Remove ads
Balkanska federacija (ili Balkanska federativna republika) je politički projekat državnog ujedinjenja Balkanskog poluostrva na federativnim principima.
Kao glavni razlozi za stvaranje Balkanske federacije se obično navode: veća mogućnost za ekonomski razvoj, politička nezavisnost od velikih sila i rešenje nacionalnih problema.[1]
Balkanska federacija je tradicionalni programski cilj balkanskog radničkog pokreta. Tokom istorije za Balkansku federaciju su se uglavnom zalagali levičari balkanskih zemalja, među kojima ova ideja i danas ima svoje zastupnike.[2][3][4]
Do 1948. godine balkanska socijalistička federacija je bila zvanično deo programa svih balkanskih komunističkih partija. Nakon drugog svetskog rata je došlo do zbližavanja Jugoslavije, Albanije, Bugarske i grčkih partizana. Raskolom Tita i Staljina 1948. godine ostvarenje Balkanske federacije je osujećeno.
Remove ads
Oslobođenje od Turaka i podela Balkana
Tokom viševekovnog perioda Otomanskog carstva, veći deo Balkanskog poluostrva je bio jedinstvena geografska celina, bez unutrašnjih granica. U 19. veku dolazi do stvaranja nacionalnih država, koje uspostavljaju međudržavne granice na balkanskom prostoru.
Novonastale nacionalne države na Balkanu su umesto perspektive demokratskog multikulturnog suživota prihvatile strategiju širenja sopstvene teritorije. U 19. veku u političkom životu Balkana "nacija" se shvatala kao etnička zajednica koja mora ponovo da sakupi svoje razbacane komade; tako Grčka treba da postane "Velika Grčka", Bugarska "Velika Bugarska", a Srbija "Velika Srbija".[3] Ovakva politika je bila ugnjetačka prema nacionalnim manjinama i povezana sa etničkim čišćenjem.[3] Kosmopolitski orjentisani intelektualci, uglavnom socijalističke orjentacije, su dizali glas protiv ovakve budućnosti Balkana.[3]
Nastanak ideje balkanske federacije u 19. veku
Ideja Balkanske federacije se razvila tokom 19. veka unutar socijaldemokratskog pokreta balkanskih zemalja, kao alternativa nacionalnim ekspanzijama novoformiranih država.[5] Pioniri ove ideje su bili Hristo Botev u Bugarskoj i Svetozar Marković u Srbiji.[6] Jedan od prvih zagovornika Balkanske federacije, Svetozar Marković, je upozoravao da srpski narod živi izmešan sa drugim balkanskim narodima, bez jasno određenih geografskih i etnografskih granica, te bi stoga morao „uzeti ulogu osvajača“ prema susedima ukoliko teži stvaranju velike nacionalne države.[7]
Balkansko poluostrvo je mozaik od različitih naroda. Najveći brojem su Bugari; zatim dolaze Srbi i Grci skoro podjednako, zatim Turci, Arnauti i Cincari. Koji će od tih naroda pristati da se anektira srpskoj monarhiji? ... Ne, ne! Srbija ne sme biti žrtvovana interesima nekoliko vlastoljubaca. Srpski narod nema drugog izlaska do revolucije na Balkanskom poluostrvu, koja bi se zavrila uništenjem sviju država što danas smetaju da se ti narodi sjedine kao slobodni ljudi i ravnopravni radnici.[8]
1865. godine u Beogradu, radikalni balkanski intelektualci privrženi idealima Francuske revolucije su osnovali "Demokratsku Orijentalnu Federaciju", predlažući formiranje federacije od Alpa do Kipra na osnovama političke slobode i socijalne jednakosti.[3]
1884. u Atini je osnovana "Orijentalna Federacija", inicijativa grčkih intelektualaca i nekih balkanskih političara koja je zastupala buržoaski federalizam, prihvatajući mešavinu demokratske politike i umerenog nacionalizma.[3] Nasuprot njima, balkanske socijalističke grupe prihvatile su doslednu federalističku orijentaciju i internacionalističko gledište.
1893. u Solunu je osnovana Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija, čiji je cilj bio oslobođenje i ujedinjenje čitave Makedonije (egejske, pirinske i vardarske)[9], koja bi postala sastavni deo Balkanske federacije.[10]
1894. je u Francuskoj konstituisana "Liga za Balkansku konfederaciju", u kojoj su učestvovali grčki, bugarski, srpski, rumunski i jermenski socijalisti. Za predsednika Lige je izabran grčki socijalista Pavlos Argyriades (gr. Παύλος Αργυριάδης), koji je podržavao makedonsku autonomiju unutar Balkanske federacije, kao jedino održivo rešenje makedonskog pitanja koje je uzrokovalo sporenja između Grčke, Srbije i Bugarske.[11][12]
Razvoj ideje balkanske federacije početkom 20. veka
Početkom 20. veka, veliki broj balkanskih radničkih i seljačkih partija prihvata stvaranje Balkanske federacije za svoj politički cilj, čime ova ideja stiče masovnu podršku u narodu.[6]
1909. godine u Solunu dolazi do ujedinjenja pretežno jevrejske "Socijalističke radničke asocijacije" sa dve bugarske socijalističke grupe, čime je formirana "Socijalistička radnička federacija otomanskih radnika", prva internacionalistička organizacija u Otomanskom carstvu, koja je bila aktivna do njegovog kraha 1913.[3]
Januara 1910. u Beogradu je održan prvi kongres socijal-demokratskih partija Balkana sa delegatima iz Srbije, Bugarske, Rumunije, Turske, Crne Gore, Makedonije i slovenskih oblasti Austro-Ugarske. Učesnici Kongresa su se složili da ostvarenje zajedničkog suživota raznih kultura i nacija ima za premisu ukidanje nasilno iscrtanih granica. Tzv. nacionalno pitanje su definisali kao demokratsko pravo svakog naroda da ostvari svoje političko i nacionalno jedinstvo. U izrazito nacionalno i verski mešovitim sredinama Balkanskog poluostrva, smatrali su da je jedino moguće rešenje svih nacionalnih pitanja naroda balkana u zajedničkoj federalnoj državi.[13]
Novine “Solidaridad Obradera” koje je izdavala Socijalistička radnička federacija u Solunu su zabranjene oktobra 1912, kada je objavljen anti-ratni manifest socijal-demokratskih partija Balkana kojim su osudili ratnohuškačku politiku balkanskih država, zajedno sa mladoturskim šovinizmom i evropskim imperijalizmom:
Buržoazija i nacionalizam su nemoćni da uspostave istinski trajno nacionalno jedinstvo. Ono što je stvoreno ratom, biće uništeno drugim ratom ... Nacionalizam samo zamenjuje ime gospodara i stepen represije, ali ih ne ukida. Jedino politička demokratija, uz istinsku ravnopravnost svih, bez rasne, verske i klasne diskriminacije, može ostvariti pravo nacionalno jedinstvo.[14]
– Manifest socijalista Turske i Balkana
2. jula 1912. godine, pre nego što je Prvi balkanski rat započet, srpski socijalisti su u skupštini zagovarali stvaranje Balkanske federacije i protivili se vojnim izdacima namenjenim ratu. Poslanik Srpske socijaldemokratske stranke Dragiša Lapčević se oštro protivio ratu sa Turskom zalažući se za demokratsku federaciju balkanskih država koja bi služila kao zajednička carinska unija.[15] Dragiša Lapčević je kao dosledni pacifista u skupštini Srbije glasao protiv ratnih budžeta uoči balkanskih ratova, zalažući se za ujedinjenje Balkana.
Deleći Balkan na pojedine male zemlje vi ćete stvoriti izvore za nova trvenja među balkanskim narodima i balkanskim državicama.[1]
– Govor u Narodnoj skupštini
On je opominjao da niko ne može biti zadovoljan granicama koje će se postaviti i da svaki rat vodi samo u novi rat.[1] Srpski socijalisi su podsećali da na Balkanu žive izmešani razni narodi i da svaka nacionalna država oslobađajući jedne zapravo porobljava druge.[1] Oni su takođe govorili da nema privredne logike da se taj prostor dalje deli, jer je privredno pocepani prostor manja mogućnost za razvoj.[1] Ratovi su ipak započeti, a tokom Balkanskih ratova, istaknuti srpski socijaldemokrata Dimitrije Tucović se protivio međusobnom otimanju oko teritorija zalažući se za zajednicu balkanskih naroda:
Neprirodne pretpostavke dovode nas u neprirodan položaj. Svaka balkanska državica htela bi sve ono što samo u zajednici može dobiti. I mesto jedne logične težnje da se putem zajednice i ide, balkanska buržoazija stvara ratne situacije i gura u propast narode, zbog svoje strahovite nesposobnosti da se uzdigne na visinu smelih pregnuća koja Istorija iziskuje. Nikada jedna klasa nije bila kratkovidija! Hoće svi pristaništa, svi dovoljno teritorija, svi Solun, svi Vardarsku dolinu, jer je sve to tako važno - a ne vide da to svi mogu imati samo u zajednici.[16]
Nakon izbijanja prvog svetskog rata, u leto 1915. godine, u Bukureštu je održana druga balkanska socijal-demokratska konferencija, koja je prva međunarodna anti-ratna konferencija socijalista (pre konferencije u Zimmerwaldu), sa delegacijama iz Rumunije, Bugarske, Srbije i Grčke. Glavni organizator ovog skupa je bio Christian Rakovsky, istaknuti član Rumunske socijaldemokratske partije. Ishod konferencije bio je stvaranje "Balkanske radničke socijaldemokratske federacije", vođene načelima revolucionarnog socijalizma i političkom strategijom "Balkanske Federativne Republike".[3] Georgi Dimitrov, jedan od prvaka Bugarske radničke socijaldemokratske partije, ocenio je to sledećim rečima:
Prvi značajan korak ka ujedinjenju balkanskih naroda je učinjen ujedinjenjem socijalističkog proletarijata Rumunije, Srbije, Bugarske i Grčke u jednu Balkansku socijaldemokratsku federaciju.[17]
Tokom ratova 1912-1918. mnogi zastupnici Balkanskog ujedinjenja su pali u međusobnoj borbi balkanskih država. Najteži udarac za srpsku i ostale balkanske socijal-demokratije je bila pogibija Dimitrija Tucovića, koji je bio jedan od najistaknutijih ličnosti radničkog pokreta.[18]
Balkanska federacija nakon Oktobarske revolucije
Savez balkanskih naroda značio bi ekonomsku i političku emancipaciju Balkana iz ropstva zapadno-evropskog imperijalizma... zapadno-evropski imperijalizam javlja se kao najveći neprijatelj i najveća smetnja sporazumu i ujedinjenju balkanskih naroda.[19]
Oktobarska revolucija u Rusiji, koja je stvorila državu bez nacionalnog predznaka, ojačala je revolucionarni internacionalizam na Balkanu.[3] Takođe, novoosnovana Treće Internacionale (poznatije kao Komunistička Internacionala ili skraćeno Kominterna) je okupila u svojim redovima revolucionarne socijaliste sa svih krajeva Balkana. Kominterna je prihvatila stvaranje balkanske federacije kao osnovu svoje politike prema Balkanu. Za komuniste je Socijalistička Balkanska Federacija predstavljala „jedini izlaz iz đavoljskog kruga nacionalističke mržnje, rasparčavanja na državice, bede i imperijalističke eksploatacije“.[20]
1919. godine "Balkanska radnička socijaldemokratska federacija" je pretvorena u "Balkansku komunističku federaciju", nakon čega su balkanski komunisti koordinirali svoje akcije sukladno principu balkanskog internacionalizma. Komunisti su svaku krizu u nekoj zemlji smatrali delom svetske revolucije, odnosno borbe međunarodnog proletarijata za socijalnu emancipaciju. Tokom Grčke vojne kampanje u Maloj Aziji, grčki komunisti, na čelu sa Pantelisom Pouliopoulosom, su vodili anti-ratnu kampanju pozivajući vojnike na "klasni rat umesto imperijalističkog rata" i balkansku radničku solidarnost.[3]
Jugoslovenski komunisti su smatrali da je Kraljevina SHS "država u kojoj vladajuća klasa jedne [srpske] nacije ugnjetava ostale nacije".[21] Komunistička partija Jugoslavije je smatrala svojim zadatkom da vodi borbu protiv ugnjetavanja u svim njegovim oblicima i da potpomaže nacionalni oslobodilački pokret.[21] KPJ je vodila borbu za pravo samoopredeljenja svih ugnjetenih nacija, stalno naglašavajući polovičnost takvih mera i podsećajući da je jedino pravo rešenje stvaranje Federacije radničko-seljačkih republika Balkana.[21] Srpski marksisti, poput Dušana Cekića, su podržavali makedonske zahteve za autonomijom, zalažući se za autonomni status Makedonije u okviru Balkanske federacije.[22] 1920-ih godina posebno je bila jaka saradnja između predstavnika seljačkih republikanskih partija Hrvatske i Bugarske, koje su predstavljali Stjepan Radić i Aleksandar Stambolijski.[23] Između 1924. i 1931. u Beču je izlazio višejezični list „Balkanska federacija“ (La Federation Balkanique), koji je izdavala Balkanska komunistička federacija[24], a jedno vreme ga je uređivao jugoslovenski komunista Ognjen Prica.[25]
Krajem 1920-ih Kominterna je, umesto dotadašnjeg opredeljenja za svetsku revoluciju, usvojila program "socijalizma u jednoj zemlji", nakon čega je balkanski internacionalizam zamro, a internacionalisti postali manjina u komunističkom pokretu.[3] Balkanska komunistička federacija je podređena interesima Sovjetskog Saveza, sve do njenog raspuštanja 1939.
Zajednički otpor u Drugom svjetskom ratu
Tokom Drugog svetskog rata postojala je inicijativa da se povežu narodno-oslobodilačke borbe jugoslovenskih, albanskih, bugarskih i grčkih partizana. Svetozar Vukmanović Tempo je kao delegat CK KPJ i Vrhovnog štaba NOVJ 1943. u Makedoniji radio na formiranju Balkanskog štaba, u cilju zajedničke narodno-oslobodilačke borbe balkanskih naroda i budućeg udruživanja u Balkansku federaciju. Tempo je odlazio u Grčku, Albaniju i Bugarsku, uspostavljajući veze s njihovim partizanima i održavajući sastanke s predstavnicima Centralnih komiteta i Glavnih štabova ovih zemalja zbog jačanja, povezivanja i koordinacije oslobodilačke borbe balkanskih naroda.[26] Međutim, CK KPJ se kasnije izjasnio protiv stvaranja Balkanskog štaba, smatrajući da bi njegovo postojanje "umanjilo značaj našeg pokreta, našeg Vrhovnog štaba, a pred inostranstvom bi izgledalo kao da se stvara neka balkanska "internacionala", što bi reakcija svih boja mogla samo da iskoristi za izolaciju oslobodilačkih pokreta".[21]
Nemački okupacioni komandant Balkana u svom izveštaju od 1.11.1943. godine ocenjuje da bi povezivanje partizanskih pokreta na Balkanu sa Titom predstavljalo veliku opasnost za interese okupatora:
„Komunističkim bandama koje se pojavljuju u Grčkoj i Albaniji, u vezi sa napred iznetim, treba da se posveti veća pažnja. Dokle god one operišu bez uzajamne veze i bez veze sa Titom, dovoljno je ako se prema njima upotrebe u aktivnoj odbrani i teritorijalne posadne jedinice. Ako ih uzme Tito, predstavljaće pojačanje opšte boljševičke opasnosti na području Jugoistoka.“[27]
– Izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka o stanju na Balkanu 1.11.1943.
Pokušaj stvaranja Balkanske federacije
Nakon Drugog svetskog rata je između novih komunističkih vlasti FNRJ Jugoslavije, NR Bugarske, NR Rumunije i NR Albanije, uz akvitno učešće SSSR-a, razmatrano ujedinjenje u Balkansku federativnu republiku, koja bi uključila i Grčku u slučaju pobede partizana u grčkom građanskom ratu. Tito je u to vreme veoma aktivno radio na stvaranju Balkanske federacije.[28] Jugoslavija je aktivno pomagala grčke partizane i radila na ujedinjenju Albanije sa Jugoslavijom.[28]
Sa prvog zasedanja Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Albanije (AVNOA) u Permetu 24. maja 1944. poslat je telegram Titu u kome se kaže da je borba naroda Jugoslavije "garantija bratstva balkanskih naroda i ostvarenja ideje balkanske konfederacije".[29] Smatralo se da će albansko-jugoslovenski odnosi (zajedno sa pitanjem Kosova) biti razrešeni u sklopu socijalističke balkanske konfederacije.[21]
Istovremeno, u jesen 1944. godine na sastanku jugoslovenske i bugarske delegacije se raspravljalo o federaciji. Georgi Dimitrov je 23. novembra 1944. zapisao u svom dnevniku "tada smo se dogovorili o pripremi za sklapanje saveza između Bugarske i Jugoslavije, imajući u vidu perspektivu stvaranja zajedničke federacije Južnih Slovena".[30] U predlogu Sporazuma o savezu, koji su razradili dvojica lidera BKP G. Dimitrov i V. Kolarev, je stajalo:
Ovaj savez će biti važan korak za povezivanje svih balkanskih naroda, radi zaštite od bilo kakve agresije i radi objezbjeđivanja sigurnosti i prosperiteta na Balkanu.[30]
Između Jugoslavije i Bugarske su postojale nesuglasice oko forme ujedinjenja. Bugari su predlagali da se zajednička država organizuje na principima konfederacije, a Jugosloveni su insistirali da Bugarska uđe u sastav već postojeće FNRJ sa istim pravima kao ostale republike. Staljin nije odobravao "upijanje" Bugarske u jugoslovensku federaciju, već ujedinjenje.[30]
Staljin se posebno interesovao za odnose Jugoslavije sa susjednom Albanijom, naročito za namjere Beograda da potpiše sporazum sa njom o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći.[30] Staljin je skrenuo pažnju Jugoslovenima na mogućnost komplikovanja odnosa sa Engleskom, zbog njihove politike u regionu:
U slučaju komplikacija, moraće da zarati, a može li Jugoslavija da ratuje protiv Engleske, je li ona dovoljno jaka? To je veliko pitanje.[30]
– Staljin
1. jula 1946. godine zaključen je Ugovor o prijateljstvu i saradnji između FNR Jugoslavije i NR Albanije.[28] 1947. je potpisan ugovor o prijateljstvu i saradnji između Albanije i Bugarske.[28] Takođe su potpisani i jugoslovensko-bugarski i bugarsko-rumunski dvostrani ugovori o saradnji.
Staljinovo protivljenje i propast projekta
Međutim, Staljin se usprotivio stvaranju bilo kakve federacije balkanskih naroda koja bi povezala zemlje sovjetske interesne sfere nezavisno od autoriteta Moskve.[31] Staljin se plašio da bi Balkanskom federacijom sa sedištem u Beogradu dominirala jugoslovenska Partija na čelu sa Josipom Brozom Titom.[32][33]
Sve aktivnosti oko Balkanske federacije se prekidaju usled Staljinovog protivljenja takvom ujedinjenju balkanskih naroda. Nakon rezolucije Informbiroa u junu 1948. godine, kojom je osuđeno Titovo političko delovanje, dolazi do prekida odnosa FNR Jugoslavije sa ostalim socijalističkim zemljama Balkana, i prekida pregovora o savezu. Glavni razlog raskola Tita i Staljina je bilo Staljinovo suprotstavljanje Titovom pokušaju da stavi pod svoju kontrolu Albaniju i Grčku u saradnji sa Bugarskom, odnosno da uspostavi moćni istočnoevropski blok van kontrole Moskve.[34]
Raskol Staljina i Tita zadao je fatalan udarac grčkim partizanima, koji su se nalazili u grčkom građanskom ratu protiv monarhističkih snaga pomognutih Britanijom i SAD. U junu 1949. SSSR i njegovi sateliti prekinuli su odnose s Titovom Jugoslavijom (Informbiro), koja je bila najveći pomagač Grčke demokratske armije. To je nametnulo prisilan izbor grčkom rukovodstvu, između lojalnosti Staljinu ili oprijedeljenja za Tita. Čitava ta situacija dovela je do rascjepa i teških unutrašnjih borbi u do tada koherentnom rukovodstvu Komunističke partije Grčke. U januaru 1949. je smijenjen general Markos, koji je optužen za titoizam, te zamjenjen Zahariadisom, koji se držao Kominforma i Staljinove linije.
Pritisnuta i sa Istoka i sa Zapada, Jugoslavija je zatvorila granicu grčkim partizanima u julu 1949. i raspustila njihove kampove unutar Jugoslavije. Ubrzo potom partizanske snage u Grčkoj su poražene.
Remove ads
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads