From Wikipedia, the free encyclopedia
Srpska pravoslavna crkva je jedna od upravno samostalnih (autokefalnih) pravoslavnih crkava koja zajedno s ostalim pravoslavnim crkvama čini jedinstvenu Istočnu kršćansku crkvu.
Srpska pravoslavna crkva | |
 | |
| |
| Osnovne informacije | |
|---|---|
| Osnivač | Sveti Sava |
| Osnivanje | 1219. |
| Autokefalnost | Arhiepiskopija pećka (1219—1346) Pećka patrijaršija (1346—1463) Pećka patrijaršija (1557—1766) Doba postojanja pokrajinskih crkava (1766—1920) Pećka patrijaršija (od 1920) |
| Kanonsko priznanje | Kanonski priznata |
| Predstojatelj | Arhiepiskop pećki, mitropolit beogradsko-karlovački i patrijarh srpski Porfirije |
| Sjedište | Peć i Beograd |
| Rezidencija predstojatelja | Beograd |
| Kanonska jurisdikcija |  Srbija Bosna i Hercegovina Republika Makedonija Slovenija Hrvatska Crna GoraInostranstvo |
| Autonomne crkve | Pravoslavna ohridska arhiepiskopija |
| Bogoslužbeni jezik | Crkvenoslovenski i srpski |
| Kalendar | Julijanski kalendar |
| Broj | |
| Episkopa | 45 |
| Eparhija | 46 |
| Zvanična stranica | www.spc.rs |
 -sr.svg)     | |
Preteča Srpske pravoslavne crkve je Žičko-pećka arhiepiskopija, koja je zalaganjem Svetog Save stekla upravnu samostalnost 1219. godine. Srpska pravoslavna crkva kao svoju preteču navodi i Pećku patrijaršija, autokefalnu pravoslavnu crkvu sa sedištem u Peći, koja je postojala u periodu između 1346-1463 i 1557-1766 godine.
Savremena Srpska pravoslavna crkva je uspostavljena 1920. godine ujedinjenjem mesnih pravoslavnih crkava na teritoriji novoosnovane Kraljevine SHS.[1] Pre toga su postajale samostalne (autokefalne) crkve: Beogradska mitropolija, Karlovačka patrijaršija i Cetinjska mitropolija, te polusamostalne: dalmatinska i bosansko-hercegovačka (pod jurisdikcijom Carigrada).[2] Nadležnost nad pravoslavnim vernicima Makedonije je stečena isplatom Carigradskoj patrijaršiji[3], te zabranom Bugarske crkve.[4]
Danas, Srpska pravoslavna crkva je u rangu patrijaršije i ima eparhije i parohije u svim republikama bivše Jugoslavije kao i u drugim zemljama u Evropi, Sjevernoj Americi, Australiji i svugdje po svijetu gdje žive njeni vjernici. U novije vrijeme, došlo je do pokušaja osamostaljenja Makedonske i Crnogorske crkve, sa kojima SPC trenutno ima problem.
Srpska crkva je u istoriji imala i jednu posebnu funkciju, kakvu crkve na drugim stranama uglavnom nisu imale. Ona je, u situaciji nepostojanja srpske države, preuzela ne samo versko nego i političko vodstvo.[2] U Otomansko periodu, klir je često preuzimao na sebe i ulogu političara, vojskovođa i vojnika.
Srbi su izvorno, kao i svi Slaveni, bili sledbenici stare slovenske vere. Dolaskom na Balkansko poluostrvo u 5. vijeku, Srbi su, kao i ostali Južni Sloveni, zatekli razvijene crkvene organizacije.[5] U početku je prihvatanje hrišćanstva teklo spontano, i Sloveni prvo prihvataju hrišćanstvo na mestima starih crkvenih zajednica u Makedoniji, Dalmaciji i Bosni.[6] Prvo masovno krštavanje Srba zbilo se u 7. veku, u vreme cara Heraklija (610-641).[5]
Rim je redovno slao misionare na prostore Balkana, te su mnogi Srbi prihvatili latinsko hrišćanstvo u 8. veku.[7] Srpska crkva je bila pod nadležnošću Splitske nadbiskupije, a kasnije Barske nadbiskupije, sve do prelaska pod kontrolu grčke crkve.[7]
Sredinom 9. veka je usledio period snažne misionarske delatnosti Carigrada. Oko 840. knez Vlastimir je u oblastima oko Tare, Lima i Drine, u vreme kada je još uvek bila živa stara slovenska vera, digao ustanak i proterao Vizantijce i propovednike hrišćanstva iz tih oblasti. No, već za njegovog naslednika, kneza Mutimira (851-891), u Srbiji niču prve eparhije.[5] U to vreme deluju i vizantijski misionari Ćirilo i Metodije, koji prevode Sveto pismo na slovenski jezik. Krajem 9. veka, vizantijski car Vasilije je osvojio Neretvljansku kneževinu Paganiju, koja se poslednja opirala pokrštavanju, i uništio staroslovenska svetilišta. Srbi i Hrvati, videći šta se zbiva u Dalmaciji, šalju izaslanstvo Vasiliju I i podrvrgavaju se romejskoj vlasti.[8]
Od 10. veka među balkanskim Slovenima se razvija poseban oblik hrišćanstva, bogomilstvo, koje karakteriše protivljenje rimskoj i bizantskoj vlasti i upotreba slovenskog jezika u bogosluženju.[9] Moguće je da su niži slojevi prvo dolazili u dodir sa bogomilima nego sa pravoverjem rimske i romejske crkve, koje su prvo prihvatali viši slojevi.[10] Učenje bogumila je u Raškoj za kratko vreme steklo veoma mnogo pristalica.[11]
Krajem 12. veka, veliki župan Stefan Nemanja definitivno zavodi hrišćansko pravoverje u Raškoj državi. Iako je Hrišćanska crkva već podeljena na istočnu i zapadnu, podele još nisu toliko izražene, pa on balansira između istočnog i zapadnog hrišćanstva, sarađujući, po potrebi, sa rimskim Papom i sa Vizantijom.[7][12]
1186. godine u Rasu Nemanja saziva crkveno-državni sabor, kojim započinju surovi verski progoni bogumila, koji su uključivali telesne kazne, spaljivanja na lomači, žigosanja po licu, progone iz zemlje, oduzimanje imanja i druge drakonske mere.[13] U to vreme bogumili imaju uporište ne samo među običnim pukom, već i među samim velmožama.[11] Nemanjina vojna akcija se pretvorila u pravi građanski rat koji je besneo jedno vreme po Raškoj.[11] Nakon što je vojska Stefana Nemanje u Raškoj istrebila bogumile, među Srbima je učvršćeno vizantijsko pravoverje, vremenom odomaćeno kao pravoslavlje.
U Savino vreme, raška crkva je bila podređena ohridskoj arhiepiskopiji, i imala je samo tri eparhije (Ras, Lipljan i Prizren) u kojima su vladike bili Grci. Nakon što mu je brat Stefan Nemanjić 1217. od pape dobio kraljevsku krunu, Sava Nemanjić odlazi u maloazijski grad Nikeju, gde se nalazila prestonica vizantijskog cara i carigradskoga patrijarha u egzilu (od kako su Latini osvojili Carigrad), te od njih isposlova da raška crkva postane arhiepiskopija 1219. godine. Sedište nove arhiepiskopija je smešteno u novoizgrađeni Manastir Žiča.
Po povrtaku u Rašku, Sava 1221. saziva državno-crkveni sabor u Žiči na kom kruniše svog brata za kralja, i organizuje nove verske progona. Tom prilikom, Sabor proklinje ne samo bogumile, već i poglavare bosanske crkve, koja je pružala utočište prognanih hrišćanima.[14] Nakon sabora one koji nisu pristali da se odreknu svoje vere i pređu na pravoslavlje, "s velikim beščašćem iz cele svoje zemlje izgonjahu."[11]
Crkva je naročito ojačala i obogatila za kralja Milutina, koji je mnogo izdvajao za podizanje novih crkvi i manastira, zbog čega je, uprkos nemoralnom životu, proglašen za sveca.[12]
Nakon što je kralj Dušan iskoristio nemire u Vizantiji, osvojio neke teritorije i proglasio se za cara Srba i Grka u Skoplju 1346. godine, arhiepiskopija je proglašena patrijaršijom. Dušanovim ukazom njegov logotet Joanikije postaje prvi pećki patrijarh.[15] U sastav nove patrijaršije su ušle i mitropolije u osvojenim grčkim oblastima, kao i Sveta gora, do tada pod nadležnošću vaseljenske patrijaršije. Tada vaseljenski patrijarh Kalist baca anatemu na Dušana, Joanikija i srpsko sveštenstvo.[15]
Odnosi crkve i države u srednjevekovnoj Srbiji su sledili vizantijski model podređenosti crkve državi, koji se u crkvenim krugovima naziva simfonija, a u nauci cezaropapizam.[16] Nakon turskog osvajanja Smedereva i Srpske despotovine (1459), pećka patrijaršija prestaje da postoji, odnosno biva pripojena Ohridskoj arhiepiskopiji (1463), čiji deo ostaje narednih sto godina.
1577. godine Mehmed-paša Sokolović, veliki vezir (premijer) Osmanlijskog carstva poreklom iz pravoslavne hercegovačke porodice, je ponovo ustanovio Pećku patrijaršiju na znatno proširenom području nadležnosti koje je obuhvatalo oblasti današnjeg Kosova, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Srbije, Hrvatske, Rumunije i Mađarske. Nova Pećka patriaršija nije bila u osnovi i osmanskoj viziji samo srpska, nego međunarodna, pan-rumelijska, crkva, koja je predstavljala sve balkanske pravoslavne vjernike, sem grka koji su svoje crkveno prijestolje imali u Carigradu.[nedostaje referenca] Mehmed-paša je na patrijaršijski presto je postavio svoga brata Makarija Sokolovićа. Posle obnovljenja Pećke Patrijaršije zaživeli su mnogi stari zapusteli manastiri. Turci, koji su hteli da održe mir, dozvoljavali su pećkim patrijarsima da lično sakupljaju materijalna sredstva za izmirenje obaveza prema turskoj blagajni. Zahvaljujući ovim velikim povlasticama, patrijarh Makarije je smatran "etnarhom srpskog naroda", a savremenici su ga nazivali "patrijarhom cele srpske zemlje i pomorskih i severnih krajeva i ostalih".[12]
1592. na patrijaršijski presto je došao Jovan Kantul koji napušta makarijevsku politiku i postaje učesnik u akciji zapadnih država za oslobođenje balkanskih naroda od Turaka. Po izbijanju austro-turskog rata (1593-1606) vršački episkop Teodor Nestorović predvodi Banatski ustanak protiv Turaka (1594). Srpski ustanici su noslili zastave sa likom svetog Save. Posle prvih uspeha, turska vojska je savladala otpor Srba. Zbog ovog ustanka, Turci oštro kažnjavaju Pećku patrijaršiju. Još iste 1594. godine episkop Teodor je ubijen, a mošti svetog Save su prenete iz Mileševa u Beograd i demonstrativno spaljene na Vračaru. Pećki patrijarh Jovan je 14. oktobra 1613. godine obešen u Carigradu i sahranjen kod Jeni-kapije.[12]
Posle Jovana Kantula na čelo patrijaršije je došao Pajsije Janjevac od 1614. do 1647. godine. Za razliku od svog prethodnika, on se odrekao akcija protiv Turaka i vratio makarijevskom duhu. Tokom njegove dugogodišnje uprave učinjeno je mnogo na jačanju Crkve, obnavljanju onoga što je zanemareno i upropašćeno tokom patrijarha Jovana i na poboljšanju poremećenih odnosa sa Turskom. Njegova uprava pećkom patrijaršijom bila je doba sređenih crkvenih prilika, usklađenih odnosa sa turskom vlašću, dok je pozna srpska umetnost u srednjevekovnim tradicijama doživela tada svoj drugi i poslednji procvat.[12]
Pećki patrijarh Arsenije III Čarnojević (stolovao od 1674-1690) je bio izuzetno angažovan u austro-turskom ratu na strani Austrije. Nije bio sklon makarijevskoj politici i saradnji sa Carigradom, čak je pretio izopštenjem iz Crkve svima koji su u vezi sa Turcima.[17] Nakon poraza Austrije, plašeći se osvete Turaka, Crnojević predvodi kosovske Srbe u Veliku seobu ka Ugarskoj. Posle velike seobe Srba, 1690. godine, kosovsko-metohijsko stanovništvo je vrlo razređeno.[18]
Par decenija kasnije, njegov naslednik Arsenije IV Jovanović (patrijarh od 1725-1737) se povodi za istom politikom pomaganja Austriji u borbi protiv Otomanske države. Godine 1737. izbija novi austrijsko-turski rat (1737-1739), tokom kojeg se kosovski Srbi na poziv pećkog patrijarha ponovo dižu na ustanak, u želji da se priključe austrijskoj pokrajini Srbiji. Ali, kao i u slučaju njegovog prethodnika, Austrija ubrzo doživljava poraz te Arsenije IV predvodi drugu veliku seobu Srba na sever, u Ugarsku. Usled ovih migracija, srpsko stanovništvo na Kosovu krajem 18. veka postaje manjinsko.[19]
Političko angažovanje pećke patrijaršije u Austro-Turskim ratovima je ubrzalo odluku Porte da ukine ovu crkveno-političku instituciju.[20] Patrijaršija je ukinuta 1766, a sledeće godine je isto učinjeno sa ohridskom arhiepiskopijom 1767. Eparhije i celokupnu imovinu ovih crkava preuzela je carigradska patrijaršija.[20] Crkvu su od tada vodili episkopi Grci (fanarioti).[21]
Karlovačka mitropolija je bila pravoslavna crkvena organizacija Srba u Habsburškoj monarhiji. Zahvaljujući carskim privilegijama sve do 19. veka, karlovački mitropoliti bili su najznačajniji predstavnici srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji. Srpske crkve građene su u stilu tadašnjeg baroka.
1848. godine na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima, Srbi na prostoru Habzburške monarhije su proglasili stvaranje autonomne Srpske Vojvodine, mitropolit karlovački, Josif Rajačić, proglašen je za patrijarha, a Karlovačka mitropolija je uzdignuta na rang patrijaršije. U sastavu Karlovačke patrijaršije je bilo sedam eparhija. Na prostoru Ugarske postojala je Vršačka, Temišvarska, Budimska i Bačka eparhija, a na prostoru Srema, Slavonije i Hrvatske bile su Karlovačka, Pakračka i Plašćanska ili Gornjokarlovačka.
Sjedište Karlovačke patrijaršije je bilo u Sremskim Karlovcima. Karlovačka patrijaršija je postojala sve do 1920. godine kada se ujedinila s Beogradskom mitropolijom u jedinstvenu Srpsku pravoslavnu crkvu.
Beogradska mitropolija je bila pomjesna autonomna (od 1831.) te autokefalna crkva (od 1879. do 1920. godine). Prije toga je bila eparhija Vaseljenske patrijaršije u Otomanskom carstvu pod nadležnošću grčkih fanariota.
Nakon što je 1830. godine sultan priznao Srbiji samostalnu unutrašnju upravu, carigradski patrijarh je pristao da mu knez predlaže episkope, a da ih on potvrđuje. 1832. g. je Srbija sklopila sa carigradskom patrijaršijom sporazum o samoupravi srpske Crkve.[21] Mitropolija je bila umešana u međudinastičke borbe u Srbiji, pa je prvi mitropolit Petar Jovanović, kao protiv Obrenovićevac, nakon povratka kneza Miloša na vlast bio prinuđen da podnese ostavku 1859. godine, nakon čega je otišao u karlovačku mitropoliju i postao je episkop gornjokarlovački.[21]
Godine 1878. priznata je nezavisnost Srbije, a godinu dana, 1879. godine je Beogradska mitropolija dobila autokefalnost. Početkom 20. vijeka Beogradska mitropolija je imala nadležnost na čitavom području tadašnje Kraljevine Srbije, sa upravnom podjelom na sljedeće eparhije: Beogradska, Šabačka, Žička, Niška i Timočka. Beogradski episkop je bio arhiepiskop i mitropolit Srbije.
Dimitrije Pavlović je bio posljednji beogradski mitropolit (1905-1920) i prvi patrijarh ujedinjene Srpske pravoslavne crkve (1920-1930).
Sa ukidanjem Pećke patrijaršije (1766), obrazovana u Crnoj Gori samostalna Mitropolija cetinjska. Crnogorski crkveni poglavari ujedno su bili i političke vođe tadašnje crnogorske države iz dinastije Petrovića. U Crnoj Gori je postojala vrsta pravoslavne teokratske vladavine, sa jakim osloncem na Rusiju. Danilo I (1851—1860) je odvojio crkvenu vlast od svjetovne.
Opisujući istoriju Crkve u Crnoj Gori, protojerej dr Radoslav Grujić kaže da je ona često bila uključena u borbe protiv Turaka:
Crkava je bilo uvek dosta od tesana kamena, te su često služile kao kule za obranu od Turaka. Ali je u njima bilo vrlo malo ikona i drugih crkvenih stvari, te je često vešano oružje po crkvenim zidovima. Parohijskih sveštenika bilo je uvek dosta, ali je većina jedva znala čitati i pisati. Sveštenici su nosili oružje, brijali bradu i često išli u boj kao vođe; pa su pod oružjem i bogosluženja obavljali u crkvama.[12]
Valtazar Bogišić je pisao da je "Crnogorska crkva posve avtokefalna i osobenu jerarhiju ima, a nema nikakvijeh zvaničnih odnošaja s drugijem avtokefalnim crkvama, nego mir i ljubav". U zvaničnom katalogu pravoslavnijeh crkava, zvanom Sintagma, "Avtokefalna mitropolija crnogorska" je bila navedena pod rednijem brojem 9, a srbijanska pod 14.[22]
Stvaranjem Kraljevine SHS, Crnogorska mitropolija je 1920. godine postala deo ujedinjene Srpske pravoslavne crkve.
Ujedinjenje pravoslavnih crkava sa područja novoformirane Kraljevine SHS je dogovarano na četiri preliminarne konferencije, održane od 1918. do 1920. godine. Značajnu ulogu u ujedinjenju srpskih pravoslavnih crkava imao je regent Aleksandar.[23]
Prva konferencija pravoslavnih episkopa održana je 18/31. decembra 1918. godine u Sremskim Karlovcima. Tom prilikom zaključeno je da postoji volja za ujedinjenjem i da se očekuje da će i crkva u Crnoj Gori pristati na ujedinjenje, koja nije bila zastupljena na ovom zboru episkopa. Druga konferencija održana je od 11/24. do 15/28. maja 1919. u Beogradu. Tada je proglašeno "duhovno, moralno i administrativno jedinstvo svih srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti", koje će se definisati kada se ceo Arhijerejski sabor "Ujedinjene Srpske Crkve" sastane pod predsedništvom svoga Patrijarha. Formiran je i privremeni odbor od pet članova („Središnji Arhijerejski Sabor Ujedinjene Srpske Crkve”). Na Trećoj konferenciji, održanoj od 20. novembra/3. decembra do 2/15. decembra u Sremskim Karlovcima, usvojen je "Nacrt zakona o proglašenju i vaspostavljanju Srpske Patrijaršije". Pregovori sa Carigradskom patrijaršijom trajali su više od šest meseci. Okončani su tek kada je plaćeno 1,5 milion franaka naknade. Nakon toga je Carigradska patrijaršija 19. marta 1920. priznala i blagoslovila ujedinjenje.[23]
Sjedinjenje pokrajinskih pravoslavnih Crkava u jednu Srpsku Crkvu proglasio je Kralj Aleksandar I. svojim aktom od. 17. juna 1920. Četvrta konferencija, održana 27. avgusta/9. septembra 1920. godine, proglasila se Svetim arhijerejskim Saborom Srpske Pravoslavne Crkve.[23] Za patrijarha izabran Dimitrije Pavlović, dotadanji arhiepiskop Srbije i mitropolit beogradski.[2]
Uspostavljanje Srpske patrijaršije izvršeno je 12. septembra 1920. u Sabornoj crkvi svetog Nikole u Karlovcima, na ceremonijalan način prepun kosovske simbolike. Srpski patrijarh je svečano ustoličen u Peći 28. avgusta 1924. godine.[24]
Na čelu Srpske pravoslavne crkve je patrijarh srpski, koga bira Sveti arhijerejski sabor, koji se sastoji od arhijereja Srpske pravoslavne crkve.
Srpska pravoslavna crkva je podijeljena na eparhije. Svaka od njih ima svog arhijereja (episkopa - vladiku), koji je njen neposredni poglavar. U zemlji i inostranstvu ima ukupno 40 eparhija SPC. Ovdje su nabrojane azbučnim redom:
Eparhije su podijeljene na arhijerejska namesništva, od kojih se svako sastoji iz nekoliko crkvenih opština i parohija. Crkvenu opštinu sačinjava jedna ili više parohija. Ako u nekom mjestu ima više parohija, one sačinjavaju jednu crkvenu opštinu. Parohija je najmanja crkvena jedinica - zajednica pravoslavnih vjernika koji se okupljaju na Svetoj evharistiji i koji su pod duhovnim vođstvom parohijskog sveštenika.
Patrijarh
Njegova svetost Arhiepiskop pećki,Mitropolit Beogradsko-Karlovački,Patrijarh srpski gospodin Porfirije (Porfirije)
Mitropoliti
Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit crnogorsko-primorski gospodin Joanikije (Mićović)
Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit dabrobosanski gospodin Hrizostom (Hrizostom)
Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit zagrebački,ljubljanski i cele Italije gospodin Porfirije (Porfirije)
Istoričar Milorad Tomanić navodi da je upravo zahvaljujući Dušanovim osvajačkim ratovima Srbija je postala carevina, a samim tim i Srpska crkva - patrijaršija:
I Srpska crkva je stvorena, učvršćena i uvećana na ljudskoj krvi i to uglavnom delanjem trojice najistaknutijih predstavnika dinastije Nemanjića: Stefana Nemanje, kralja Milutina i cara Dušana ... Bez mača svetog kralja Milutina Srpska crkva se ne bi tako uvećala i zasijala punim sjajem. I na kraju, bez osvajanja i nasilja cara Dušana, kojeg su s razlogom nazvali Silni, bez popaljenih gradova i sela, bez "preklanih vratova" Grka i Albanaca, niti bi se Dušan mogao proglasiti carem, niti bi Srpska crkva mogla postati patrijaršija. Koliko god to surovo zvučalo, zaključak je jasan: Srpska crkva, kao i sve druge hrišćanske, utemeljena je, učvršćena (pokolji bogumila) i uvećana, tj. podignuta na patrijaršijski nivo (stradanja Grka i Albanaca), na ljudskoj krvi.[12]
On posebno kritikuje ulogu SPC u jugoslovenskim ratovima i njihov licemeran odnos prema pojedinim gresima:
Tokom 90-ih godina ni Sabor ni Sinod SPC nisu nijednom preporučili srpskim pravoslavnim sveštenicima da ne daju pričest onima koji su ratujući u Hrvatskoj, BiH i na Kosovu počinili teške zločine, krađe, silovanja. Ali su zato posavetovali sveštenstvo da uskrati pričest ginekolozima, akušerkama i, naravno, ženama i devojkama koje se odluče na pobačaj.
Tomanić komentariše da redosled reči u nazivu "Srpska pravoslavna crkva" u potpunosti odslikava red vrednosti koji vlada u SPC, tj. da je na prvom mestu srpstvo, potom pravoslavlje, a tek na kraju, ako za njega nešto ostane, hrišćanstvo, kao zajednička vera sa drugim crkvama.[12]
Dr Danilo Radojević kritikuje SPC zbog toga što i nakon raspada SFRJ pokušava da u okviru svoje jurisdikcije zadrži crnogorsku teritoriju, bez obzira što Crna Gora ima suveren međunarodni položaj.[25]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
