Powiat tarnogórski

Powiat tarnogórski – powiat w Polsce w województwie śląskim, powstały w 1873 roku i odtworzony w 1999 roku w ramach reformy administracyjnej.

Powiat tarnogórski

powiat
Budynek starostwa powiatowego w Tarnowskich Górach
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
TERC	2413
Siedziba	Tarnowskie Góry
Starosta	Adam Chmiel
Powierzchnia	644,19 km²
Populacja (31.12.2023) • liczba ludności	139 240[1]
• gęstość	216 os./km²
Urbanizacja	68,2%
Tablice rejestracyjne	STA, ITA[a]
Adres urzędu: ul. Karłuszowiec 5 42-600 Tarnowskie Góry
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba gmin miejskich 4 Liczba gmin miejsko-wiejskich 0 Liczba gmin wiejskich 5
Położenie na mapie województwa
Strona internetowa

Siedzibą powiatu jest miasto Tarnowskie Góry.

Według danych z 31 grudnia 2023 roku powiat zamieszkiwało 139 240 osób^[1].

Położenie

Powiat tarnogórski położony jest w południowo-zachodniej Polsce, w północno-zachodniej części województwa śląskiego i Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP).

Historycznie teren powiatu leży na Górnym Śląsku, oprócz terenu gminy Ożarowice, która leży w Zagłębiu Dąbrowskim^[2][3].

Powiat sąsiaduje z miastami na prawach powiatu:

• Bytomiem
• Gliwicami
• Piekarami Śląskimi
• Zabrzem

oraz powiatami:

• będzińskim, gliwickim, lublinieckim, myszkowskim (województwo śląskie)
• strzeleckim (województwo opolskie)

Miasta i gminy

W skład powiatu wchodzą:

• miasta (gminy miejskie): Kalety, Miasteczko Śląskie, Radzionków, Tarnowskie Góry
• gminy wiejskie: Krupski Młyn, Ożarowice, Świerklaniec, Tworóg, Zbrosławice

Demografia

W 2019^[4] powiat zamieszkiwało 140 519 osób, natomiast według danych z 30 czerwca 2020 roku powiat zamieszkiwało 140 779 osób^[5].

Liczba ludności (dane z 31 grudnia 2014):

	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
	osób	%	osób	%	osób	%
Ogółem	138 502	100	71 144	51,37	67 358	48,63
Miasto	93 938	67,82	48 592	35,08	45 346	32,74
Wieś	44 564	32,18	22 552	16,28	22 012	15,89

▶Wieś vs ▶miasto

Ogółem (▶k, ▶m)

Miasto (▶k, ▶m)

Wieś (▶k, ▶m)

Charakterystyka

Mapa ogólnogeograficzna powiatu tarnogórskiego.

Obszar bardzo silnie zaludniony (214 mieszkańców na km²) i zurbanizowany (ok. 68% ludności zamieszkuje miasta).

Powiat położony na północ od aglomeracji górnośląskiej, południowa część silnie rozwinięta przemysłowo i technologicznie (Tarnowskie Góry, Radzionków), tereny północno-zachodnie oraz wschodnie mają charakter rolniczo-leśny (51,7% powierzchni powiatu to Lasy Lublinieckie).

Powiat leży w obrębie dwóch regionów, część północno-zachodnia w obszarze Niziny Śląskiej (dolina Małej Panwi i Stoły), pozostała część na obszarze Wyżyny Śląskiej. Najbardziej charakterystyczną formą jest Garb Tarnogórski, składający się z odosobnionych wzgórz skalistych (najwyższe to Księża Góra 353,5 m n.p.m.). Główne rzeki: Mała Panew, Stoła, Drama (dorzecze Odry) i Brynica (dorzecze Wisły), na tej ostatniej sztuczny zbiornik Kozłowa Góra, inne zbiorniki wodne to: Nakło-Chechło, Zielona.

W południowej części powiatu (okolice Radzionkowa) znajdują się złoża węgla kamiennego. Południowa część powiatu silnie współgra z resztą aglomeracji i jest z nią połączona siecią wspólnych inwestycji m.in. w Tarnowskich Górach. Warto dodać, że dziś powiat pełni rolę sypialni aglomeracji górnośląskiej i z dnia na dzień zmienia swój charakter tak jak w przypadku innych miast i powiatów które sąsiadują z innymi dużymi aglomeracjami miejskimi.

Główne trasy komunikacyjne: linie kolejowe Chorzów Batory-Tczew (magistrala węglowa), linia Kalety – Wrocław Mikołajów oraz Tarnowskie Góry – Opole Główne, drogi krajowe: DK11 (Bytom – Lubliniec – Ostrów Wielkopolski – Poznań – Kołobrzeg) i DK78 (Chałupki – Chmielnik), autostrada A1 (Ostrawa – Gdańsk), droga ekspresowa S1 (Pyrzowice – Mysłowice) oraz projektowana droga ekspresowa S11 (Kołobrzeg – Piekary Śląskie).

Turystyczna kolej wąskotorowa z 1851 na trasie Siemianowice Śląskie – Miasteczko Śląskie. Na terenie powiatu w gminie Ożarowice znajduje się Międzynarodowy Port Lotniczy Katowice-Pyrzowice (niemal 2 miliony pasażerów w 2007 r.). Muzea w Tarnowskich Górach (Muzeum w Tarnowskich Górach, Muzeum Instytutu Tarnogórskiego) i placówki paramuzealne w Radzionkowie (Centrum Dokumentacji Deportacji Górnoślązaków do ZSRR w 1945 roku, Muzeum Chleba, Szkoły i Ciekawostek); ośrodki wypoczynkowe (Kalety, Nakło Śląskie, Świerklaniec), jeździeckie (Kalety, Krupski Młyn, Tarnowskie Góry, Zbrosławice).

Zabytki (zamki, pałace, kościoły) w miastach oraz w wielu wsiach (m.in. Brynek, Kamieniec, Kopienica, Łubie, Miedary-Kopanina, Nakło Śląskie, Szałsza, Świerklaniec, Tworóg, Wilkowice, Zbrosławice), zabytki techniki: Zabytkowa Kopalnia Srebra, Sztolnia Czarnego Pstrąga, i in. (Tarnowskie Góry, Krupski Młyn, Niezdara, Tąpkowice, Tworóg, Żyglinek)

Okolice Tarnowskich Gór na mapie Helwiga z XVI w.

Historia

Najstarsze ślady pobytu człowieka np. narzędzia krzemienne i ceramika, na terenie powiatu tarnogórskiego pochodzą z ok. 10–4 tys. lat p.n.e. z terenów dzisiejszych Tarnowskich Gór i Ożarowic. Najstarszą osadę w okolicy, Repty (dziś część Tarnowskich Gór), po raz pierwszy wspomniano w bulli papieskiej z 1201 r. Od 1327 r. tereny te wraz z całym księstwem bytomskim przeszły pod władanie królów Czech. Od 1526 roku władcami byli Habsburgowie jako królowie czescy.

Odkrycie w Tarnowicach i w okolicy nowych, wydajnych złóż kruszców srebronośnych było przyczyną powstania osady górniczej, która szybko zdobyła dominująca pozycję w regionie i przekształciła się w miasto Tarnowskie Góry. Wydane przez księcia opolskiego Jana II Dobrego i księcia karniowskiego, margrabiego Jerzego von Ansbach akt wolności górniczej w 1526 roku i „Ordunek Gorny” w 1528 roku stały się podstawą pomyślnego rozwoju przyszłego miasta, które stało się tym samym kolebką nowożytnego zagłębia przemysłowego na Górnym Śląsku i późniejszego Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

Po trzech wojnach śląskich w połowie XVIII w. Tarnowskie Góry razem z ziemią bytomską – tak jak i większa część Śląska – dostała się pod władanie Hohenzollernów i stała się częścią Królestwa Pruskiego.

26 listopada 1741 r. król pruski Fryderyk II Wielki wydał ordonans nakazujący wydzielenie powiatów (niem. Kreis) i podporządkowanie ich starostom (niem. Landrat). Stolicą utworzonego wówczas powiatu formalnie był Bytom, ale faktyczną siedzibą władz Tarnowskie Góry.

Ponownym rozwój gospodarczy tych ziem związany jest z inwestycjami królewskimi i działalnością hrabiego Fryderyka Wilhelma von Redena. To z jego inicjatywy powstała w okolicach Tarnowskich Gór m.in. kopalnia „Fryderyk” i huta „Fryderyk”. Do odwadniania kopalni sprowadzono z Anglii maszynę parową. Fakt jej uruchomienia stał się głośny w Europie Środkowej i Wschodniej.

Z dniem 1 października 1818 r. władze powiatu bytomskiego przeniosły się na stałe do Bytomia. Ustawą z dnia 27 marca 1873 r. z północnej części powiatu bytomskiego utworzono powiat tarnogórski.

W 1922 r. pruski powiat tarnogórski został podzielony między Niemcy i II Rzeczpospolitą. Polski powiat tarnogórski obejmował 254,25 km² i liczył ponad 66 tys. mieszkańców.

1 kwietnia 1939 r. do powiatu włączono gminy: Piekary Śląskie, Brzozowice-Kamień, Brzeziny Śląskie i Dąbrówkę Wielką^[6].

W czasie II wojny światowej Tarnowskie Góry, powiat, jak i całe międzywojenne województwo śląskie, zostały włączone do III Rzeszy. Na mocy rozporządzenia nadprezydenta prowincji górnośląskiej z 4 listopada 1941 r., „były polski powiat tarnogórski” (oficjalnie niem. Landkreis Tarnowitz) od 1 kwietnia 1942 r. stał się częścią niemieckiego powiatu bytomsko-tarnogórskiego (niem. Landkreis Beuthen-Tarnowitz). Siedzibą władz powiatowych zostały Tarnowskie Góry (starosta urzędował tu już od 1 czerwca 1941 r.).

Po wojnie przywrócono podział sprzed 1 września 1939 r., który został zatwierdzony decyzją wojewody śląsko-dąbrowskiego 27 listopada 1945 r. Powiat tarnogórski znalazł się w granicach województwa śląsko-dąbrowskiego (od 1950 r. katowickiego). Poważniejsze zmiany przeprowadzono w latach 1951–1956, gdy przyłączono tereny z dawnego powiatu bytomskiego, gliwickiego i będzińskiego.

Powiaty zlikwidowano 1 czerwca 1975 r. wprowadzając dwustopniowy podział administracyjny na gminy i województwa.

27 sierpnia 1990 r. utworzono Urząd Rejonowy w Tarnowskich Górach (organ administracji rządowej), który obejmował gminy Krupski Młyn, Ożarowice, Świerklaniec, Tworóg i Zbrosławice oraz miasta Miasteczko Śląskie (wydzielone z Tarnowskich Gór 30 grudnia 1994 r.), Piekary Śląskie i Tarnowskie Góry. Urząd ten funkcjonował do 31 grudnia 1998 r., a na jego bazie utworzono powiat tarnogórski i miasto na prawach powiatu Piekary Śląskie.

W 1998 r. Sejm RP uchwalił ustawę o nowym podziale administracyjnym. Region znalazł się w granicach województwa śląskiego. W granicach przywróconego powiatu tarnogórskiego od 1 stycznia 1999 r. znalazły się miasta: Tarnowskie Góry, Kalety, Miasteczko Śląskie i Radzionków oraz gminy: Krupski Młyn, Ożarowice, Świerklaniec, Tworóg, Zbrosławice.

Starostowie tarnogórscy

Królestwo Prus

starostowie bytomscy urzędujący w Tarnowskich Górach

• Gottlieb Christian von Rymułtowski und Kornitz (1743–1761)
• Ernst von Rosteck und Goldmannsdorf (1761–1771)
• Erdmann Gustaw Graf Henckel von Donnersmarck (VI 1771 – III 1804)
• Karol Traugott Graf Henckel von Donnersmarck (1804 – II 1840, od 1 X 1818 urzędował w Bytomiu)

Cesarstwo Niemieckie

starostowie tarnogórscy

• Bernhard Georg August Barchewitz (1873–1884, do 1875 p.o. starosty, od 1 IV 1877 urzędował w nowej siedzibie przy Hugostraße 2, dziś ul. Sienkiewicza 2)

• Axel Varnbüler von und zu Hemmingen(inne języki) (7 II 1884 – 1891, do 4 XII 1884 starosta komisaryczny)
• Arthur Sebastian Georg Anton von Falkenhayn(inne języki) (10 I 1891 – 25 VI 1898)
• Freiherr von Tschammer und Quaritz (1898, p.o. starosty)
• Friedrich Ernst Gustav von Schwerin (11 VIII 1898 – 1 IV 1905)
• Friedrich Wilhelm Richard Paul Graf zu Limburg-Stirum (16 XI 1905 – III 1914)
• Waldemar Teodor Adolf Hermann von Brockhusen (1 IV 1914 – VI 1922)

II Rzeczpospolita Polska

starostowie tarnogórscy

• Walenty Olearczyk (20 VI 1922 – 30 IX 1924)
• Sławomir Żuławski (7 X 1924 – 4 II 1927, nominacja ministerialna w V 1925)
• Władysław Palla-Bocheński (5 II 1927 – 6 VIII 1931)
• Józef Korol (7 VIII 1931 – 28 II 1935)
• dr Tadeusz Grzelewski (1 II 1935 – 20 VI 1935, p.o. starosty)
• Paweł Mierzwa (21 VI 1935 – 1 IX 1939)

II wojna światowa – III Rzesza

starosta bytomsko-tarnogórski

• Walrab Carl Constantin Freiherr von Wangenheim(inne języki) (1 II 1938 – 31 V 1941 urzędując w Bytomiu, a 1 VI 1941 – I 1945 w Tarnowskich Górach; od 2 IX 1939 zarządzał jednocześnie dwoma powiatami: bytomsko-tarnogórskim i byłym polskim powiatem tarnogórskim).

Polska Rzeczpospolita Ludowa (do 1952 RP)

starostowie tarnogórscy

• Wilhelm Dejas – I 1945 – 20 III 1945
• Wincenty Łukowski – III 1945 – 6 VIII 1945
• Józef Marek – VIII 1945 – 7 XI 1946
• Józef Grzegorzek – 7 XI 1946 – 22 X 1948
• Antoni Zawisza – 22 X 1948 – 16 II 1949
• Ryszard Adamski – 16 II 1949 – 3 VI 1950

przewodniczący Powiatowej Rady Narodowej w Tarnowskich Górach

• Edmund Grzeganek – 3 VI 1950 – 17 VII 1952
• Józef Mstowski – 17 VII 1952 – 24 XI 1953
• Piotr Chmiel – 24 XI 1953 – 15 XII 1956
• Stefan Kaczmarek – 15 XII 1956 – 1 II 1961
• Stanisław Kiermaszek – 1 II 1961 – 2 XII 1964
• Wilhelm Skrzyposzek – 2 XII 1964 – 16 VI 1967
• Zdzisław Lewandowski – 16 VI 1967 – 13 XII 1973

naczelnik powiatu Tarnowskie Góry

• Zdzisław Lewandowski – 13 XII 1973 – 1 VI 1975

1 VI 1975 – zniesienie podziału na powiaty, wprowadzenie dwustopniowego podziału administracyjnego kraju.

III Rzeczpospolita Polska

kierownik Urzędu Rejonowego w Tarnowskich Górach

• [do ustalenia] (27 VIII 1990 – )

starostowie tarnogórscy

• Antoni Jankowski (1 I 1999 – 19 XI 2002, wybrany 10 XI 1998)
• Józef Burdziak (19 XI 2002 – 8 XI 2003)
• Józef Korpak (8 XI 2003 – 1 XII 2010)
• Lucyna Ekkert (1 XII 2010 – 28 XI 2014)
• Józef Burdziak (28 XI 2014 – 4 IV 2017)
• Krystyna Kosmala (4 IV 2017 – 7 V 2024)^[7]
• Adam Chmiel (od 7 V 2024)^[8]

Rada Powiatu

Ugrupowanie	2002-2006[9]	2006-2010[10]	2010-2014[11]	2014-2018[12]	2018-2024[13]	2024-2029[14]
Sojusz Lewicy Demokratycznej	4 (SLD-UP)	-	1	-	-	-
Przymierze Społeczne	1	4	1	-	-	-
Inicjatywa Społeczna Wspólnota Samorządowa	5	-	-	-	-	-
Forum Samorządowe Ziemi Tarnogórskiej	5	-	-	-	-	-
Inicjatywa Obywatelska Powiatu Tarnogórskiego	4	5	9	8	9	7
Prawo-Rodzina-Samorządność	6	-	-	-	-	-
Przymierze Śląskie	2	-	-	-	-	-
Prawo i Sprawiedliwość	-	4	1	4	8	8
Platforma Obywatelska	-	6	8	7	-	-
Koalicja Obywatelska	-	-	-	-	5	9
Samorządowe Przymierze Śląskie	-	5	-	-	-	-
Tarnogórskie Porozumienie Samorządowe	-	1	-	-	-	-
Przyjazny Samorząd	-	-	5	4	1	-
Ruch Autonomii Śląska	-	-	-	2	-	-
Nasz Samorząd	-	-	-	-	2	1

Powiaty partnerskie

• Powiat tucholski (Polska)
• Powiat Erlangen-Höchstadt (Niemcy)

Zobacz też

• powiat bytomski

Uwagi

1. Dla pojazdów zabytkowych.