From Wikipedia, the free encyclopedia
Nikola Kovačević - Čudnovski (ćirilica: Никола Ковачевић – Чудновски; Derventa, 6. decembra 1894. – Beograd, 30. septembra 1979.) je bio učesnik Oktobarske revolucije i jedan od vođa prve Jugoslovenske komunističke grupe, osnovane 1918. u Moskvi. Bio je narodni poslanik Ustavotvorne skupštine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Vojvodinu.
| Nikola Kovačević – Čudnovski | |
|---|---|
 | |
| Datum rođenja | 6. decembra 1894. |
| Mesto rođenja | Derventa Austrougarska |
| Datum smrti | 30. septembra 1979. (84 god.) |
| Mesto smrti | Beograd Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija |
| Profesija | kožarski radnik, revolucionar |
| Član KPJ od | 1919. |
| Član KPSS od | 1918. |
Prema izveštajima policije Kraljevine SHS, bio je »najsposobniji i najopasniji boljševik«.[1] 1930-ih je učestvovao u Španskom građanskom ratu, a tokom Drugog svetskog rata borio se u francuskim partizanima. Posle oslobođenja i revolucije, vratio se u Jugoslaviju, gde je 1948. godine zatvoren kao pristalica Rezolucije Informbiroa. U zatvorima i na Golom otoku je proveo pet i po godina, i ostatak života živeo je u relativnoj anonimnosti.
U Sovjetskom Savezu živi pod imenom Alfred Vidovič Čudnovski, a u Španiji se bori pod imenom Nikita Mendes. Pisao je i pod pseudonimima Kresoja i Kresojević.[2]
Rođen je u Derventi 6. decembra 1894. godine u radničkoj porodici, od oca Vida. Po nacionalnosti je bio Hrvat.[3] Po zanimanju je bio kožarski radnik - bavio se saračkim zanatom, odnosno izradom sedala i druge opreme za konje. Izvesno je da je, kao i mnogi u to vreme, bio primoran da radi od ranog detinjstva, pošto je već sa šesnaest godina postao član Socijaldemokratske stranke Bosne i Hercegovine.[4] Po nekim izvorima, postao je član Socijaldemokratske partije već 1909. godine, sa samo petnaest godina.[5] U svakom slučaju, po sopstvenoj izjavi, bio je sindikalno organizovani radnik počevši od 1911. godine.[6] Svoje ideološko formiranje je kasnije opisivao kao reformističko i isticao značaj iskustva Ruske revolucije za svoju radikalizaciju:
Mi smo već do 1917. godine bili sudionici austrijskog i njemačkog "marksizma", koji je do malog mozga prožet revizionizmom, kautskijanstvom ili, u najboljem slučaju, pogrešnim direktivama lijevih radikala.[7]
Tokom Prvog svetskog rata mobilisan je u Austro-ugarsku vojsku. 1916. borio se na Istočnom frontu, kada je negde u Galiciji pao u rusko zarobljeništvo.[8]
Kao ratni zarobljenik, Kovačević, kao i mnogi Južni Sloveni, stupa u Srpski dobrovoljački korpus sa sedištem u Odesi. Međutim, borci su bili izrazito nezadovoljni lošim uslovima i maltretiranjem od strane oficira Ruske carske vojske. Neke je to politički radikalizovalo ka socijalizmu, dok su neki, poput Kovačevića, već bili na socijalističkim pozicijama. Stoga je Kovačević još pre revolucije učestvovao u organizaciji ilegalne socijalističke grupe u kojoj su bili još i Maksim Čanak, Aleksa Dundić, Nikola Grulović i Emil Čop. Kovačević je s njima bio jedan od vođa istupanja iz Srpskog dobrovoljačkog korpusa.[9][10]
U vreme Februarske revolucije, Nikola Grulović je bio predsednik Komiteta disidenata, a Nikola Kovačević njegov sekretar. Ovaj Komitet borio se za demokratizaciju korpusa, zbog već navedenog zlostavljanja od strane oficira, kao i diskriminacije nesrpskih članova korpusa na nacionalnoj osnovi. Posle Februarske revolucije, Komitet pristaje uz novu, Privremenu vladu, i osniva Revolucionarni jugoslovenski bataljon na teritoriji današnje Ukrajine. Bataljon je brojao oko 700 boraca. [11][10] Grulović i Kovačević u aprilu osnivaju vojnički sovjet i pripremaju proslave 1. maja.[12] U maju 1917. godine, Kovačević je na zboru vojnika održao govor u kom je istakao da je njihov cilj stvaranje ujedinjene Jugoslavije, ali bez kralja Petra i žandarma.[13]
Ista ova grupa socijalista osnovala je, u junu 1917. godine, Jugoslovenski revolucionarni savez (JRS) u Kijevu, čiji je Kovačević bio sekretar, a Čanak predsednik.[10] Savez je bio mnogo masovniji od bataljona, i po nekim procenama je brojao i do 20.000 ljudi. Stoga je bio i politički raznovrsniji, te je okupljao sve Južne Slovene pristalice Februarske revolucije, bez obzira na to da li su se zalagali za nastavak borbe za socijalizam ili ne. Kovačević će kasnije opisati JRS kao masovnu nacionalno-demokratsku organizaciju "sa svim sitnoburžoaskim lutanjima, kolebanjima i predrasudama koje uz to idu."[11] Savez je, zahvaljujući zalaganjima Kovačevića i Čanka, postao blizak ukrajinskim boljševicima i radikalizovao se u levo. Bataljon je pod njegovom komandom odbio da učestvuje u pokušaju kontrarevolucionarnog puča koji je u avgustu 1917. godine poveo Lavr Kornilov.[14]
U vreme Oktobarske revolucije, Kovačević se nalazio u Kijevu. Početkom 1918. godine, radio je na formiranju jugoslovenske Crvene garde, čisto boljševičke vojne formacije i učestvovao u borbama za pobedu sovjetske vlasti u Kijevu. Bio je jedan od vođa akcije oslobođenja boljševika Grigorija Isakoviča Čudnovskog, organizatora juriša na Zimski dvorac. Posle pogibije Čudnovskog u aprilu 1918, Nikola Kovačević će njegovo prezime uzeti kao pseudonim.[15]
Jugoslovenska crvena garda se, pod komandom Kovačevića, borila za zauzimanje grada Berdičeva u martu 1918.[16] Tokom pregovora o separatnom miru sa Nemačkom i Austro-Ugarskom, počele su da kolaju glasine da će ratni zarobljenici sa tih teritorija biti vraćeni kućama kada mir bude potpisan. Kovačević je bio među revolucionarima koji su odbijali povratak u rodni kraj i insistirali da ostanu u Rusiji i bore se na strani boljševika. Posle potpisivanja Mira u Brest-Litovsku odlazi u Odesu da se bori sa tamošnjim boljševicima i da tako izbegne potencijalnu deportaciju u Austro-Ugarsku nakon nemačkog osvajanja Kijeva.[17] Ovim je Jugoslovenski revolucionarni savez de fakto rasformiran.
Iz Odese Kovačević odlazi u Moskvu, gde se povezuje sa predstavnicima boljševičkih struja među jugoslovenskim ratnim zarobljenicima iz raznih krajeva bivšeg Ruskog carstva. Tamo u aprilu 1918. godine postaje član novoosnovane Jugoslovenske komunističke grupe pri Boljševičkoj partiji.[17] U leto, po izbijanju građanskog rata, Kovačević i Vladimir Ćopić učestvuju u rasturanju organizacije Jugoslovenske revolucionarne federacije, grupe koja je podržavala politiku srpske vlade i Antante. Potom putuje po centralnoj Rusiji i agituje među južnoslovenskim ratnim zarobljenicima za priključenje Crvenoj armiji.[18]
U novembru iste godine, Kovačević, učestvuje na osnivačkoj konferenciji Komunističke partije (boljševika) Srba, Hrvata i Slovenaca, koja se razvila iz Jugoslovenske komunističke grupe, i postaje sekretar njenog Centralnog komiteta. Politički program KP(b) SHS bio je:
1. stvaranje, osim ilegalnih, i legalnih partijskih organizacija. Rasprostranjenje ilegalnog partijskog rada i u kraljevskoj vojsci,
2. uspostavljanje diktature proletarijata, na temeljima revolucionarne borbe,
3. obrana prve države radnika i seljaka u svijetu - Sovjetske Rusije,
4. osuda izdajica-rukovodilaca II intemacionale. Uz to, postarati se da se ne odbiju mase koje su išle za socijaldemokratskim strankama i bile na poziciji II intemacionale.[19]
Jugoslovenski komunisti tada donose odluku o odlasku u novoformiranu Kraljevinu SHS, gde će dalje raditi na širenju komunističkih ideja i organizovanju revolucije.[20] Kovačević, zajedno sa Vladimirom Ćopićem, vodi komisiju za organizovanje povratka Jugoslovena u zemlju. Istovremeno je delegiran za jednog od vođa ilegalne komunističke organizacije u novoj državi, koja treba da postoji do formalnog organizovanja prve partijske konferencije[21]
U drugoj polovini novembra 1918. godine, nakon sastanka sa Feliksom Dzeržinskim, Kovačević i Ćopić su krenuli za Jugoslaviju. Kovačević se upućuje u Zagreb, preko Nemačke i Austrije, gde su tada isto buknule revolucije. Ćopić i Kovačević u Berlinu 15. decembra prisustvuju velikoj radničkoj demonstraciji povodom Prvog svenemačkog kongresa sovjeta.[22] Kasnije se razdvajaju, da bi se u Zagrebu ponovo povezali i nastavili zajednički rad. Njih dvojica bili su zaduženi za formiranje komunističkih organizacija u centralnoj Hrvatskoj. Potkraj decembra 1918. Ćopić i Kovačević poslali su u Moskvu izveštaj o uspešnom organizovanju komunističkih grupa u Zagrebu. Povezali su se sa levim socijaldemokratama, kao i sa bivšim jugoslovenskim nacionalistima koje je rat radikalizovao ka komunizmu, poput Miroslava Krleže, Augusta Cesarca i Sime Miljuša. Napravili su zajedničku političku platformu koja je za osnovu imala odbijanje "ministerijalizma", odnosno odbijanje učešća socijalističkih vođa u građanskim vladama. Već je radio na organizovanju ilegalnih partijskih grupa, koje su, po uzoru na boljševike, nazivane "ćelijama". Pošto je i sam bio Bosanac, Kovačević je održavao i stalnu vezu sa Bosnom i Hercegovinom.[23]
Kovačević je potkraj decembra stigao u Slavonski Brod, gde se sastao s mesnim socijal-demokratama. Program komunista bio je dobro primljen, te se pristupilo organizovanju ilegalne ćelije i povezivanju radnika u gradovima sa politički organizovanim seljacima iz okolnih mesta. U Brodu je takođe razvio energičnu agitaciju među mornarima na rečnim monitorima. Putem šifre obavestio je Simu Miljuša u Zagrebu da će posada u slučaju prevrata zajedno s boljševicima "bombardirati Beograd". Potom je sličnu komunističku ćeiliju osnovao i u Derventi.[24]
Kovačević je intenzivno radio na uspostavljanju komunističkih vojnih formacija. Prema kasnijem svedočenju Vitomira Kozjaka, Kovačević mu je naložio da osnuje formaciju pod imenom Crvena garda ili Crna ruka, i prikuplja oružje "jer će doći dan kada će se podignuti čitava Jugoslavija". Prema Kovačevićevom sećanju, odredi "Crvene garde" i "Građanske garde" bili su organizovani u Slavonskom Brodu, Osijeku, Đurđevcu, Vrdniku, Subotici i drugim mestima.[25] Pored organizacionog rada, bavi se i agitacionim, te piše afirmativne članke o Oktobarskoj revoluciji i životu u postrevolucionarnoj Rusiji za sarajevski Glas slobode i novosadski Radnički list.[26] Za radnike u Derventi drži predavanja o imperijalizmu kao glavnom uzroku Svetskog rata.[27]
Policija je pokušavala da prati njegov rad, ali je imala zakasnele informacije i dugo je mislila da Kovačević i Ćopić još nisu ni stigli u zemlju. Međutim, januara 1919. godine obojica su provaljeni i uhapšeni, ali su ubrzo pušteni na slobodu zbog nedostatka dokaza.[28]
Početkom 1919. godine, Nikola Kovačević je deo rukovodeće "trojke" jugoslovenskih komunista čiji cilj je organizovanje komunističke partije, i koju su pored njega sačinjavali Vladimir Ćopić i Filip Filipović. Zamenici su im bili Đuro Đaković i Lazar Vukićević.[29]. Kovačević je bio i jedan od organizatora tajne komunističke grupe "Pelagić", osnovane početkom marta 1919. godine na Stražilovu. Osnovan po ugledu na Savez Spartak koji je prerastao u Komunističku partiju Nemačke, Savez Pelagić zalagao se za uspostavljanje sovjetske republike u Jugoslaviji, zasnovane na vlasti radničkih veća (sovjeta) umesto građanskog parlamenta, šestočasovni radni dan sa perspektivom potpunog ukidanja najamnog rada i stvaranje radničke vojske bez oficirskog kadra.[30] Iako nije učestvovao na osnivačkom kongresu na Stražilovu, Kovačević je pomogao u njegovoj pripremi, te je u odsustvu izabran za člana Centralnog komiteta.[31]
Nakon uspostavljanja Mađarske Sovjetske Republike, Franjo Drobni javlja Nikoli Kovačeviću da su osnovana "tajna vojnička vijeća" u Osijeku, Zagrebu i Sarajevu, kao i vojni odredi na Fruškoj Gori i Krndiji. Uspostavlja se veza sa boljševičkom vladom Bele Kuna, od koje jugoslovenski komunisti primaju novac za dalje akcije sa ciljem preuzimanja vlasti u Kraljevini SHS.[32] Kovačević radi na osnivanju partijskih organizacija u Vojvodini, gde je uticaj desnih socijalista bio najjači, i pokušava da okrene tamošnje radništvo prema revolucionarnom radničkom pokretu.[33]
U aprilu 1919. godine, Kovačević prisustvuje Kongresu ujedinjenja u Beogradu, na kom je formalno osnovana Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista). Izabran je kao delegat kožarskih radnika Zagreba, ali je na kongresu istupao i kao predstavnik "pelagićevaca".[34] Na kongresu je jedan od predvodnika radikalne, komunističke struje i učestvuje u debati sa desnim socijalistom Mijom Radoševićem, takođe povratnikom iz Sovjetske Rusije. Desni socijalisti osporavali su legitimnost pelagićevaca i njihovih mandata na kongresu. Radilo se o političkom sukobu, jer je desnim socijalistima smetala pre svega revolucionarna linija za koju su se zalagali pelagićevci.[35] Kovačevićev poziv na revoluciju karakterističan je primer tadašnjih gledišta krajnjeg levog krila novoosnovane partije:
Ja sam bio svjedok ruske revolucije i mogu vam reći da vi niste sposobni da napravite revoluciju kao rusku. Treba ju praviti odmah, ne gubeći vremena i to sa svim sredstvima kojima raspolažemo. Ne treba više protestovati, činiti predstavke i manifestovati, treba sami sebi da budemo sudije. Mi ćemo moći, ako uzdignemo Crvenu zastavu sa uzvikom napred, oboriti buržoaziju, koja je sada suviše slaba da stupi u borbu s nama.[36]
Pelagićevci su bili jedina grupa koja se zalagala za momentalno nazivanje partije komunističkom, bez prideva "socijalistička", i za osnivanje ilegalnih grupa. Oni su ilegalne grupe već bili formirali, ali kongres nije mogao da otvoreno raspravlja o tom pitanju zbog nadzora policije.[37]
Kovačević je i posle Kongresa ujedinjenja nastavio sa organizovanjem isključivo ilegalnog aparata partije. 4. i 5. jula 1919. godine priprema tajnu konferenciju u Novom Sadu čiji cilj je objedinjavanje i koordinacija svih ilegalnih partijskih organizacija na teritoriji Kraljevine SHS. Partijske ćelije sastavljene od po troje ili petoro ljudi trebale su da pripreme osnivanje radničkih i seljačkih sovjeta, kao i da počnu da rade na organizovanju oružanog ustanka protiv monarhije. Pored Kovačevića, poznatiji komunisti koji su prisustvovali konferenciji bili su Simo Miljuš, Nikola Grulović, Franjo Drobni, Spasoje Stejić, Lajoš Čaki, Andrija Polgar i Jovan Šipoš. Konferencija je održana uz saglasnost i podršku Vladimira Ćopića i Filipa Filipovića.[38]
Uz partijsko organizovanje, Kovačević se vratio i sindikalnom organizovanju. Bio je član uprave Saveza kožarskih radnika, ali je radio i u sindikatima van svoje struke. U Vojvodini je radio kao sekretar Saveza poljoprivrednih radnika, koji je već okupljao revolucionarno orijentisane seljake.[4][39] Kovačević je tako radio na povezivanju industrijskog radništva sa seljaštvom. Dok se predratna socijaldemokratija nije interesovala za selo, u Rusiji je ono bilo jedna od glavnih pokretačkih snaga revolucije, i Kovačević je očigledno pokušavao da to iskustvo primeni i na Jugoslaviju.
U avgustu 1919. godine, Kovačević je uhapšen na početku Afere Diamantstein. Sam Alfred Diamantstein o Kovačeviću je rekao sledeće:
Po mom mišljenju Nikola Kovačević je najveći boljševik u Jugoslaviji, a po njegovoj vlastitoj izjavi nemože ga nitko, i ništa sa tog puta skrenuti, već naprotiv, da svaka smetnja i proganjanje tim više čeliči i oduševljava na rad.[40]
Terećen je za pripremanje državnog udara, za primanje novca od Bele Kuna iz Sovjetske Mađarske, kao i za ilegalni politički rad i pravljenje ilegalne političke organizacije. Međutim, većina priznanja koja su Kovačevića teretila dobijeno je pod batinama i prisilom, a policijski pretresi vršeni su neprofesionalno, što je otežalo dokazivanje krivice Kovačevića i drugih optuženih. Uprkos tome, Kovačević je, kao i drugi komunisti, koristio sudski proces za vođenje propagande: nije poricao ni svoj komunizam ni svoju borbu protiv rata, a jugoslovenske vlasti je optužio da su "advokati Centralnih sila", pošto im je imperijalistički rat protiv Austro-Ugarske i Nemačke bio u interesu i od njega su u konačnici profitirali. Posle dvodnevnog suđenja, 22. i 23. novembra 1919. godine, Kovačević i još četvorica vojvođanskih komunista osuđeni su na po šest godina zatvora. Uložili su žalbu, ali je ponovljeno suđenje održano više od osam meseci kasnije, 29. i 30. jula 1920. godine. Na ponovljenom suđenju, sva petorica su oslobođeni.[41] Pošto je bio u zatvoru, Kovačević nije bio u mogućnosti da prisustvuje Drugom kongresu SRPJ(k) u Vukovaru, na kom je partija preimenovana u Komunistička partija Jugoslavije. Jedino je mogao da drugovima maše crvenom zastavom sa prozora zatvora u Petrovaradinskoj tvrđavi, dok su okićenim parobrodima išli na kongres.[42]
Nakon izlaska iz zatvora, Nikola Kovačević ponovo je izabran u partijsko rukovodstvo u Novom Sadu.[43] Nastupa na zborovima za odbranu prava na štrajk, koje je vlada htela da ograniči novim uredbama.[44] Nedugo nakon toga istupa kao kandidat KPJ na izborima za Ustavotvornu skupštinu za područje Sudebnog stola Velika Kikinda-Veliki Bečkerek. Uprkos zastrašivanju birača, nasilju režima na komunističkim predizbornim skupovima i oduzimanja prava glasa pripadnicima manjinskih naroda, bio je jedan od dvojice komunista iz tog kraja izabranih za narodne poslanike. Komunisti su u kikindsko-bečkerečkom okrugu osvojili 5.600 od 21.669 glasova, odnosno 25,84%. Bili su treća najjača partija posle Narodne radikalne stranke i Demokratske stranke, s tim što su osvojili samo 197 glasova manje od Demokrata. Kovačević je istovremeno izabran za Oblasnog sekretara KPJ za Vojvodinu.[45]
U kratkom periodu legalnosti KPJ, Nikola Kovačević bio je komunistički poslanik. Međutim, već 30. decembra 1920. godine Vlada je Obznanom zabranila rad Komunističke partije. Kovačević je odmah pristupio stvaranju ilegalnih partijskih organizacija na području Velikog Bečkereka i okoline.[46] Istovremeno, koristio je svoj poslanički imunitet da protiv Obznane javno protestuje kod Ministra unutrašnjih poslova Milorada Draškovića i pred Ustavotvornom skupštinom. U svojim izveštajima navodio je u detalje ilegalni policijski teror prouzrokovan Obznanom, poput nezakonitog zauzimanja Radničkog doma u Bečkereku od strane policije, prebijanja žene čoveka osumnjičenog da je komunista, i maltretiranje ljudi samo zato što su glasali za KPJ na izborima.[47]
Uprkos poslaničkom imunitetu, Nikola Kovačević ponovo je uhapšen 1. jula 1921. godine, nakon neuspelog atentata na regenta Aleksandra od strane njegovog druga, povratnika iz Rusije Spasoja Stejića. Sa Kovačevićem su tog dana, na izlasku iz Narodne skupštine, uhapšeni i Ćopić i Filipović, nakon što je skupštinska većina glasala da im se oduzme poslanički imunitet.[48] Iako komunisti nisu odobravali individualni teror, smatrajući da se treba boriti protiv opresivnih struktura, a ne pojedinaca, mlađi radikalni članovi partije su kao odgovor na Obznanu organizovali niz političkih atentata. To je kulminiralo ubistvom Ministra policije Milorada Draškovića tri nedelje nakon Kovačevićevog hapšenja. Rukovodeća trojka KPJ nije imala veze sa atentatom na Draškovića, mada pitanje da li su znali i odobravali pokušaj atentata na regenta Aleksandra ostaje otvoreno.[49] Prema izjavama samog Nikole Kovačevića, on je bio inicijator ideje da se ubije regent Aleksandar, što je predložio Simi Miljušu još na ilegalnoj konferenciji u Novom Sadu u julu 1919. godine. Ideja je tada odbačena, ali su je komunisti posle Obznane ponovo razmotrili. Po svemu sudeći, Kovačević je, kao najradikalniji od trojice rukovodilaca KPJ, za plan ubistva Aleksandra Karađorđevića znao i odobravao ga je, dok Filipović i Ćopić nisu odobravali individualne atentate, a malo je verovatno da su uopšte znali za postojanje takvog plana.[50]
Filipović i Ćopić uhapšeni su jer su i formalno bili vođe partije, te je time Kraljevina pokušavala da za atentat direktno okrivi celu KPJ. Obojica su, kao i Kovačević, prvobitno držani u zatvoru na Čukarici. Iako su bili narodni poslanici, tretirani su oštro, što je bilo protivno zakonu. Kovačević je držan u maloj betonskoj ćeliji bez prozora.[51] Na takozvanom "Vidovdanskom procesu" 1922. godine, Spasoje Stejić i Lajoš Čaki osuđeni su na po 20 godina zatvora za pokušaj ubistva regenta. Iako za Kovačevića, Ćopića i Filipovića nije dokazana nikakva krivica ni znanje o atentatu, svaki je dobio po dve godine zatvora za članstvo u političkoj organizaciji čiji je proklamovani cilj revolucija.[52] Kovačević je na suđenju izjavio:
Ja se ponosim što sam stao uz rusku oktobarsku revoluciju. I ako radi toga hoćete da me pošaljete na robiju, ja ću ponosnije obući robijaško odelo nego što bih obukao generalsku uniformu, uveren da služim čovečanstvu.[53]
Nakon presude, Nikola Kovačević je upućen u zatvor u Požarevcu. Sa njime su robijali Ćopić i Salaj, a kasnije su im se pridružili Filip Filipović i Sima Marković. Kovačević je boravak u zatvoru koristio kako za sopstveno političko obrazovanje, tako i za političko "prosvećivanje" seljaka koji su bili u zatvoru zbog raznih zločina. Svi rukovodioci partije su zajedno izučavali literaturu i održavali vezu sa članstvom izvan zatvora u onoj meri koliko je to bilo moguće u uslovima nadzora i policijske cenzure. Iako su mogli da koriste zatvor za političko obrazovanje, uslovi su često bili oštri. Čak je i građanska liberalna štampa protestovala jer Kovačeviću, kada se razboleo, nije pružena adekvatna medicinska nega.[54] Politički zatvorenici u Požarevcu bavili su se prinudnim radom, koji su obično obavljali po deset sati dnevno. Oni koju si bili radnici, poput Kovačevića, bavili su se zanatom za koji su obučeni, dok su se intelektualni radnici bavili poljoprivrednim poslovima.[55] Oktobra 1922. godine, nakon godinu dana provedenih u zatvoru, stekli su uslove za uslovni otpust (koje je država pokušala da ospori, što je bilo protivzakonito). Međutim, vođe KPJ su svakako odbile da mole za uslovni otpust iz zatvora, jer su to smatrali "poniženjem".[56]
Rukovodioci KPJ pušteni su iz zatvora tek 3. septembra 1923. godine. Ispred zatvora ih je dočekala veća grupa radnika, koja je kada su izašli sa njima zapevala Internacionalu. Potom su radnici sa vođama KPJ otišli na obližnje groblje da posete grob Vase Pelagića. Žandarmi su pokušali da ih rasteraju, te ponovo uhapsili Kovačevića, Ćopića, Filipovića i Salaja. Međutim, odmah su morali da ih puste. Uveče je u gradu za njih pripremljena proslava, a potom su se vratili u Beograd. Slične demonstracije pratile su i njihov dolazak u Beograd. Kovačević je onda proteran u rodnu Derventu.[57]
Neposredno nakon povratka u Derventu, Kovačević se vratio u Novi Sad i nastavio sa partijskom aktivnošću tamo. Postao je sekretar KPJ za Bačku i severni Srem. U januaru 1924. godine, Kovačević je prisustvovao Trećoj zemaljskoj konferenciji KPJ, na kojoj je pobedu odnela partijska "levica" sa platformom samoopredeljenja do otcepljenja i stvaranja Balkanske federacije radničko-seljačkih republika. Kovačević je, kao vojvođanski delegat, glasao za platformu samoopredeljenja, a po seljačkom pitanju glasao je za program podele zemlje bezemljašima bez naknade zemljoposednicima.[58] Par nedelja kasnije, u Subotici je odležao u zatvoru 14 dana, jer je, povodom smrti Lenjina, nosio bedž sa njegovim likom.[59] U Novom Sadu se bavio teorijskim obrazovanjem skojevaca i obnavljanjem organizacije uništene policijskom represijom. Marta 1924. godine prisustvuje na Oblasnoj konferenciji KPJ za Vojvodinu i istupa kao referent o stanju u partiji. KPJ, koja je pre Obznane imala desetine hiljada članova, 1924. je u Vojvodini u svojim redovima imala samo 188 osoba.[60] Kovačević Istovremeno radi na organizovanju legalne komunističke organizacije Nezavisne radničke partije Jugoslavije.[61] Kao Oblasni sekretar za Bačku i severni Srem ilegalne KPJ, preuzeo je istu funkciju i u legalnoj NRPJ.[62] Policijska represija se nastavila i Kovačević je jula 1924. godine, nakon još jednog hapšenja, proteran iz grada i nateran da ponovo živi u Derventi.[63] Tamo formira marksistički kružok za lokalne radnike.[64]
Posle povratka u Derventu, Kovačević je održavao kontakt sa drugovima iz Vojvodine i Srbije pismenim putem i bio aktivno uključen u partijska dešavanja, te čak radio i kao svojevrsni savetnik novog Oblasnog sekretara KPJ, Nikole Crvenčića. U to vreme se razbuktala unutarpartijska borba između levice i desnice, koje su imale neslaganja po nizu strateških pitanja, poput seljačkog, nacionalnog i sindikalnog. Kovačević je podržao pozicije partijske desnice, koja se protivila pravu na samoopredeljenje do otcepljenja kao osnovi radničko-seljačkog saveza i saradnji sa Hrvatskom seljačkom strankom, a kao alternativu predstavljala artikulisanje klasnih zahteva seljaštva umesto nacionalnih. Bio je potpisnik pisma "desničara" iz oktobra 1924. godine, u kojem je izrečen stav "da se nacionalnom pitanju ne sme pridavati toliki značaj da se zapostave socijalno-ekonomski i klasni interesi proletarijata", te da "se prema buržoaskom nacionalizmu mora da zauzme kritički stav".[65] Kovačević se protivio izbacivanju Živote Milojkovića iz partije od strane "levičara" i pozivao na očuvanje partijskog jedinstva. Sa svojom reputacijom iskusnog revolucionara, privukao je na stranu partijske desnice neke od najvećih partijskih organizacija u Vojvodini - novosadsku, velikobečkerečku i kumansku.[66]
Nikola Kovačević bio je nosilac liste Radničko-seljačke republikanske stranke za Veliki Bečkerek i Kikindu na izborima u februaru 1925. godine, zajedno sa partijskim drugom iz Bečkereka Jozefom Hermalom. Međutim, nakon pola decenije policijske represije, partija koja je 1920. godine osvojila preko 20.000 glasova dobila je ovaj put samo 1.187 glasova i nije ušla u Skupštinu. U toku izborne kampanje, Života Milojković, koji je izbačen iz partije, pokreće novi list i počinje da radi na osnivanju svoje političke organizacije, nakon čega se Kovačević i većina partijske desnice distanciraju od njega.[67] Kovačević je trebao da prisustvuje Trećem kongresu KPJ u Beču maja 1926. godine, na kojem je postignut kompromis između leve i desne frakcije, ali je ponovo uhapšen.[68] Sve do jeseni 1927. godine ostao je jedan od rukovodilaca Saveza poljoprivrednih radnika Jugoslavije.[69] U septembru 1927, Kovačević je bio kandidat Republikanskog radničko-seljačkog bloka u pančevačkom okrugu na parlamentarnim izborima.[70]
1927. godine, zbog konstantnih hapšenja, KPJ donosi odluku da Kovačević treba da emigrira u SSSR, gde će živeti narednih osam godina. Tamo se školovao na Međunarodnoj lenjinskoj školi. U školi se ponovo sreo sa starim prijateljima Vladimirom Ćopićem i Đurom Đakovićem, koji su se iste godine preselili u Sovjetski Savez. Upravo u to vreme će Đaković, na inicijativu Kovačevića i Ćopića, uzeti pseudonim Bosnić pod kojim će biti aktivan sve do svoje smrti.[71] Kao i drugi polaznici MLŠ, paralelno je predavao mlađim studentima komunistima koji su pohađali Komunistički univerzitet nacionalnih manjina zapada (KUNMZ).[72]
Kada je 1931. godine završio Međunarodnu lenjinsku školu, Kovačević je dobio posao u u Crvenoj sindikalnoj internacionali (Profinterni), gde je radio do 1933. godine.[4] Pisao je za Proleter o organizovanju nezaposlenih radnika i seljaka za vreme Velike depresije.[73] Praktično svake godine pisao je po jedan nekrolog Đuri Đakoviću za emigrantsku štampu u SSSR-u, Čikagu i Torontu.[74] Bio je aktivni član udruženja Jugoslovena veterana Oktobarske revolucije i Građanskog rata, i učestvovao je na sastancima udruženja na kojima je prikupljana memoarska građa o revoluciji, te je i sam ostavio detaljna sećanja o svom radu.[75] Neko vreme radio je i u Seljačkoj internacionali (Krestinerni). Pred odlazak u Španiju, bio je upravnik Moskovskog kožarskog preduzeća.[8]
Kovačević je bio među prvim dobrovoljcima iz Jugoslavije u Španskom građanskom ratu. Stigao je u Španiju iz Sovjetskog Saveza već 1. oktobra 1936. godine.[76] Prvo je upućen na front u Estremaduru kao diverzant, a potom je poslat u Albacete.[77][78] Bio je intendant u Štabu interbrigada u Albaceti, gde je boravio sa Milanom Ćopićem i drugim Jugoslovenima.[79] Prema Svetislavu Đorđeviću, Kovačević je u Albaceti bio odgovoran za organizaciju oficirske menze.[80]
U Španiji je Kovačević bio uključen u unutarpartijski sukob nakon što se našao na čelu grupe koja se neformalno nazivala "povratnici", a koju su pored njega vodili još Roman Filipčev i Dimitrije Stanisavljević – Krka. U septembru 1937. godine, Josip Broz Tito se iz Pariza žalio Ivanu Gržetiću – Fleischeru da je Kovačević vođa i "ideolog" grupe vojnika koji odbijaju da se bore i koji pokušavaju da se vrate u Sovjetski Savez. Vladimir Ćopić se kasnije žalio na svog prijatelja Kovačevića tvrdeći da je u Španiji postao poznat po izjavi "Ušli smo u povijest – sada je pitanje kako iz nje izaći". Odbijanje "povratnika" da se bore je kasnije pravdano navodnom brigom da je Milan Gorkić, koji je u avgustu 1937. godine uhapšen u SSSR-u pod lažnim optužbama za špijunažu, rešio da šalje komuniste u Španiju da bi tamo poginuli. Međutim, Kovačevićevo odbijanje da se bori počelo je mnogo pre Gorkićevog hapšenja.[81] Božidar Maslarić tvrdio je da se Kovačevićevo gledište razvilo pod uticajem bugarskih komunista koji su hteli da čuvaju kadrove za buduću revoluciju na Balkanu, što je on smatrao oportunizmom i tražio da svi budu poslati na front da brane Španiju. Zbog toga su Kovačević i Stanisavljević počeli da ga napadaju kao "Gorkićevog čoveka."[82]
Kovačević se sastao u Barceloni sa Vladimirom Ćopićem u avgustu 1938. godine, neposredno pre Ćopićevog povratka u Moskvu. Prema Kovačeviću, obojica su izrazili zabrinutost zbog masovnih hapšenja koja se dešavaju u Moskvi, i Ćopić se poverio starom drugu da se oseća "kao u zatvoru" zbog predstojećeg puta u Moskvu. Kovačević je predlagao Ćopiću da ostane u Parizu dok se situacija u SSSR-u ne smiri, ali obojica su znali da se direktive partije ne mogu odbiti ni ignorisati.[83] Ćopić je otišao u Moskvu, gde je novembra 1938. godine uhapšen, a potom streljan pod lažnim optužbama za špijunažu.
Čudnovski se, kao i mnogi španski borci, posle pada Španske Republike, obreo u Francuskoj, te ga je francuska građanska vlada, kao i ostale interbrigadiste, uputila u koncentracioni logor Vernet. U logoru mu je saopšteno da je zbog frakcijske borbe u Španiji isključen iz KPJ.[84] U junu 1942. godine, okupacijske vlasti prebacile su ih u zatvor u gradu Kastr.[85] Kada su septembra 1943. godine Vlajko Begović, Ljubo Ilić i Milan Kalafatić organizovali akciju bekstva iz zatvora, Kovačević-Čudnovski i ostali "frakcionaši" nisu bili uključeni u plan, te partijci iz zatvora beže bez njih.[86] Potom su prebačeni u zatvor u Gajaku, odakle će tek u leto 1944. godine biti oslobođeni iz zatvora i pridružiti se francuskim partizanima.[8] Kovačević i njegovi saborci učestvovali su u oslobođenju mesta oko Tuluza, a potom su demobilisani.[87]
Nakon oslobođenja Francuske, Kovačević se na kratko vreme vratio u Sovjetski Savez da bi se video sa ženom i ćerkom, a potom je, krajem 1945. godine, došao u Jugoslaviju. Pošto je identifikovan kao jedan od nosilaca frakcijske borbe među jugoslovenskim interbrigadistima, Kovačević je po dolasku u Jugoslaviju zatvoren u Glavnjači, gde je držan bez suđenja pola godine. Kada je pušten na slobodu, nije mu bilo dozvoljeno da se bavi političkim radom, te se zaposlio kao snabdevač jednog restorana na Kalemegdanu.[8]
Čudnovski je bio među prvim starim komunistima uhapšenim zbog sumnje u vezu sa Sovjetskim Savezom, 4. avgusta 1948. godine.[88] Poslat je na Goli otok, gde je, kao i mnogi stari komunisti, bio na "Radilištu 101", poznatijem kao "Petrova rupa", gde su držani oni koji su se smatrali "nepopravljivim" pristalicama SSSR-a i koji su podvrgavani posebno brutalnoj torturi, prisilnom radu i poniženjima. Čak i tamo, bio je među najstarijim logorašima, pošto je u trenutku hapšenja imao nepune 54 godine. Kao i mnogi zatvorenici Petrove rupe, Čudnovski je odbio da revidira svoj stav i ostao je pristalica SSSR-a i Staljina.[89]
Nikola Kovačević je pušten na slobodu 1954. godine, ali je kao jedan od najžešćih pristalica Sovjetskog Saveza i dalje bio šikaniran. Izgubio je stan koji je dobio nakon povratka u zemlju, i morali su da ga izdržavaju stari partijski drugovi.[90]
1967. godine, Nikola Kovačević – Čudnovski je, sa Franjom Novakom, Pavlom Gregorićem i Ilijom Milkićem, bio je jedan od samo šest jugoslovenskih delegata na zvaničnoj proslavi pedesetogodišnjice Oktobarske revolucije u Moskvi. Na osnovu ovoga se može pretpostaviti da je u tom trenutku bio društveno i politički rehabilitovan.[91] Prema Ivanu Očaku, posle puštanja sa Golog otoka je u jednom trenutku ponovo primljen u članstvo Saveza komunista Jugoslavije.[92] Iza sebe je ostavio opširna sećanja o svom revolucionarnom radu i o istoriji KPJ, koja se danas čuvaju u Arhivu Jugoslavije u Beogradu i ličnom fondu Ivana Očaka u Hrvatskom državnom arhivu u Zagrebu. Između ostalog, Kovačević je bio izvor Vladimira Dedijera za kontroverznu tvrdnju da je najpoznatiji jugoslovenski španski borac, Blagoje Parović, ubijen od strane samih komunista, što istoričar Stefan Gužvica odbacuje kao nedokazanu teoriju zavere.[81] Umro je u Beogradu, 30. septembra 1979. godine, i kremiran je na Novom groblju.[93]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
