From Wikipedia, the free encyclopedia
dr. Sima Marković (1888-1939) bio je srpski matematičar, filozof i političar, poznat kao jedan od osnivača i prvih vođa Komunističke partije Jugoslavije.
| SIMA MARKOVIĆ | |
|---|---|
 Sima Marković | |
| Datum rođenja | 8. novembar 1888. |
| Mesto rođenja | Kragujevac Kraljevina Srbija |
| Datum smrti | 19. april 1939. (51 god.) |
| Mesto smrti | Moskva, Ruska SFSR Sovjetski Savez |
| Profesija | matematičar |
| Član KPJ od | 1920. |
Sima Marković je bio doktor matematičnih nauka[1] i univerzitetski profesor.[2] Napisao je više dela iz oblasti matematike, filozofije, fizike i politike.
Bio je aktivista Srpske socijaldemokratske partije u Kraljevini Srbiji, a od ujedinjenja levice 1919. godine član KPJ.[3] Bio je najistaknutiji predstavnik desne frakcije u partijskom rukovodstvu. Zalagao se za očuvanje i reformu Kraljevine Jugoslavije u republiku, nasuprot tadašnjem stavu Kominterne.
Ubijen je u Staljinovim čistkama 1939. godine. Rehabilitovan je 10. 6. 1958. godine odlukom Vrhovnog suda SSSR-a.
Rođen je 8. 11. 1888. godine u Kragujevcu u Kraljevini Srbiji. Bio je četvrto dete oca Miloša i majke Anke. Njegov otac je radio kao profesor geografije i direktor gimnazije u Kragujevcu. Bio je jedan od učenika Svetozara Markovića i jedan od osnivača i vođa Narodne radikalne stranke.[4] Navodno je bio saborac Nikole Pašića još iz vremena Timočke bune i spadao je među najistaknutije predstavnike njenog levog krila.
Sima Marković je do sedmog razreda gimnazije pripadao radikalima, pod uticajem oca Miloša. Od 1905. godine prilazi radničkom pokretu »pod uticajem prve ruske revolucije«. Ubrzo postaje član Srpske socijaldemokratske stranke.
Godine 1907. je završio Kragujevačku gimnaziju. Maturski ispit polagao je kod Mihaila Petovića, tadašnjeg izaslanika ministra za prosvetu i profesora teorijske matematike na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Tokom školovanja bio je predsednik đačke literarne družine „Podmladak“ kroz koju su tokom njenog dugog trajanja prošli mnogi budući književnici, naučnici i političari. Iste godine je prešao na studije u Beograd i postao član srpske Socijaldemokratske partije.[5]
Studije matematike na Filozofskom fakultetu u Beogradu završio je 1911. godine i zaposlio se kao suplent u Trećoj beogradskoj gimnaziji. Pored rada u školi pomagao je Mihailu Petroviću i Bogdanu Gavriloviću u izvođenju nastave na Filozofskom i Tehničkom fakultetu ali je i počinja da se bavi naučnim i stručnim radom objavljujući članke u pedagoškim časopisima onoga vremena.
1913. godine postaje doktor matematičkih nauka. Disertaciju pod naslovom: „Opšta Rikatijeva jednačina prvog reda“, odbranio je 26. 6. 1913. godine pred članovima Ispitnog odbora, vodećim matematičarima Mihailom Petrovićem i Milutinom Milankovićem. Njegov doktorat je bio drugi doktorat iz matematičkih nauka odbranjen na Beogradskom univerzitetu. Iste godine je postao asistent čuvenog akademika Mihaila Petrovića, Mike Alasa.[6] Već naredne 1914. godine Sima Marković polaže profesorski ispit i postaje profesor Beogradskog univerziteta.[5]
Za vreme Prvog svetskog rata, uz veliku pomoć glumice Žanke Stokić, upravljao je azilom za ratnu siročad, a takođe je i predavao u tzv. Opštinskoj realnoj gimnaziji u Kragujevcu koju su okupacione vlasti, na zahtev Opštine, pod određenim uslovima, otvorile. Tokom rata napisao je četiri srednjoškolska udžbenika iz algebre koje je objavio 1920. godine.
Po završetku Prvog svetskog rata, Sima Marković se vratio u Beograd na mesto profesora Druge beogradske gimnazije i nastavio da drži vežbe na Filozofskom fakultetu. U časopisu Jugoslovenske akademije znanosti i umetnosti objavljuje 1919. godine rad pod naslovom: „O jednačini (y')2+y2=w(x)“. Ubrzo zatim raspisan je konkurs za njegovo unapređenje u zvanje docenta za teorijsku matematiku na Filozofskom fakultetu i on je na osnovu pozitivnog referata koji su potpisali Mihailo Petrović i Mladen Berić izabran za to zvanje.
Pod uticajem Oktobarske revolucije, sve više se okretao politici. 1919. bio je jedan od inicijatora stvaranja Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista), kao i inicijator njezina ulaska u Treću komunističku internacionalu.[5]
Na Drugom kongresu SRPJ(k), održanom juna 1920. u Vukovaru, izabran je sa Filipom Filipovićem, takođe matematičarem, za sekretara Centralnog partijskog vijeća.[5] Na izborima za Ustavotvornu skupštinu održanim 1920. izabran je za narodnog poslanika i predsednika kluba poslanika KPJ. Triša Kaclerović, također komunistički poslanik, piše da se dr Marković samovoljno ponašao na čelu Kluba posanika:
Poslanici su ranije ispoljavali nezadovoljstvo sa načinom rada u Klubu. ’Sekretar partije — S. Marković; nas tretira kao lutke, naređuje da napuštamo skupštinske jedinice, naređuje da iz Kluba idemo na sednice, a ne daje nam nikakvo objašnjenje zašto se tako radi. Vređa nas takav odnos’ — govorili su poslanici. — ’Znamo mi da Izvršni odbor Partije daje direktive i za rad u Narodnoj 'Skupštini i da drukčije u našoj Partiji ne može biti, ali te direktive sprovode poslanici i oni moraju biti obavešteni!’.[4]
Posle donošenja „Obznane“, decembra 1920. godine udaljen sa Univerziteta. Na skupštinskoj sednici od 8. aprila 1921. godine je govorio protiv Obznane. Poslanici KPJ nisu bili zadovoljni govorom Markovića u ovoj diskusiji; on se prethodno nije konsultovao sa Klubom poslanika ni Izvršnim odborom Partije oko nastupa.[4]
Sima Marković je 20. svibnja 1921. godine, na čelu delegacije KPJ ilegalno otputovao u Moskvu na Treći kongres Komunističke internacionale. Na tom kongresu je izabran za člana Izvršnog komiteta Kominterne. Kongres je trajao do 12. srpnja, ali se delegacija zadržala duže u Moskvi.[4] U Moskvi Marković upoznaje Lenjina i zbližava se sa njim.
U međuvremenu u Jugoslaviji kreće pravi klasni rat. Nakon atentat na regenta Aleksandra i ministra policije Milorada Draškovića, Skupština je po hitnom postupku usvojila Zakon o zaštiti države, uperen protiv komunista. U leto 1921. godine poslanici KPJ u parlamentu su pohapšeni, a svaka aktivnost komunista stavljena izvan zakona.[7] Tada je na prijedlog Đure Đakovića, odlučeno da se delegacija KPJ u Moskvi podjeli, te da se jedan dio vrati preko Bugarske, a drugi preko Beča. Grupa koja se vraćala preko Bugarske je uhapšena, što je bio znak da Marković s još nekoliko članova CK KPJ ostane u Beču.[4] On Beču septembra 1921. osniva Zagranični komitet KPJ, čime je praktično stvoreno dvojno vodstvo.[8]
Kao posledica policijskog progona, došlo je do razbijanja jedinstvenog rukovodstva partije. Delovali su zamenički Izvršni odbor u zatvoru i Zagranični biro u Beču.[5] U uslovima zabrane KPJ, počele su frakcijske borbe. Sima Marković, vođa desne frakcije, je radio u nezavisnim sindikatima sa sedištem u Beogradu, smatrajući da je zabrana KPJ prolazna i da ima mesta za rad.[7] Ubrzo je konstituisana Leva frakcija unutar KPJ, koja se borila protiv "oportunističke politike."[9]
Početkom dvadesetih godina Simu Markovića, čitav KPJ, kao i celu zemlju zaokuplja tzv. nacionalno pitanje. On je nacionalnom pitanju pisao je u više novinskih članaka i brošura, od kojih je najpoznatija „Ustavno pitanje i radnička klasa Jugoslavije“ (1923), kao i u knjizi „Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma“. Stavovi u ovoj knjizi gde se on u osnovi zalaže za očuvanje Jugoslavije, nasuprot stavu Kominterne, stvoriće mu kasnije velike probleme u okviru vlastite partije.
I ako je, gospodo sudije, komunizam zločin, ja sam zločinac. A ako je socijalna revolucija izdaja, ja sam veleizdajnik. Izvolite, sudite mi! Nikakva kazna neće biti velika i nikakva žrtva teška kad su u pitanju moji ideali.[10]
Pred kraj 1922. godine odlazi u Jugoslaviju gde biva uhapšen i osuđen na dve godine zatvora. Kaznu izdržava u Požarevcu, u istoj ćeliji u kojoj je pre četrdeset godina ležao njegov otac Miloš, posle Timočke bune, a kasnije biva prebačen u Lepoglavu. Za vreme izdržavanja kazne napisao je dve knjige, koje su objavljene 1924. godine. To su „Teorija relativiteta“ i „Iz nauke i filozofije“.
Dok je Sima Marković bio u zatvoru održana je Treća zemaljska konferencija KPJ januara 1924. godine, na kojoj je usvojena rezolucija o nacionalnom pitanju, načelo protivna stavovima Sime Markovića.[4]
Marković je izašo iz zatvora krajem 1924. godine.[4]
Posle izlaska iz zatvora svim snagama sam se zalagao da se likvidira rascep. Zahvaljujući delegatu EK KI B. Mihajlovu, uspeo sam da sastavim ’platformu sporazuma’. Ali većina ’levog’ CK je ovu platformu odbacila. Kriza u partiji se zaoštrila, i bila je sazvana u Moskvi konferencija Jugoslovenske komisije pri proširenom plenumu EK Kl 1925. godine.[4]
– Sima Marković
Posle izlaska iz zatvora Marković se uključuje u žestoku raspravu oko nacionalnog pitanja, koja je dovodila u pitanje ne samo uređenje Jugoslavije već i njeno postojanje. Sukobi oko nacionalnog pitanja u KPJ su bili sve žešći, pa je nacionalno pitanje u Jugoslaviji stavljeno na diskusiju na Petom proširenom plenumu Izvršnog komiteta Kominterne, održanom od 21. marta do 6. aprila 1925. godine u Moskvi.[5] U diskusiji o tom pitanju sudjelovao je i J. V. Staljin, koji je stavove S. Markovića podvrgao oštroj kritici kao socijaldemokratske.[5]
Na Trećem kongresu KPJ maja 1926. godine u Beču se vodila oštra borba između vođe »lijeve« frakcije Đure Cvijića i »desne« Sime Markovića.[11] Prisustvo na kongresu Buharinova izaslanika Georgija Dimitrova koji je podržavao Markovića, omogućilo mu je dolazak na čelo Partije.[11] Međutim, i pored prividnog jedinstva ispoljenog na Trećem kongresu KPJ, frakcijska borba između levice i desnice je nastavljena. Već na na Plenumu CK KPJ u studenom iste godine Đuro Cvijić je umesto njega izabran za političkog sekretara CK KPJ.[12]
Marković je bio na čelu tzv. „desnice“ koja je imala veliki uticaj među srpskim komunistima. S druge strane, učestalo je kritiziran zbog frakcionaštva. Njegovo je pitanje nekoliko puta stavljeno na dnevni red CK KPJ.[5]
U jesen 1927. godine Sima Marković je uhapšen zajedno s Lazarom Stefanovićem, također članom Politbiroa, a ostali deo Politbiroa se seli u Zagreb.[4] Opet je buknula kriza. Kominterna je odlučila da interveniše i sazvala partijsku konferenciju u Moskvi. Marković je u proleće 1928. izašao iz zatvora i krenuo na konferenciju. Zajedno sa 10 drugova uhapšen je u Gracu i svi zajedno su vraćeni jugoslovenskoj policiji.[4] Konferencija, zapravo savjetovanje, je ipak u krnjem sastavu održano, a rezultat je bilo Otvoreno pismo Kominterne članovima KPJ, u kojem ih poziva da učine kraj frakcijskim borbama i formiraju radničko rukovodstvo.[13] Đuka Cvijić, vođa leve frakcije, bio je jedan od prvih koji se složio s tim pismom.[14] Beogradska organizacija ga u početku ne prihvata.
Marković okuplja u Beogradu grupu komunista s kojom se suprotstavlja politici Partije.[4]
Četvrti kongres KPJ u Dresdenu u listopadu 1928. godine protekao je u znaku žestoke kritike frakcionaštva i onih koji su pružili otpor Otvorenom pismu Kominterne. Najžešćoj kritici bio je izložen Sima Marković. Njegov gledišta je oštro kritikovao predstavnik Kominterne na kongresu KPJ Palmiro Togliatti.[4]
Pitanje druga broj 1 dominira na Kongresu. On interesira cijelu Partiju, a također i radničku klasu. Drug broj 1 nije prvi put uzet na odgovornost Kompartije Jugoslavije, i Kominterna ga je nekoliko puta uzimala na odgovornost. Što je rezultat svega toga? Vi to znate. Kriza je produžena, došlo je do rascijepa organizacije u Gradu X, a drug broj 1 ponovo stoji na raskršću — ili da ostane ili da ode. Partija ne samo da ima pravo, nego i dužnost, da pred njim postavi pitanje jasno, oštro i ultimativno. Partija ima dužnost da traži od njega apsolutnu kapitulaciju pred voljom Partije. [...] Partija, Kongres i Komunistička Internacionala obraćaju se tebi, druže broj 1, sa zahtjevom: nikakvim deklaracijama na riječima, nikakvog formalnog pokoravanja odlukama, nikakve diplomacije, nikakvih zadnjih misli. [...] Treba da sam priznaš u potpunosti svoje greške, treba da iskreno pozoveš svoje drugove iz otcijepljene organizacije, da se, bez ikakvih uvjeta i bez najmanjih kolebanja, vrate u Partiju i da se pokore svim odlukama.[4]
Kao vođa desne frakcije, a zbog nepokoravanja odlukama Četvrtog kongresa KPJ, Sima Marković je na Šestom plenumu CK u listopadu 1929. isključen iz KPJ.[4][5] Marković piše da mu nije nitko saopćio ovu odluku, već je za nju doznao u beogradskoj policiji, kada je uhapšen naredne godine. Navnodno, šef policije mu je pokazao odštampane odluke CK KPJ! [4]
Od tog vremena sam više puta pokušavao da se povežem sa CK i uložim žalbu EK Kl protiv apsolutno neosnovane odluke o isključenju, ali CK, zapravo različiti CK-i od tog vremena nisu hteli da imaju sa mnom nikakve odnose... i to u vreme kada se ni na minut nisam odrekao komunističke revolucionarne delatnosti... kada sam podvrgnut policijskoj pratnji, hapšenju, varvarskom tučenju i mučenju između zidova beogradske »Glavnjače’ (zima 1932—1933) i na kraju, od sredine 1933. proteran na večno progonstvo u Sandžak (jugoslovenski Sibir).[4]
– Sima Marković
Tokom tridesetih godina objavio je veći broj dužih članaka ili knjiga kao što su: „Ajnštajnova teorija relativiteta“ (1929), „Komunizam u Jugoslaviji“ (na nemačkom), „Seljačko pitanje i agrarna kriza“ (1932), „O pokretu za reformu matematičke nastave“ (1932), „Osnovni pojmovi političke ekonomije“ (1933), „Kritički osvrti I i II“ (1934, pod pseudonimom dr Vasilije Bunić), „Princip kauzaliteta i moderna fizika“ (1935) i „Prilozi dijalektičko-materijalističkoj kritici Kantove filozofije“ (1936).
Posle spektakularnog bekstva iz Bosne, u koju je bio proteran, Sima Marković je preko Beča, gde se zadržao jedno vreme, zajedno sa suprugom Branislavom, emigrirao u SSSR. U Moskvi se zaposlio 1. 11. 1935. kao naučni saradnik Filozofskog instituta Akademije nauka SSSR-a. Na Sedmom kongresu Kominterne, septembra 1935. godine, je vraćen u Partiju.
Iste godine, po svom dolasku u Moskvu, Josip Broz Tito je u kratkoj belešci kadrovskoj komisiji Kominterne opisao dr Markovića okupljaju mnogi nezadovoljnici kao bivšeg vođu desne frakcije oko koga se u zadnje vreme okupljaju mnogi nezadovoljni bivši članovi ove frakcije, sa ocenom da "nije iživeo svoje frakcionaštvo". Ranija literatura je u ovome pronalazila uzrok Markovićevog hapšenja tri godine kasnije, međutim na osnovu danas dostupnog dosijea dr Sime Markovića saznajemo da je instrumentalan u njegovom hapšenju bio hrvatski komunista i bivši član leve frakcije Kamilo Horvatin, dok je značaj beleške koju je dao Tito najverovatnije u ovom kontekstu hiperbolisan.[15]
Dr Sima Marković je još izvesno vreme bio profesor u Moskvi, a potom u Odesi, što je već pretpostavljalo nemilost.[16] U Moskvi uopšte nije bio na partijskom poslu zbog svojih starih „grehova“, pa nije sarađivao ni sa Milanom Gorkićem ni tadašnjim partijskim vođstvom, koji su vodili oštru borbu protiv njega.[16]
Tokom 1936. godine dr Sima Marković je pripremao za štampu naučni rad „Dijalektički materijalizam i savremena fizika“, ali je nepoznato da li je to svoje posljednje djelo završio i objavio.[5] U trenutku hapšenja bio stariji naučni saradnik, profesor Filozofskog instituta Akademije nauka SSSR.[3]
Sima Marković je uhapšen 20. 7. 1938. godine.[17] Živojin Pavlović je pišući 1940. tvrdio da je Markovićevo hapšenje usledilo zbog nekadašnjeg oprečnog stava prema nacionalnom pitanju u odnosu na Kominternu, koja je u međuvremenu došla na njegove pozicije po ovom pitanju.[16]
Prihvatajući odluku zvaničnih sovjetskih organa, Centralni komitet pod vođstvom Josipa Broza Tita je 15. marta 1939. godine isključio Markovića iz KPJ, zajedno sa grupom jugoslovenskih komunista uhapšenih u SSSR-u. Streljan je u Moskvi 19. aprila 1939. godine, na temelju zajedničke odluke Politbiroa SKP(b)-a, NKVD-a i državnog tužitelja o streljanju 198 pripadnika „kontrarevolucionarne desno-trockističke konspirativne organizacije“ od 9. aprila 1939. godine. Ranija literatura je ovu odluku smatrala posledicom isključenja uhapšenih jugoslovenskih komunista iz marta 1939. godine, međutim novija istraživanja o odnosima Kominterne i CK KPJ dovode u pitanje ovu vezu, kao i Titov kapacitet da utiče na odluke NKVD-a u tom trenutku.[18]
Njegovo telo je kremirano u Moskovskom krematorijumu na Donskom groblju.[17]
U godinama posle Staljinove smrti, mnogi ubijeni jugoslovenski rukovodioci su rehabilitovali u SSSR-u kao nevine žrtve Staljinovog režima.[19] Dr Sima Marković je rehabilitovan 10. juna 1958. godine odlukom Vojnog kolegijuma Vrhovnog suda SSSR.[17]
U Jugoslaviji, Izvršni komitet Centralnog komiteta SKJ je 20. septembra 1968. zaključio da „ne treba ići na rehabilitaciju ovih ličnosti, jer ih naša Partija nije ni osuđivala, ni kažnjavala“![19]
Marksistički proletarijat priznaje i Hrvatima i Slovencima neograničeno pravo samoopredeljenja, tj. pravo na samostalnu državnu egzistenciju. Međutim, Hrvati i Slovenci, kao što smo već pomenuli, ne žele, bar zasad, otcepljenje od današnje države. [...] Hrvatski i slovenački proletarijat ne samo da nema nikakvog interesa da se odvaja od srpskog proletarijata, nego mu svi interesi nalažu da ostane s njim u najpunijem jedinstvu. Parola otcepljenja mogla bi, zato, i kod Srba, i kod Hrvata i kod Slovenaca, naći zasad, odjeka samo u izvesnim intelektualnim sitnoburžoaskim krugovima, koji nemaju nikakvog stvarnog uticaja na javni život. Ali nije nemoguće da Hrvati i Slovenci, pri eventualnim komplikacijama u unutarnjoj ili spoljnoj situaciji, i drukčije postave pitanje svoga samoopredeljenja. Jer želja Hrvata i Slovenaca da ostanu u zajednici sa Srbima nije apsolutna: sa reakcionarnom srpskom buržoazijom, koja bi bila samo oruđe u rukama francuskog imperijalizma, koji je svakog časa može gurnuti u kakvu ratnu avanturu, ni Hrvati ni Slovenci, očevidno, nemaju interesa da budu zajedno. Zato se sa njihove strane ističe kao prvi uslov za opstanak zajednice: puna demokratija unutra i miroljubiva politika spolja. Samo na toj podlozi može se osigurati trajna državna zajednica Srba, Hrvata i Slovenaca.[4]
– dr Sima Marković, Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma
Svoje shvaćanje nacionalnog pitanja Sima Marković je iznio u knjigama: »Nacionalno pitanje u svetlosti marksizma« i »Ustavno pitanje i radnička klasa Jugoslavije«. On je nacionalno pitanje tumačio kao ustavno pitanje, kao pitanje konkurentske borbe srpske, hrvatske i slovenske buržoazije.[5]
Sima Marković je zastupao gledište da se nacionalno pitanje može donekle rešiti i u okviru buržoaske države, putem ustavnih reformi, davanjem širokih nacionalnih sloboda, koje mogu ići do autonomije u okviru sadašnjih granica.[16] Govorio je da "radnička klasa koja misli marksistički, to jest lenjinistički, kad hoće da reši nacionalno pitanje, ističe pre svega zahtev za punom demokratijom, jer samo je taj zahtev dosledno marksistički".[20] Prema Markovićevom uverenju, pošto se nijedna jugoslovenska politička stranka ne izjašnjava za odvajanje nekog dela državne teritorije od Kraljevine SHS i kako nije u interesu nijedne klase da do izdvajanja dođe, to je pitanje rešenja nacionalnog problema u zemlji pitanje regulisanja međusobnih odnosa jugoslovenskih naroda: Srba, Hrvata i Slovenaca.[4]
Međutim, tada je Kominterna i KPJ tražila po svaku cenu „samoopredeljenje do otcepljenja“.[16] Za te stare „grehove“ uhapšen je i Sima Marković, iako su Staljin i Kominterna kasnije prihvatili isti stav po nacionalnom pitanju u Jugoslaviji.[16]
Savez balkanskih naroda značio bi ekonomsku i političku emancipaciju Balkana iz ropstva zapadno-evropskog imperijalizma... zapadno-evropski imperijalizam javlja se kao najveći neprijatelj i najveća smetnja sporazumu i ujedinjenju balkanskih naroda.[21]
– Sima Marković
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
