Stary Cmentarz Rzymskokatolicki w Piotrkowie Trybunalskim

Stary Cmentarz Rzymskokatolicki w Piotrkowie Trybunalskim – zabytkowy cmentarz w Piotrkowie Trybunalskim założony w 1830 roku razem z połączonym z nim cmentarzem prawosławnym położonym w części południowo-wschodniej.

Stary Cmentarz Rzymskokatolicki w Piotrkowie Trybunalskim

Kaplica Jüttnerów (sierpień 2010)
Państwo	Polska
Miejscowość	Piotrków Trybunalski
Adres	ul. Cmentarna 10/12
Typ cmentarza	wyznaniowy
Wyznanie	rzymskokatolicyzm
Stan cmentarza	czynny
Data otwarcia	1830
Położenie na mapie Piotrkowa Trybunalskiego Stary Cmentarz Rzymskokatolicki w Piotrkowie Trybunalskim
Położenie na mapie Polski Stary Cmentarz Rzymskokatolicki w Piotrkowie Trybunalskim
Położenie na mapie województwa łódzkiego Stary Cmentarz Rzymskokatolicki w Piotrkowie Trybunalskim
51°24′51,2″N 19°41′34,5″E

Historia

Pomnik nagrobny Ludwika, Stefanii i Wandy Kańskich (listopad 2006)

Cmentarz powstał w I połowie XIX wieku na gruntach zakupionych od Józefa Dorywalskiego^[1] . Niektóre źródła podają, że pierwsze pochówki na jego terenie odbyły się już w 1797 roku, gdy w trakcie tzw. czarnej procesji przeniesione zostały tam zwłoki pijarów, donatorów i uczniów szkoły zakonnej^[2][3]. Pierwotnie na cmentarzu grzebano ubogich, szczególnie osoby zmarłe w czasie epidemii cholery. Zamożni mieszkańcy, co do zasady, aż do 1850 roku byli chowani na cmentarzach przykościelnych w obrębie granic miasta. W latach 1852–59 teren cmentarny został powiększony do 125 900 stóp kwadratowych (tj. około 1 ha) poprzez wykup kolejnych gruntów od prywatnych właścicieli^[1] . W 1860 roku cmentarz otoczono ceglanym murem (wykorzystując częściowo cegły i kamienie z rozbiórki murów miejskich^[4]) oraz wybudowano bramy, z których jedna prowadziła na cmentarz katolicki, zaś druga – na prawosławny. Cmentarz nie posiadał jeszcze wówczas wytyczonych alejek, pochówków dokonywano w sposób nieuporządkowany, zdarzały się przypadki wypasu na jego terenie bydła i wykopywania zwłok przez psy. Dopiero w roku 1870 dokonano regulacji cmentarza – wyrównania terenu, podzielenia na kwatery oznaczone numerami wyciętymi na słupach kamiennych i wytyczenia alei i ścieżek. Prace te przeprowadzono pod kierunkiem geometry Rajskiego i inżyniera Russockiego, a fundusze na nie zostały pozyskane z amatorskich przedstawień teatralnych zainicjowanych przez żonę Tomasza Libickiego – prezesa komitetu ds. uporządkowania cmentarza. Staraniem tego ostatniego, a także Franciszka Spana – przemysłowca, alejki zostały wysypane gruzem i żwirem, usunięto obumarły i chory drzewostan, w środkowej części cmentarza założono pompę^[5].

Teren pochówków został wtedy podzielony na klasy. W zależności od nich ustanowiono opłaty:

• za grób pojedynczy w klasie 1 – 10 rubli,
• za grób pojedynczy w klasie 2 – 7 rubli,
• za grób pojedynczy w klasie 3 – 4 ruble.

Ponadto wyznaczono miejsca bezpłatne dla ludności biednej^[5].

W 1871 roku członek dozoru cmentarnego Świerczyński obsadził uliczki cmentarza 500 drzewami, m.in. kasztanowcami, brzozami, akacjami, lipami i drzewkami morwowymi^[5].

W 1873 roku powstała pierwsza kaplica cmentarna Karola Burgharda (pw. św. Adeli)^[5], a w 1897 roku – kaplica Augusta i Katarzyny Jüttnerów. Obie kaplice, rodzin Burghardów i Jüttnerów, zostały wpisane 10 grudnia 2009 do rejestru zabytków pod numerem A/86^[6].

W 1875 roku Karol Burghard dokupił dla cmentarza za 300 rubli teren o powierzchni 2 mórg (tj. około 1,1 ha)^[a][7].

W połowie 1877 roku na cmentarzu znajdowało się łącznie 309 nagrobków, w tym 125 oznaczonych jedynie krzyżami (122 drewnianymi i 3 żelaznymi), 111 zakrytych płytami (110 kamiennymi i 1 marmurową) oraz 73 ozdobione pomnikami (53 z kamienia ciosowego, 3 marmurowymi i 17 żelaznymi)^[8]. Do pierwszych lat XXI wieku przetrwało z nich 70, najstarszy zachowany nagrobek – Florentyny Zahorskiej – pochodzi z 1848 roku^[1] . Zachowały się także nagrobki z okresu I wojny światowej, m.in.:

• w kwaterze 18. – mogiła z głazem, w której pochowano w 1915 roku Friedricha Helfera i Heinricha Wilkowitscha – lotników Armii Austro-Węgier,
• w kwaterze 40. – mogiła z pomnikiem w kształcie łuski armatniej, kryjąca prochy lejtnanta armii austro-węgierskiej Rudolfa Hefellego, poległego w 1915 roku^[9].

Najcenniejsze nagrobki, rzeźby i kaplice cmentarne zostały wykonane w pracowniach Faustyna Juliusza Cenglera (pomnik trojga dzieci Jordana Władysława Kańskiego^[b] – Ludwika, Stefanii i Wandy, zmarłych na cholerę 17 sierpnia 1873 roku^[c][10][11]), Andrzeja Pruszyńskiego, Henryka Żydoka, Pawła Płeckiego, Jana Rudnickiego, Wacława Konopki, Bolesława Syrewicza oraz J. Norblina^[12][13].

Od 1988 roku na cmentarzu organizowane są kwesty na rzecz ratowania najcenniejszych nagrobków. Podczas kwesty w 2012 roku zebrano na ten cel 19 tys. zł^[14]. Do października 2015 roku odrestaurowano 113 nagrobków za łączną kwotę w latach 2000–15 ponad 350 000 złotych^[15]. Obecnie nekropolia jest potocznie nazywana piotrkowskimi Powązkami^[1] [2].

Kaplica rodziny Burghardów

Stary Cmentarz Rzymskokatolicki – w głębi kaplica rodziny Burghardów (wrzesień 2014)

Osobny artykuł: Kaplica grobowa Burchardów w Piotrkowie Trybunalskim.

Jednokondygnacyjna kaplica rodziny Burghardów została wzniesiona w 1873 roku w stylu neogotyckim, na planie prostokąta, w głębi głównej wschodniej alei, zamykając ją od strony zachodniej. Jej fundatorem był Karol Stefan Burghard herbu Burghard – urodzony w 1815 roku w Końskich, mąż Adeli (Adelajdy) z Szerszeńskich (zm. 8 lipca 1872), przedsiębiorca (założyciel w 1836 roku fabryki sztućców w Fałkowie)^[16], ziemianin, właściciel dóbr Mierzyn i filantrop (współzałożyciel i członek honorowy Towarzystwa Dobroczynności dla Chrześcijan w Piotrkowie Trybunalskim), zmarły 12 lutego 1877 roku w Piotrkowie Trybunalskim, który cały majątek przeznaczył testamentem na cele dobroczynne (m.in. według różnych źródeł 55 100 lub 58 000 rubli dla piotrkowskiego TDdCh, 12 000 rubli dla radomskiego Towarzystwa Dobroczynności)^[17][18].

Poświęcenia kaplicy dokonał 7 lipca 1875 roku biskup kielecki Tomasz Teofil Kuliński, po czym odprawił w niej pierwszą mszę świętą. Dzień wcześniej do kaplicznej krypty przeniesione zostały z tymczasowego grobu szczątki Adeli Burghard i Chwalimira Burgharda^[19][20].

Karol Burghard udostępnił kaplicę do odprawiania nabożeństw żałobnych, z zastrzeżeniem, by nie ustawiano w niej katafalków z uwagi na małą powierzchnię. Zamykana była jedynie w ciągu kilku dni w roku – w rocznice śmierci pochowanych w krypcie członków rodziny Burghardów^[7].

Ściany kaplicy wzniesiono z cegły ceramicznej pełnej, od środka wzbogacone w lizeny i otynkowane. Wnętrze zwieńczone jest sklepieniem kolebkowym na łukach z lunetami. Nad oknami znajduje się profilowany gzyms, a w lunetach – tablice epitafijne rodziny Burghardów. W prezbiterium umieszczono neogotycki ołtarz z białego marmuru karraryjskiego z figurą Jezusa Chrystusa na krzyżu, dłuta Bolesława Syrewicza^[5][21]. Wejście do krypty grobowej przykryte jest metalową płytą, dno krypty stanowi nawierzchnia ziemna. Posadzkę kaplicy wykonano z płyt marmurowych ułożonych w szachownicę. Kaplica posiada pojedyncze okna witrażowe z metalowymi szczeblinami, w górnej części zwieńczone ostrym łukiem. Nad wejściem głównym (w elewacji wschodniej) znajduje się oculus z maswerkiem, zaś od strony prezbiterium oculus z maswerkiem ślepym. Wejście zwieńczone łukiem ostrym zamykają dwuskrzydłowe metalowe drzwi z dekoracją, osadzone w portalu trójskokowym. Nad wejściem po bokach znajdują się trójlistne krzyże. Na środku szczytu umieszczona jest kamienna sygnaturka zwieńczona metalowym krzyżem, a pod nią tablica z napisem Kaplica św. Adeli. Na ścianie zachodniej, poniżej oculusa, wmurowano kamienną tablicę z napisem: Kaplica św. Adeli z grobem familijnym fundacji Karola Burgharda poświęcono dnia 7 lipca 1875 r. przez Ex. Ks. Kulińskiego, biskupa kieleckiego. Kaplicę przykrywa dach trójpołaciowy, ze szczytem w elewacji frontowej, pokryty podczas ostatniej renowacji (w połowie drugiej dekady XXI w.) blachą cynkowo-tytanową^[22].

Powierzchnia całkowita kaplicy wynosi 81,4 m², powierzchnia zabudowy – 45,4 m², powierzchnia użytkowa – 41,1 m², kubatura – 295 m³^[21].

W połowie 2014 roku stan zachowania i stan techniczny obiektu oceniono jako niebudzące zastrzeżeń^[23].

W pierwszych latach istnienia kaplicy znajdował się w niej wykonany ze srebra relikwiarz w kształcie monstrancji, z ośmioma przywiezionymi z Rzymu relikwiami. Na przełomie sierpnia i września 1882 roku został skradziony przez włamywaczy (wraz z czterema brązowymi lichtarzami)^[24].

Pochowani

Z tym tematem związana jest kategoria: Pochowani na Starym Cmentarzu Rzymskokatolickim w Piotrkowie Trybunalskim.

Nagrobek Franciszka Rejmenta (sierpień 2010)

Nagrobek mjr. Adama Trybusa (maj 2009)

Na cmentarzu zostali pochowani m.in.:

• Ludwik Czyżewski (1892–1985) – generał brygady WP, dowódca w bitwie pod Borową Górą,
• Stefan Dybkowski (1922–1988) – fotoreporter „Gazety Ziemi Piotrkowskiej”, działacz społeczny^[25],
• Stefan Gorgoń-Drużbicki (1923–1997) – podporucznik Armii Krajowej, powstaniec warszawski,
• Ewa Juszko-Pałubska (1948–2018) – polska adwokat, w latach 80. obrońca w procesach działaczy podziemnej „Solidarności”^[26],
• Florian Łagowski (1843–1909) – pedagog, historyk literatury, publicysta,
• Zbigniew Mroziński (1945–2016) – działacz NSZZ „Solidarność”, poseł na Sejm RP III kadencji, współtwórca Atletycznego Klubu Sportowego^[27],
• Stanisław Pomian-Srzednicki (1840–1925) – Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego,
• Stanisław Psarski (1857–1932) – inicjator budowy wąskotorowej Piotrkowskiej Kolei Dojazdowej^[11],
• Władysław Psarski (1888–1944) – inżynier chemik, dyrektor cukrowni w Kościanie, poseł na Sejm RP w latach 1930–35, zginął w powstaniu warszawskim^[11],
• Michał Rawita Witanowski (1858–1943) – historyk, krajoznawca, regionalista,
• Franciszek Rejment (1859–1902) – brat noblisty Władysława Reymonta,
• Józef Rejment (1833–1904) – ojciec noblisty Władysława Reymonta^[1] ,
• August Steinke – lekarz króla Stanisława Augusta Poniatowskiego^[2],
• Kazimierz Stronczyński (1809–1896) – numizmatyk, sfragistyk, paleograf, badacz architektury, senator Królestwa Polskiego (kw. 47, gr. 127),
• Roman Szymański (1855–1931) – prezes cechu ślusarskiego^[14],
• Adam Trybus (1909–1982) – major Armii Krajowej, cichociemny,
• Helena Trzcińska (1863–1934) – nauczycielka, działaczka społeczna,
• Henryk Wardęski (1878–1951) – nadinspektor, I zastępca Komendanta Głównego Policji Państwowej w latach 1922–29^[28],
• Ewa Żarska (1975–2020) – polska reporterka telewizyjna, dziennikarka śledcza^[29].

Uwagi

1. W niektórych źródłach podawana jest wielkość 3 mórg – prawdopodobnie za L. Rzeczniowskim, który taką właśnie wielkość podał w artykule zamieszczonym w numerze 11 piotrkowskiego „Tygodnia” z 22 lipca 1877 r. (Rzeczniowski 1877 ↓, s. 2). Wkrótce potem Karol Burghard nadesłał do redakcji sprostowanie, które ukazało się w numerze 15 „Tygodnia” z 26 sierpnia 1877 r. (s. 1).
2. J. W. Kański był działającym w Piotrkowie Trybunalskim pedagogiem, statystykiem, inspektorem podatkowym, społecznikiem, założycielem czasopisma „Tydzień” i orędownikiem piotrkowskiego Towarzystwa Dobroczynności dla Chrześcijan.
3. Model pomnika był eksponowany w 1875 roku (wraz z sześcioma innymi dziecięcymi rzeźbami nagrobnymi Cenglera) na wystawie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Rzeźba zdobyła pierwszą nagrodę na wystawie rzeźby nagrobnej w Paryżu.