awal 13H [33].
Cumar markuu khilaafada la wareegay wuxuu ugu horeyn hogaaminta ciidamada ka qaaday Khaalid isaga oona ku baddelay Abuu Cubeyda, waxa uuna faray inuu kaalmeeysto Khaalid [34].
Waxey Taariikhyahanada sheegaan fariinta Cumar inay soo gaartay Shaam ayadoo muslimiinta ku juraan dagaal, balse dagaalka koo ahaa ma Dagaalkii Yarmuuk baa mise waa Go'doominta Dimishiq? taa ma ayna isku raacin.
Abuu Cubeyda ayaa hogaamiyay Dagaalkii fixla oo muslimiinta ku jabiyeen Ruum ayagoo ka dilay kumanaan oo ku juro talyahood Saqlaar[35][36]
Ka dib waxey muslimiinta ka go'doomiyeen Dimishiq dhicyadeed dhan, khaalid ayaa dagay albaabka bari, Abuu Cubeyda wuxuu degay albaabka jaabiya, Camar bin Caas wuxuu dagay albaabka Tuumaa, Yaziid bin Abii Sufyaan wuxuu dagay albaabka Al-Saqiir, Shuraxbiil bin xasana wuxuu dagay albaabka Faraadiis afar bilood ayuu go'doonka socday, Khaalid bin Waliid ayaa albaabkiisa xoog ku soo galay, dadkii magaalada markey arkeen waxey u fureen muslimiinta Albaabada kale Abuu Cubeyda ayeena ka dalbeen hishiis wuuna ka yeelay [37], Magaalada qaarkeed ayaa lagu furtay halka qaarka kale lagu furtay xoog. Waxeyna ku beegneed furashadeed 15 Rajab sanadkii 14H[38]
Waqtigii qaboobaha markii laga baxay Abuu Cubeyda iyo khaalid waxey u dhaqaaqeen Ximsa, waxeyna dhax ku sii furteen Baclabek, markey gaareen Ximsa dadka magaalada ayaa la galeen hishiis Abuu Cubeyda ayaana u qoray amaan [39].
Dagaalkii Yarmuuk
Hiraqla imbiraadoorka Ruum wuxuu fadhigiisa ka yeeshay magaalada Andaakiya, ciidan badan oo 120 kun kor u dhaafaya ayuuna aruurshay, kuwaas oo isugu jira Carabta kirishtanka ah, Arman iyo reer Ruum, waxaana hogaaminaayay Tudraaq walaalka Hiraqla iyo janaraal Maahaan. Abuu Cubeyda wuxuu isku keenay dhamaan qeybaha ciidamada, waxa uuna madax uga dhigay Khaalid bin waliid, garabka bidix Yaziid bin Abii Sufyaan ayaa hogaamiye looga dhigay, halka Camar garabka mid uu hogaaminaayay, waxaa dhex maray labada ciidan Dagaalkii Yarmuuk 15H, kaas oo ahaa mid masiiri ah oo lagu kala baxay, wuxuu socday 6 maalin oo jilbaha leys ku dhigtay, Markii dambe ciidanka ruum ayaa lagu jabiyay [40], oo laga dilay lixdan kun qiyaastii, halka muslimiinta ka shahiideyn 3,000.
Wixii ka dambeeyay dagaalkaas Muslimiinta waxey dhameestireen Furashada Shaam, awoodii Ruum ayaana yaraatay, Xalab, Andaakiya, Qinnasriin, iyo dhamaan magaalooyinka Shaam waxey soo galeen gacanta muslimiinta[41].
Furashada Qudus
Ciidankii uu Camar bin Caas hogaaminaayay waxey go'doomiyeen magaalada barakeysan ee Qudus, Mudo ka dib wuxuu baadarigii magaalada haystay dalbaday khaliifka inuu yimaado oo magaalada u gacan galiyo.
Cumar wuxuu kala tashaday saxaabada arintaan, Cusmaan iyo koox kale waxey qabeen in uusan aqbalin warkooda, Cali ayaa se ku sheegay wax dhib inay ku jirin dalabkooda[42], wuxuuna u baxay Cumar Shaam bisha Mowliid 16H, markii Jaabiya uu yimid baa waa soo dhaweeyay madaxdii ciidamada sida Abuu Cubeyda, Camar bin Caas iyo Yaziid bin Abii Sufyaan [43], waxa ayna xusayaan xogaha inuu Cumar saarnaa rati ay isku beddelayeeen asiga iyo gacan yarihiisa, halka dharkiisa ahaayeen suuf, Abuu Cubeyda iyo madaxdii kale waxey isku dayeen inay libis qurxoon iyo gaari fiican siiyaan si qof madax ah oo ugu muuqdo cadawga agtiisa balse Cumar wuu ka diiday [44] waxa uuna la kulmay baadarigii oo kala wareegay furayaasha magaalada, asigoona u qoray dadka degaanka hishiis uu amni ugu siiyay diintooda, naftooda, hantidooda iyo goobaha cibaadadooda, Waxeyna ahayd dhacdadaan 16H[45], ka dib Cumar wuxuu abbaaray halka dhagaxii laga dheelmiyay Nabiga scw iyo mixraabka Nabi Daauud halkaas ayuuna ku tukaday [46].
Daacuunkii Camwaas
Sanadii 18aad Hijrada waxaa ka dilaacay dhulka Shaam daacuun aad u halis badnaa oo loogu magac daray "Daacuunkii Camwaas", Cumar xilligaas wuxuu ku haminayay inuu Shaam aado mar kale, Sarga meesha la dhaho markuu soo gaaray ayaa waxaa ka hor yimid Abuu Cubeyda iyo talyaashii ciidanka oo ku war galiyeen warka daacuunkan, Cumar ayaa saxaabada kala tashaday sidii la yeeli lahaa balse way is khilaafeen oo meel iskuma raacin, markaas buuCumar laabsho iclaamiyay, Abuu Cubeyda ayaa ku dhahay "ma qadarka ilaahay aa laga cararaa?" Cumarna wuxuu ugu jawaabay; "Fiicnaan la haydaa inuu hadalkaa qof kale dhaho Abuu Cubeydow. Haa qadarka ayaa ka carareynaa qadarka ayaana u carareynaa" Cabdi Raxmaan bin Cawf oo meesha ka maqnaa ayaa gadaal ka yimid wuxuuna sheegay inuu haayo xadiis uu Nabiga scw ku yiri "Hadaa maqashaan meel uu daacuun ka dhacay yaa la galin, haduu ka dilaaco idinkoo ku suganna yaa laga bixin" intaas ka dib Cumar ilaahay ayuu ku mahdiyay wuuna laabtay [47]
Daacuunka wuxuu si xun ugu faafay guud ahaan Shaam isaga oo galaafsaday nolosha kumanaan ciidanka muslimiinta ah oo ay ku jiraan haldoorkii saxaabada iyo madaxdii ciidamada sida Abuu Cubeyda hogaamiyihii Shaam iyo Mucaad bin jabal[48]. Cumar aad buu ugu cabsi qabay Abuu Cubeyda oo si kasta ayuu isugu dayay inuu ka saaro Shaam, laakin Abuu Cubeyda wuu iska dhaga tiray ilaa uu daacuunkii u dhintay [49]
Furashada Masar
Wuxuu ahaay Camar bin Caas inuu u soo bandhigay Cumar Furashada Masar oo aad ugu celceliyay in loo fasaxo, Cumarna wuu ka ogolaaday markii dambe [50], waxa uuna ku daray ciidan 3,500 ah, Camar wuxuu dhex jeexay Saxaraha Siinaay ilaa uu ka gaaray magaalada Caraa'ish Ciidul-Adxa sanadkii 18H [51], waxa uuna helay ciidamada Ruum oo faarujiyeen, wuu ka tagay wuxuu gaaray Farmaa mudo laba bilood ayuu go'doomiyay ilaa markii dambe uu ka qabsaday 19ka Muxarram 19H [52] wuu socday hadana dhanka Balbiis ayuu abbaaray, ilaalada Ruum ee magaalada ayaa kala hor yimideen dagaal, waxaana joogay magaalada Romaanoosa gabadha talyaha Masar iyo Ardabuun, balse Ciidanka muslimiinta ayaa ku guuleysteen inay galaan Balbiis bil ka dib [53].
Camar bin Caas wuxuu gaaray dhufeyska Baalibyoon oo aad u adakaa, Muqowqis talayalha Masar ayaa dagaalka yimid [54], mudo isbuucyo ayee dagaalameen natiijo la'aan, kadib Camar wuxuu ka dalbay Amiirka muminiinta Cumar bin khadaab inuu gurmad dheeri u soo diro, waxaana loo soo diray ciidan labo iyo toban kun ama toban kun ah oo ay ku jiraan saxaabada waaweyn sida Zubeyr bin Cawaam Cabaada bin Saamit iyo Miqdaad bin Aswad [55], waxa ayna muslimiinta kaga guuleesteen Ruum Dagaalkii Ceynu Shamsi [56], xaalada ayaana ku sii adkaatay ciidankii ku go'doonsanaa dhufeyska Baalibyoon, Muqowqis wuxuu bilaabay wado hadalo inuu la furo Camar, asna wuxuu u khiyaar galiyay islaamid ama jisyo hadii kale dagaal, Muqowqis ayaana ogolaaday inuu jisyada bixiyo amaanna la siiyo [57], sidii ayee hishiis ku kala saxiixdeen, laakin markii lala wadaagay hishiiskan Hiraqla imbiraadoorkii Ruum ma uusan aqbalin wuxuuna casilay Muqowqis [58] waxaa dib u cusboonaaday dagaalka balse mudo yar ka dib waxaa soo gaartay dhimashada Hiraqla [59], taasi oo niyad jabisay ciidankii ruum, Zubeyr bin Cawaam iyo qaar muslimiinta ka mid ah ayaana uga boodeyn darbiga waxaana muslimiinta u suura gashay furashada dhufeyska, Camar ayaa u qoray amaan oo ku siiyay naftooda xoolahooda iyo kaniisadahooda [60].
Furashada Alaskandariya
Camar isagoo idin ka helayo khaliifka ayuu weerar ku qaaday Askandariya, waxa uuna uga tagay dhufeesyka Baalibyoon ilaalo yar uu hor kacaayay Khaarija bin Xudaafa, mana uusan arkin intuu jidka ku sii jiray wax ciidan oo ka hory imaada, Askandariya waxey ahayd magaalo adag oo dhufeesyo waaweyn, ciidanka muslimiinta ayaa galiyay go'doon aad u daba dheeraaday, Cumar bin Khadaab ayaa daahsaday furashadeyda waxa uuna u qoray Camar inuu faro dadka niyada inay wanaajiyaan ayna muujiyaan sabar ilaahayna ay ka baryaan guusha [61], Ciidanka muslimiinta ayaa macnawiyaatkooda kor noqotay, waxeyna ku guuleesteen inay furtaan magaalada bilaawga bisha Sako sanadkii 21H waxaase lagu muransan yahy qaabka ay Muslimiinta ku furteen magaalada, ma hishiis buu ahaa mise xoog, si kastaba ha ahaatee camar wuxuu siiyay reer Askandariya amaan la mid ah kii uu siiyay Masar inteyda kale [62], furshada Askandariya ka dib waxey Boqortooyada Ruum weysay guud ahaan Masar, waxaana Masar u bilaawday bog cusub oo Taariikda ka mid ah [63].
Furashada Liibiya
Camar markii uu ka soo dhamaaday Masar wuxuu u dhaqaaqay gobolka Barqa (maanta bariga Liibiya) waxa ayna ku furteen ciidankiisa si basiid ah 22H [64], Ka dib wuxuu aaday Daraabulis oo galiyay go'doon mudo bil ah, iska caabin adag ayuuna kala kulmay, intuu go'doonka socday wuxuu u diray Cuqba bin Caamir iyo qaar ciidanka ka mid ah furashada gobolka Fazaan, waxey furteen Ajdaabiya weey sii socdeen ilaa ay gaareen magaalada Zuweyla oo ahalkeeda hishiis la galeen, qaar muslimiinta ka mid ah ayaa ka boodeyn dhufeyska Daraabulis ayaga oo ku qeyliniya "Allahu Akbar" ciidankii Ruum ee difaacayay magaalada ayaa isku naxeen oo u ordeen doomaha badda u yaalay weyna ku carareen, Camar iyo ciidankiisa ayaana magaalada gudaha u galay [64]. Camar wuxuu ka dalbay khaliifka Cumar inuu sii wado furashooyinka oo meel dheer gaarsiiyo laakin khaliifka wuu diiday.
Furashada Ciraaq iyo Faaris
Xaalka Boqortooyada Faaris ma uusan fiicnayn tan iyo markii ay dileen Kisraa 628dii, waxaana mudo gaaban crashiga fuulay boqoro tiro ah, Abuu bakar si uu uga faaideysto wuxuu u diray Ciraaq Khaalid bin Waliid sanadii 11H, Khaalid wuxuu la galay Faaris dagaalo badan oo ugu dambeeyay dagaalkii Firaad ee dhacay bisha Shacbaan 12H wuuna uga guuleystay dhamaan daagaaladiisa, dhulka Ciraaqna gebi ahaantiisa waxa uu gacanta u galay muslimiinta, waxaase loo wareejiyay khaalid iyo badanaa ciidankiisa dhanka Shaam si ay u xoojiyaan garabkaas [65].
Dhanka Faaris waxaa ka soo baxay taliye awood badan oo Rustum la yiraahdo kaas gacan bir ku qabtay xukunka, misna usoo celiyay nadaamkiisa, Musanaa oo ahaay talyihii muslimiinta ku hartay Ciraaq wuxuu walwal ka muujiyay is badaladan cusub, dhanka Madiina ayuuna soo aaday si uu gurmad uga helo khaliifka, hase yeeshee markii uu soo gaaray wuxuu helay Abuu Bakar oo sii dhimanaya, waxa uuna ugala dardaarmay Cumar isaga oo leh "hadii aan dhinto yaadan galabeysan jeer aad dagaalka Ciraaq ku boorido dadka, oo Musanna aad ciidan ku darto, haddii uu Alle idiin furo Shaamna, ciidankii Khaalid ku celi Ciraaq' ". Markii la dugay Abuu bakar Cumar wuxuu durba iclaamiyey kulan deg deg ah oo masjidka laysugu imaanayo, waxa uuna ugu baaqay dadka ka qeb galka dagaalada Ciraaq, hase ahaatee cidi mayna ajiibin oo carabtu aad ayee uga heybeesan jiraan Boqortooyada Faaris mana jeclayn la dagaalankood [66], Cumar Wuxuu qaatay go'aan ahaa in qabiilada Carabta ee horey u ridowday kuwaas oo Xiligii Abuu bakar aan qeyb ka ahayn jihaadka lagu soo daro ciidamada [67], qabiiladii waxay si xamaasi leh ugu biireen dagaalka waxaana soo aruurtay 7kun oo askari, waxa uuna Cumar mdax uga dhigay Abuu Cubeyda Al-Saqafi oo ahaa ninkii ugu horeeyay ee ajiibay dhawaqa jihaadka.
Rustum dahnkiisa waxaa uu bilaabay kicinta dadyowgii ku hoos noolaa muslimiinta dhulal badan oo horey Muslimiinta u furteen ayaana gacantood ka baxay, sidoo kale ciidamo xoogan ayuu u soo diray cirbtirka muslimiinta, ciidankaan oo labo qeyb kala ahaa ayaa waxaa kala hoggaaminayey taliye la dhaho Jaabaan iyo mid kale oo Narsii loogu yeero, taliyahaan dambe waxa uu ciidankiis dejiyey magaalada Kaskar oo dhex dhacda webiyada Furaat iyo Dijla, halka ciidankii Jaabaan ay ka gudbeen magaalada Xiira, waxeyna isku heleen ciidankii Abuu Cubeyd goob la dhaho Numaariq bishii Shacbaan sanadii 13H, meesha waxaa ku dhex maray dagaal aad iyo aad u daran oo ugu dambeyn lagu jabiyay ciidankii Faaris oo xitaa taliyhii hogaaminaayay ciidankood laftirkiis wuxuu ku dhacay gacanta muslimiinta, laakin waxuu qayaamay ninkii soo qafaashay markaasuu iska sii daayey.
Dabeetana Abuu Cubeyd waxuu daba kacay raadka kuwii jabay oo uu wax badan ka laayey, maal badanna ka ritay, siduu u eryanayey ayayna ka dul dhaceen xeradii Kaskar ee ciidankii Narsii. Rustum ayaa ahaa inuu diyaariyey ciidan kale oo uu madax uga dhigay nin la oran jiray Jaalinuus, si uu dhanka Narsii ugu soo diro gurmad ahaan. Haddaba markii uu Abuu Cubeyd arrintaa ka war helay ayuu ku deg degay inuu weerar culus ku qaado Narsii ka hor intuusan soo gaarin ciidanka Jaalinuus. Markaasuu weeraray, waxaana dhex maray dagaal culus oo lagu jebiyey ciidankii Narsi, kadibna Abuu Cubeyd iyo Jaalinuus baa waxay isku heleen goob la yiraahdo Baaruusimaa, waxaana ku dhex maray dagaal durtaba lagu jebiyey Jaalinuus iyo ciidamadiisii oo uu weliba la socday Narsii, waxayna rad ku galeen magaalladoodii Madaa'in.
Waxay muslimiinta ka helayn dagaaladaan qaniimo iyo hanti tiro badan, Abuu Cubeyd ayaana uga diray khumuska Cumar bin Khadaab.
Dagaalkii Buundada iyo jabka muslimiinta
Waxaa qaadan waay ku noqotay Rustum jabka gaaray ciidankiisa, aad ayuuna u carooday wuxuuna mar kale soo diray ciidan 12 kun dhan oo wehliyaan maroodiyo tababaran, waxaana hoggaaminayo Bahmas Jaadaweyhi, waxuuna usoo dhiibay calanka lagu magacaabo Darfash Kabyaan iyo raayada Kisraa, debeetana waxey u dhaqaaqeen dhankii Muslimiinta iyo ciidamadii Abuu Cubeyd, waxaana labada qola kala dhex galay webiga Furaat, Faarisiintii ayaa ku dhahayn Abuu Cubeyd:" Inoo soo gudba ama aanu idiin soo gudubna? Muslimiintii waxey ku yiraahdeen amiirkoodii:" Amar ha inoosoo gudbaane''. Waxuuse ugu jawaabay:" Nagama jeclo geerida, innaga ayaana u gudbeyna''.
Kadib way u gudbeen, waxayna isku heleen goob ciriiri ah, oo dagaal darani ku dhex maray, kaasoo horey aysan Muslimiinta isagoo kale ugu tashan una arag, maroodiyaasha ayaa ugu sii darnaa oo argagax ku riday fardaha Muslimiinta misna ka hor istaagtay fardooleyda gelida dagaalka, Faarisiintuna waxey oodda uga qaadeen gamuuno oo ay halkaas kaga laayeen tiro badan, markaasuu amiirka ciidankii Muslimiinta Abuu Cubeyd amray in marka hore la laayo maroodiyaasha, wuxuuna qaatay seeftiisa isagoo la aaday dhanka maroodi weyn oo cad kaasoo hoggaaminayey maroodiyaasha, wuxuuna uga dhuftay seefta gacantiisa dheer oo xanuunjiyey, markaasuu maroodigii aad u qeyliyey suu Abuu Cubeyd ku joog-joogsaday ilaa uu ka dhintay [68]. Waxaana gadaashiis qabtay hoggaanka ciidanka ilaa 7 amiir oo horey uga sii dardaarmay Abuu Cubeyd, kuwaas oo dhamaanto ku shahiideyn dagaalka, Amiirka sideedaad waxaa noqday Musanna bin Xaarisa bin Al-Sheybaani oo garwaaqsaday guuldarada wuxuuna isku dayay badbaadinta haraadiga ciidanka, laakin mid kamid ahaa ciidankii oo xamaasad qaaday ayaa jaray buundada, waxeyna Muslimiintii galeen xaalad adag, niyad jabkoodii waxuu dhalay inay in badan oo kamid ah cadawgu laayo, in kaloo badanna ay webigii ku hafteen. Xitaa Musanaa laftirkiis dhaawac daran ayaa soo gaaray balse ugu dambeyn wuu hagaajiyay buundada isaga iyo intii hartayna dib ayee u gurteen [69]
Waxaa la sheegaa qasaaraha ciidankii Muslimiinta ee maalintaas inuu aad u sareeyay oo kala bar ciidankii waa la laayay waxaana webiga ku hafteen ku dhawaad 4000. Tirada inta badbaaday waxaa lagu sheegay 2,000 waxeyna kala noqdeyn kuwo iyagu jiha ay u socdaan garan waayey iyo kuwa toos u abaaray dhanka Madiina iyo Amiirkii Mu'miniinta.
Warka dhacdadan markii Madiina uu gaaray Cumar ma uusan canaanan kuwii soo jabay ee ka dul dhacay Madiina, bal waxuuba ku qaabilay waji sami iyo soo dhaweyn isagoo yiri:" Waa aniga kan aad xaggiisa soo ciirsateen, waxaanna lama dhaho dib jeedin'' [70].
Cumar wuxuu sida ugu dhaqsiyaha leh ku bilaabay ololo gurmad oo lagu saacidayo ciidanka Musanaa, waxaana ajiibay baaqiisa qabiiladii Carabta oo soo aruuriyeen 4000 oo askari, rag saadaaddii Muslimiinta ah sida Jariir bin Cabdillaahi Al Bujali ayaana qeyb ka ahaa ciidankaan, Musanaa dhankiisa waxaa uu gurmad ka dalbay Carabtii ka ag dhaweyd Ciraaq, iyagiina wey soo direen, sidaas ayuuna ku helay xoogaa ciidan ku filan
Faarisiintii ayaga kamayna faaideysan guushii ay ka gaareen dagaalkii hore, oo waxaa soo noqday khilaafkii ka dhexeeyay iyo xasilooni daridii hore, waxeyse ku baraarugeen Muslimiintii oo ciidamo cusub la timid, markaasee khilaafkii intay meel iska dhigeen bey diyaarsheen ciidan 12 kun ah oo horkacaayo Mahraan bin Baadaan tailye la dhaho [71]. Waxaana dhex maray ayaga iyo ciidankii Musanaa Dagaalkii Buweyb ee dhacay 12ka bisha Ramadaan sanadii 13H, jab aad u foolxun ayaana ku dhacay ciidankii Faarisiinta, si ba'anna waa loo xasuuqay, Mahraan ayaana ka mid ahaa dadkii looga dilay dagaalka, ciidankii Muslimiinta ayaana raacdeysanayay labo maalmood dhan oo dilayeen misna qafaalanayey [71].
Dagaalkii Qaadisiya iyo dhacdooyinkii xigay
Guuldaradaan u dambeeysay waxey u saameysay Boqortooyada Faaris si aan horey loo arag, madaxdooda ayaana isugu yimid shir degdeg ah waxeyna u doorteen boqor cusub Yazdajrid oo qoyska Kisraa ka soo jeeday [72], Rustumna waxaa loo soo jeediyay cambaareyn kulul sida uu muslimiinta u wajahay, misna waxaa lagu amray dagaal weyn inuu ku qaado muslimiinta waliba uu isaga qudhiisa hogaaminayo, Guud ahaan deegaanada Faaris ayaana laga bilaabay ololaha dagaalkan masiiriga ah waxaana la galiyay xaalad degdeg ah.
Musanaa dhaawacii ka soo gaaray dagaalkii buundada ayuu aad ula liitay, wuxuuna dib uga bixiyay ciidanka muslimiinta deegaanadii hore, kadib markey hishiisyada uga baxeen dadyowgii ku hoos noolaayeen [73],
Cumar isna markii uu ogaaday arintan soo korortay wuxuu faray qabiilada iyo madaxdii Muslimiinta ee deegaanada in qof kasta oo heli kara hub ama faras ama wax un hiil tara la keeno si loo wajaho quwada Faaris [74], waxa uuna helay ciidan 6 kun ah, si kastaba ha ahaatee Cumar rai'yigiisa wuxuu ahaay inuu asiga markaan hogaamiyo ciidamada, waxaase ka leexiyay rai'yigaaas Cabdi Raxmaan bin Cawf oo soo jeediyay Sacad bin Abii Waqaas inuu u dhiibo hogaaminta ciidamada [75], Cumar sidii buu ugu dhiibay Sacad hogaaminta, wuuna la dardaarmay isagoo ku leh "Haku sirman in lagu yiraahdo waa abtigii Rasuulka Scw iyo saaxiibkiis, Illaahay xumo kuma tir tiro xumo kale, ee waxuu ku tir tiraa xumuhu wanaagga", sidoo kale waxaa uu siiyay talooyin quseeya dagaalka, wuxuuna ka dalbay mar walba warkiisa joogto inuu ugu soo gudbiyo, ugu dambeyna waa uu sii sagootiyay isagoo Alle nasri iyo guul uga weydiinayo inuu ka siiyo cadawgooda.
Horaantii sanadka 14H ayuu Sacad gaaray Ciraaq wuxuu helay Musanaa bin Xaarisa oo dhintay, ciidankii muslimiinta ayuu isku habeeyay, wuxuuna ahaa xaalad walba oo soo kororta mid la socodsiinayo Cumar, wuuxuu Cumar gadaal uga soo diray gurmad ahaan ciidamo oo watay Haashim bin Cutba iyo rag kale oo ka mid yihiin Mugiira bin Shucba, Qacqaac bin Camar iyo Qeys bin Makshuux oo dhinaca Shaam yimideen [76], sidoo kale Duleyxa bin Khuweylid iyo qabiilkiis Banuu Asad ayaa ku soo biireen, isku soo wada duub Sacad ciidan 30 kun ama 36 kun ah ayaa isugu aruurtay Qaadisiya,
Rustum ciidankiisa waxey gaarayeen 120,000, iyo 70 maroodiyo ah [77]. waxaana qeyb ka ahaa talyaashii ugu khibrada badnaay dawladood sida Jaalinuus, Bahmas Jaadaweyhi iyo Hurmuzaan, wuxuuna la tagay ciidankiisaan faraha badan Saabaad meel la dhaho oo wax yar u jirta Qaadisiya. Labada ciidan markey is hor fariisteen wuxuu Sacad u diray Rustum koox muslimiinta ka mid ah see ugu yeeraan diinta islaamka, wuxuuna dalbaday Rustum qof caqli badan oo wareesto, Mugiira bin Shucba ayaa loo diray, ka dib Ribiciyi bin caamir, hadana Xudeyfa bin Muxsan ayaa loodiray, aakhirkii way fashilmeyn wada hadaladii dagaalkuna wuxuu noqday midaa laga baaqsan karin [78][79]
Wax yar ka hor intuusan dagaalka bilaawan waxaa Sacad korkiisa ka soo baxay nabro uu ka awoodi waayay dagaalka inuu galo, wuxuu u wakiishay Khaalid bin Carfada arimaha dagaalka, asigana meel kore ayuu kala socday, wuxuu u jeediyay Sacad ciidanka khudbad uu aad ugu xamaasad galiyay dagaalka asiga oo soo qaatay aayado Jihaadka ka hadlaayo, ka dib dagaalka ayaa bilaawday waxa uuna socday seddex maalin, subixii afaraad ayuu dhacay dagaalkii ugu darnaa, maroodiyihii Faaris ee culeyska daran ku haayeen fardaha muslimiinta, mrkaan waxey muslimiinta ooda ugu qaadeen gamuuno indhaha ayeena ka rideen, rag ay ka mid yihiin Jariir bin Cabdilaahi, Qacqaac bin Camar, Diraar bin Khadaab iyo Camar bin Macdii kariba ayaa aad isku muujiyay maalintaas, waxaa kacday dabayl aad u daran oo aqalada Faaris kor yeeshay, ciidankii muslimiinta ayaana u daatay, Hilaal bin Calqama ayaa arkay Rustum oo sii baxsanaya qudha ayuuna kajaray, waxa uuna ku qeyliyey "Warabul Kacba waxaa dilay Rustum" markaa ayee ciidankii Faaris jabeen waxaana raacdeystay muslimiinta oo ka laayeen tiro aad badan oo ku jiraan talyaashoodi ugu sareeyay [80].
Ka dib Sacad waxa uu ciidamo u kala diray magaalooyinka iyo tuulooyinka ayagoo u khiyaar galiyeen beeraleyda qaadashada islaamka ama bixinta jisyo, jisyada ayeena badankood doorteen, sanadkii 16H waxaa soo gaaray Sacad Yazdajrid boqorka Faaris inuu alaabtiisa iyo xooliisa kala carari rabo Madaa'in, Sacad ayaa ciidanka muslimiinta u dhaqaajiyay Madaa'in, waxey heleen ayadoo eber ah, oo Yazdajrid ayaa ka qaatay ehelkiisa iyo wuxuu awooday oo hantidiis ah, Qasriga cad ee looga arimin jiray Faaris tiro yar oo ciidamadoodi ah ayaa ku hareen kuwaas oo isku dhiibeen muslimiinta, waxeyna muslimiinta ka qaniimaysteen Madaa'in hanti aad u badan oo keedadkii Kisraa iyo taajkiisa ah, Sacad ayaana u diray Madiina Cumar xaggiisa.
Sacad wuxuu dejiyay Madaa'in qoysaska ciidamada, ka dibna waxaa uu diray seddex ciidan oo sii daba gala haraadiga ciidamada faaris; ciidankii koowaad Haashim bin Cutba baa hoggaaminayey oo kula dagaalamay Faaris Jalowlaa Dul Qacda 16H wuuna ka adkaaday, Waxey gaareen Xulwaan oo Yazdajrid ka sii cararay, ciidankii labaadna Cabdulaahi bin Mactam baa hoggaaminayey waxeyna furteen Mowsil iyo Takriit, ciidankii seddexaadna waxaa hoggaaminayey Cutba bin Gazawaan kaa oo furtay maagalasa Abuulla iyo guud ahaan Ahwaaz.
Dagaalkii Nahaawanda iyo suulitaanka dawladii Faaris
Yazdajrid wuxuu hadana tegay Marwa oo caasimad cusub ka yeeshay, mar kale ayuuna bilaabay ciidamo inuu ka soo uruuriyo dhamaan daafaha Faaris [81], ciidankii muslimiinta oo hogaaminayo Nucmaan bin Muqrin ayaa ka hortageen waxeyna ku dagaalameyn labada dhinac Nahaawanda 21H, Nucmaan wuxuu noqday qofkii ugu horeeyay la dilo, Xudeyfa ayaana sii hogaamiyey dagaalka, hal maalin oo dagaal kulul socday kadib ciidankii Faaris waxaa ku dhacay jab aad u xun, muslimiintuna waxey ugu magac dareen guushoodaan "Fatxul-Futuux"; Furashada Furashooyinka, oo mar dambe wax ciidan ah uma kulmin Faaris weligood [82]. Cumar markuu soo gaaray warka guushan farxada leh isna aad ayuu ugu farxay wuxuuse ka murugooday dilka Nucmaan iyo halyeeyo kale oo dagaalka ku shahiideen.
Nahaawanda ka dib magaalooyinka Faaris ayaa si isdaba joog ugu dhacayn gacanta muslimiinta, waxaa la furtay Hamadaan, Asfahaan, Rayyi, Jurjaan, Azerbaijan, Dabaristaan, Makaraan, Sajistaan iyo Khuraasaan, waxaana sidaas ku suulay dawladii Faaris muslimiinta ayaana dhamaan meelihii ka talin jirtay la wareegeyn [83].
Cumar Markii uu ka soo gadoomay Xajka sanadii 23aad wuxuu degay "Al Abdhax", halkaasoo uu Alle ku baryay, asagoo uga ashkatoonaya in cimrigiisii weynaaday, raciyadiisuna badatay, dhulalkiina uu kusii fogaaday oo meelo badan uu furtay, quwaddiisiina ay daciiftay. Wuxuuna Ilaahay ka baryay inuu oofsado oo kumanneysto shahaado, kuna oofsado magaalladii Nebiga SCW ee Madiina.
Waxaana dhacday subax Arbaco ah taariikhduna ahayd 26kii bisha Arafo ee isla sanadkaas isaga oo tujinaya salaada Subax inuu la dhacay nin lagu magacaabi jiray Abuu Lu'lu'a Fayruuz bin Rustum Al Majuusi tooreey labo af lahayd ilaa lix jeer, Cumar ayaa markaas dhulka ku dhacay, wuxuuna dilaaga sii wax yeeleeyay 13 qofood oo lix kamid ah dhinteen, markii dambe Cabdi Raxman bin Cowf ayaa go'iisii ku qabtay, dilaaga ayaana is dilay ka dib markii uu arkay inuu gacan galay [84].
waxaa la geeyay gurigiisa isaga oo marna miyirbeelayay, marna soo miyirsanayay, wuxuu weydiiyey dadka qofka dilay? Waxaa lagu yiri:- waa Abuu Lu'lu'a Almajuusi, Markaasi buu Cumar Alle uga mahadiyey inuu dilkiisa ku sababay qof aanan muslim ahayn. Misna wuxuu yiri:- Illaahay ha dulleeyo'ee waxaanu amarnay wanaag.
Ninkan Abuu Lu'lu'a wuxuu adeega u ahaa Muqiira bin Shucba, kaas oo shaqaale uga ahaa Cumar magaalada Kuufa, Wuxuuna ahaa ninkan farsama yaqaan, tumaal iyo fuundi ah, markaasuu Muqiira u qoray Cumar; waxaan hayaa nin sanco yaqaan ah oo dadka Madiina anfici karo, Cumarna wuu ka aqblay inuu soo galo Madiina, inkastoo sida caadiga ahayd loo ogoleyn gaalada gudaha Madiina inay soo galaan, mudo ka dib Abuu Lu'lu'a wuxuu cabasho ugu tagay Cumar isaga oo dalbanaya inuu ka dhimmo mshaarka uu Muqiira saaray korkiisa, si kastaba ha ahaatee Cumar wuu diiday cabashadiisa, meeshaas ayuuna cadaawad iyo ciil ka qaaday Abuu lu'lu'a, misna bilaabay maleegida dhagartii uu kaga aarsan la haay Cumar, wuxuu sameystay mindi labo af lahayd oo af badneyd. Cabdiraxmaan bin Cawf wuxuu ka marqaati kacay inuu ku soo baxay Abuu Lu'lu'a, Jufayna iyo Hurmuzaan oo meel ku wada shiraya habeenkii dhacdadaan, wuxuuna xusay inay boodeen markii ay arkaan oona ka dhacday tooreydan labada af leh ee lagu dili doono Cumar. Arintaan oo loo qaadan karo inay kula lug lahaayeen Abuu Lu'lu'a dejinta qorshaha, Cubeydilaahi bin Cumar baa intuu baxay buu soo dilay Jufayna iyo Hurmuzaan iyo gabar yar oo ka tagay Abuu Lu'lu'a, markaasuu Cumar amray in la soo qabto Cubeydilaahi oo la haayo ilaa khaliifka cusub ka xukmiyo arintiisa, Cusmaan ayaana sii daayay Cubeydilaahi markii uu xilka qabtay oo ka bixiyay diyo dadkii uu dilay [85].
Dardaarankiisa
Waxaa loo soo jeediyay Cumar inuu khaliif u sameeyo umadda, markaasuu yiri "Labo qof midkood haduu iga dambeyn la haa oo aan talada ku dhaafi lahaa waan ku kalsoonaani lahaa Saalim Mowla Abii Xudeyfa iyo Abuu Cubeyda bin Jaraax" [86] taa beddelkeed wuxuu ka dardaarmay in taladu ahaato shuuro ka dhaxayso lix qof uu Rasuulka scw ka dhintay asoo raali ka ah, waana Cusmaan bin Cafaan, Cali bin Abii Daalib, Dalxa bin Cubeydillaah, Zubeyr bin Cawaam, Cabdiraxmaan bin Cawf iyo Sacad bin Abii Waqaas [87], sidoo kale wiilkiis Cabdulaahi bin Cumar inuu goob joog ka noqdo goobta isagoon waxna ku lahayn talada, iyo inuu Suheyba Al-Ruumi sii tujiyo dadka ilaa khaliif cusub laga soo doorto [88].
Wuxuuna dhintay Cumar saddex beri kadib dhaawaciisa, maalin Axad ah kowda bisha Zako sanadkii 24 hijiriga oo ku beegan miilaadiga 644 ayaana lagu aasay guriga Caa'isha Abuu bakar iyo Rasuulka scw dhinacood, wuxuuna jiray 63 sano, Khilaafadiisuna waxay ahayd 10 sano 6 bilood iyo afar maalin [89].
Tilmaantiisa
Waxaa lagu tilmaamaa Cumar inuu ahaay qof dheer, xooggan oo jir ahaan dhisan, taam ah wuxuu aad ugu fiicanaa legdinta oo ka qeyb gali jiray ciyaarihii lagu soo bandhigi jiray suuqyada Carabta, midabkiisu wuxuu ahaay cadaan guduudna ku jiro, waxaana la sheegaa inuu madoobaaday sanadkii abaarta, labo xariiqmo madow ayaana ku tiilay wajigiisa oohintiisa badan awgeed cabsida alle darteed [90], labadiisa dhabanna waxey ahaayeen kuwo qurxoon, wuxuuna la haay bidaar daran iyo gar dheer oo cilaan marin jiray [91]. Waxa uuna isticmaali jiaray gacanta bidix, marka uu soconaya wuu degdeg badnaa, haduu dhawaaqana codkiisu wuu koreeyay, haduu garaacayana wuu xanuunjin jiray, haduu quudinayana wuu dherjin jiray, haduu xanaaqana shaarbaha ayuu maroojin jiray.
Aqoontiisa
Wuxuu aad uga sareeyay saxaabada kale xagga cilmiga, Nabiga scw ayaana u qiray midaas oo wuxuu dhahay "Anigoo hurdaaya ayaa waxaa ley keenay weel caano ah waan cabay ilaa aan ka arkay dharagta oo cidiyaha ka sii baxeyso, kadib waxaa siiyay hambadeyda Cumar bin Khadaab, waxey dhahayn; Maxaa ku fasirtay Rasuulkii allow? Wuxuu yiri; Waa cilmiga" [92]. Cumar wuxuu la haay maskax baraarugsan, ra'yi quman, cabqari ayuuna ku ahaay fiqiga, caalimkii weynaa ee ibni Mascuud wuxuu yiri; "Waxaan filaa Cumar inuu la tagay sagaal ka mid ah toban meelood cilmiga"
Waxyaabihii aadka uu ugu soocnaay Cumar waxaa ka mid ahaa Qur'aanka inuu waafaqay marar badan ra'yigiisa, Cumar isagoo arintaas ka hadlaayana wuxuu dhahay; «Waxaan ku waafaqay rabigeey seddex meel, waxaan dhahay Rasuulkii allow hadii maqaamka ibraahiim meel lagu tukado ka dhigato bal ka waran, waxaa soo degtay (وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى ), hadana waxaan dhahay Rasuulkii Alloow bal ka waran hadii naagahaaga aad farto xijaabka, ileen waxaa la hadlaayo nin wanaagsan iyo mid xun intuba, waxaa soo degay aayada xijaabka, mar kale waxaa isku yimid naagihii rasuulka scw oo kawada maseeesan, waxaan ku dhahay; hadii rasuulka scw idiin furo waxaa xaqiiq ah inuu rabigiis ugu beddeli doono kuwo idiinka fiican waxaana soo degtay aayada (عسى ربه إن طلقكن أن يبدله أزواجًا خيرًا منكن)" [93], arimaha kale ee uu Qur'aanka ku waafaqay waxaa ka mid ah arinta maxaabiista badar iyo xarimida khanrada.
Abuu Hureyra waxuu yiri:" Rasuulka scw waxuu yiri: "Ummadihii idinka horeeyay waxaa ku jiri jiray qof la ilhaamiyo, oo wax loo sheego (aanan Nebina ahayn) haddii uu ummadeydan ku jirana waa Cumar.
Abuu Dar Al-Gifaari waxaa laga soo weriyey inuu yiri:" Waxaan maqlay Rasuulka Alle SCW oo leh: Alle waxuu xaqu yeelay carrabka Cumar. Abuu Hureyrana waxuu ka watiyay" Rasuulka scw: "Alle waxuu xaqa yeelay carrabka iyo qalbiga Cumar''.
Cabdullahi ibnu Mascuud waxuu yiri: "Cizzi kamaanan suulin taniyo markuu Islaamay Cumar"
Ibnu Isxaaq waxuu Ibrahiim bin Muhaajir kasoo weriyey isaguna uu Mujaahid kasoo weriyey inuu yiri:" Haddii uu Cumar ra'yi keeno, Quraan baa soo degi jirey''.
Ibnu Mascuud waxuu yiri: "Islaannimadii Cumar waxay ahayd guul iyo nasri, imaaradiisina yacni xukunkiisii waxuu ahaa dhul furasho''.
Anas wuxuu yiri:"Nebiga scw ayaa dhahay: "Jannada ayaan dhex galay, markaasaa waxaan is arkay anigoo ku sugan qasri dahab ka sameysan, saa waxaan iri:" Oo yaa iska leh? Markaasaa la igu yiri:" Waxaa leh wiil reer Qureesheed ah', markaasaan aniga isku maleeyay, oo iri:" Oo waayo? Markaasay igu yiraahdeen:" Waa Cumar''.
Abuu Hureyrana waxaa laga soo weriyey oo uu isaguna kasoo weriyey in Nebigu scw yiri:" Jannada ayaan dhex galay, markaasaan kula kulmay qasri dahab ah, oo i cajab geliyey quruxdiisa, markaasaan su'aalay:" Oo yaa iska leh? Markaasaa laygu yiri:" Cumar''. Iima aysan diidin inaan galo, ogaanshaha aan ogaa maseyrkaada mooyaan Abaa Xafsoow!. Markaasuu Cumar ooyey oo yiri:" Ma adigaan kaa maseyri Rasuulkii Alloow?.
Muxammed ibnu Sacad waxuu aabahiis kasoo weriyey inuu Rasuulka Alle scw yiri:" Illaah baan ku dhaartaye waddo maad martid, illaa sheydaanku waxuu maraa waddo kale (Wuxuu la hadlayey Cumar)''.
Habeen ka mid ah habeenada ayaa waxaa dhacday inuu Amiirkii Muslimiinta ee wakhtigaas, Cumar Ibn Khattab (ilaahay ha ka raali noqdee) oo dhex qaadayay xaafadaha Madiina Al-Munawarra si uu ogaado dareenka iyo dhibtaada dadkiisa.[94] Kadib wuxuu maqlay oohin, markaas ayuu ku leexday gurigii ay kasoo baxaysay oohinta. Markaas ayuu arkay haweenay iyo caruurteeda oo oynaya, iyo digsi dabka saran. Kadib ayuu haweenaydii waydiiyay waxa keenay oohinta caruurta. Gaajo inay hayso ayay u sheegtay Amiirka. Hadaba digsiga maxaa saaran ayuu waydiiyay. Biyo caruurta lagu sasabo ayaa saaran ayay ugu jawaabtay. Maysan garan inuu ninka la hadlayo yahay Cumar (RC).
Kadib ayay bilowday inay eed dusha uga tuurto Cumar ayada oo ku eedaysay inuu iska indhatiray dhibka haysta iyada iyo caruurteeda. Cumar oonan wali isu sheegin ayaa markaa waydiiyay waxa uu u qaban karo asaga oo markaas ilin badan ka qubanayso. Haweenaydii ayaa u sheegtay inay waajib tahay inuu ogaado dareenka ummadiisa maadaamo uu yahay Amiirkooda.
Cumar (rc) oo u la socdo gacan yarihiisii Aslam ayaa markaas soo aaday dhanka magaalada ilaa uu gaaray Baytul Maalkii. Markaas ayuu bilaabay inuu soo raro cunto kala duwan, saliid, bariis, subag iyo xogaa lacag ah. Markuu jawaankii buuxiyay ayuu ka codsaday Aslam inuu dhabarka u saaro. Aslam ayaa diiday asaga oo ka xishooday inuu Amiirka Muslimiinta jawaan buuxo dhabarka u saaro. Cumar ayaa ku adkaystay, kuna yiri Aslam: “Ma adiga ayaa Maalinta Qiyaamaha culayska iga qaadi doona. Waa inaan aniga xanbaaro jawaankan maadaama Maalinta Qiyaamo aniga la I waydiin doono. Aslam ayaa markaas Cumar (rc) u saaray dhabarka iyaga oo bilaabay inay aadaan dhankii guriga haweenaydii baahnayd. Markii ay tageen gurigii ayuu Cumar (rc) digsi ka buuxiyay raashin, ilaa uu ka bislaado, hadana u soo riday caruurtii, iyaga oo ka dhargay isla markiina bilaabay cayaar. Haweenaydii oo aad u faraxsan ayaa Cumar (rc) ku tiri: “wallee adaaba ka fiican Amiirka Muslimiinta, Cumar.” Cumar (rc) oonan wali isu sheegin ayaa ku jawaabay: “Hadaad aniga iga soo war doonto, waad arki doontaa Amiirka Muslimiinta insha’Allah.” Kadib ayuu iska fariistay isaga oo fiirsanaya caruurtii oo cayaar gashay. Intuu Aslam jaleecay ayuu yiri:
“Ma ogatahay waxa igu keenay inaan halkan fariisto? Hadaayey caruurtaan way ooyaysay, iminkana way qoslayaan oo cayaar ayay ku jiraan. Inaan iska fiirsado faraxooda ayaan jeclaystay.”
Cumar wuxuu aad ugu dadaali jiray guurka isaga oo jecel ilmaha inay u bataan, mar kasta uu furo mid ka mid ah naagihiisa afarta ah ama eey ka dhimato wuxuu booskeed keeni jiray tu kale, ilaa ay ka gaareen tirada naagihii uu guursaday 14 naag, wuxuuna ilmo lahaa toban wiilal ah iyo toddobo gabdho ah. Wuxuu dhihi jiray "Waxaan ku dirqinaa nafteyda galmada rajo aan ka qabo inuu ilaahay iga soo saaro naf u tasbiixsaneyso" [95].
Naagihiisa kahor islaamka waxaa ka mid ahaa:-
● Qariiba binti Umayya Al-Makhzuumiya waxay walaal la ahayd Umm Salama wuu furay hishiiskii Xudeybiya kadib, mana lasheegin inay wax u dhashay
● Umu kaltuum muleyka binti jarwal alkhuzaaciya wuxuu guursaday jaahiliga waxay u dhashay Zeyd iyo Cubeydilaahi wuu furay hishiiskii Xudeybiya kadib
● Zaynaba binti madcuun waxay walaal la ahayd Cusmaan bin Madcuun way islaamtay way lasoo haajirtay waxay u dhashay Xafsa, Cabdulaahi Cabdiraxman
islaamka kadibna waxaa ka mid ahaa
● Jamiila binti thaabit alansaariya waa walaasha Caasim bin Saabit wuxuu guursaday sanadii 7aad ee hijiriga waxay u dhashay hal wiil waana Caasim
● Caatika binti zeyd waa walaaha Saciid bin Zeyd oo kamid ahaa Casharatul mubashiriin waxay u dhashay Cayaad
● Umu xakiim binti xaaris waxay u dhashay Faadima
● Umu Kaltuum binti Cali bin Abii Daalib waxaa hooya u aheyd Faaduma Rasuul wuu guursaday ayadoo yar. Zuhri waxa uu sheegay inay u dhashay zeyd iyo ruqiya
- Khulafada Raashidiinta
- Abu Bakr al-Sadiiq
- Cusmaan binu Cafaan
- Cali bin Abi-Dalib
- Umawiyiin
- Mucawiye
- Islaam
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
