Paweł I Romanow

Paweł I Romanow
Павел I Романов
	Cesarz i samodzierżca Wszechrusi
Okres	od 17 listopada 1796; do 23 marca 1801
Koronacja	4 kwietnia 1797
Poprzednik	Katarzyna II
Następca	Aleksander I Romanow
	Wielki mistrz Zakonu Maltańskiego
Okres	od 1799; do 23 marca 1801
Poprzednik	Ferdinand von Hompesch zu Bolheim
Następca	Giovanni Battista Tommasi; (od 1803)
	Hrabia Oldenburga
Okres	od 1 lipca 1773; do 14 grudnia 1773
Poprzednik	Chrystian VII Oldenburg
Następca	Fryderyk August I
	Dane biograficzne
Dynastia	Romanowowie
Data i miejsce urodzenia	1 października 1754 ; Sankt Petersburg
Data i miejsce śmierci	23 marca 1801 ; Sankt Petersburg
Ojciec	Piotr III Romanow
Matka	Katarzyna II
Żona	Natalia Aleksiejewna; Maria Fiodorowna
Dzieci	Aleksander; Konstanty; Aleksandra; Helena; Maria; Katarzyna; Olga; Anna; Mikołaj; Michał
	Odznaczenia
	Multimedia w Wikimedia Commons

Paweł I Romanow, Paweł I Piotrowicz, ros. Павел I Петрович (ur. 20 września^?/1 października 1754 w Petersburgu, zm. 11 marca^?/23 marca 1801 tamże) – cesarz Rosji w latach 1796–1801, wielki mistrz Zakonu Maltańskiego 1799–1801, hrabia Oldenburga w 1773, wolnomularz^[2].

Szybkie fakty Okres, Koronacja ...

Zamknij

Paweł Piotrowicz urodził się 20 września (1 października) 1754 roku, oficjalnie jako syn Piotra III i Katarzyny II. Ojcostwo Piotra III nie było jednak pewne. Kolportowano pogłoski, iż faktycznym ojcem Pawła był hrabia Siergiej Sałtykow, kochanek Katarzyny II. Sam Paweł po objęciu cesarskiego tronu nie taił swoich przypuszczeń, że jego rzeczywistym ojcem był Stanisław August Poniatowski, dawny kochanek Katarzyny, co miało też wyjaśniać przychylność Pawła wobec Polaków, a zwłaszcza zdetronizowanego króla Polski i jego rodziny^[3]. Według innych plotek, rzeczywistym dzieckiem Katarzyny była Aleksandra Branicka, którą zaraz po urodzeniu cesarzowa Elżbieta zamieniła na niemowlę płci męskiej niewiadomego pochodzenia^[4]^[5]. Wśród tych wielu plotek na temat pochodzenia Pawła istniała jeszcze taka, że jest synem samej cesarzowej Elżbiety i jej kochanka Aleksego Razumowskiego^[6]. Katarzyna II sama świadomie szerzyła wersje o pochodzeniu swego syna z nieprawego łoża. W ten sposób jej wątpliwe prawa do tronu rosyjskiego rosły, cudzołóstwo maskowało carobójstwo^[7]. Wielki książę został ochrzczony 25 września (6 października). Syn został zabrany zaraz po porodzie przez cesarzową Elżbietę, a matka zobaczyła go dopiero po czterdziestu dniach od momentu narodzin. Po raz drugi ujrzała go z końcem roku, po raz trzeci po Wielkanocy w roku następnym^[8]. Katarzyna otrzymała od cesarzowej 100 000 rubli tuż po narodzinach Pawła^[6].

Następca tronu był przedmiotem wielu targów i zabiegów politycznych. Cesarzowa Elżbieta zaangażowana w wojnę przeciwko Prusom rozważała różne rozwiązania. Na dworze sądzono, pod wpływem sympatii Piotra III dla Fryderyka II, że cesarzowa zmieni swą decyzję w sprawie następstwa tronu tak, że Paweł będzie jej bezpośrednim spadkobiercą^[9].

Od 1761 roku za wychowanie Pawła odpowiedzialny był Nikita Panin (1718–1783), polityk rosyjski, w pewnym okresie bliski współpracownik cesarzowej Katarzyny II, minister spraw zagranicznych Rosji w latach 1764–1780, zastępca wielkiego mistrza Wielkiej Loży Prowincjonalnej Iwana Jełagina^[10], który reprezentował interesy młodego carewicza w skomplikowanej walce koterii na dworze. Panin prowadził edukację Pawła w duchu opozycyjnym wobec Katarzyny II. Nie raz poruszano „buntownicze” tematy na lekcjach z następcą tronu^[11].

Ośmioletni Paweł był świadkiem przewrotu pałacowego w 1762 roku^[7]. W roku 1772 zwolennicy Pawła żywili nadzieję, że Katarzyna przekaże tron swemu następcy. Carewicz skończył 18 lat i osiągnął wiek dojrzały. Nadzieje okazały się płonne i walka rozmaitych frakcji toczyła się nadal. Jednym z powodów takiego stanu rzeczy było przeświadczenie, że stan tymczasowy z 28 czerwca 1762 roku się nie skończył, a Katarzyna nie miała legitymacji prawnej do sprawowania władzy^[12]. „Stronnictwo” Pawła Piotrowicza brało czynny udział w tej walce. Cesarzowa chcąc je osłabić, najpierw ożeniła syna z Wilhelminą z Hesji-Darmstadt (1755–1776), a potem wykorzystując małżeństwo syna i fakt jego pełnoletniości odsunęła od niego wychowawcę. Droga do tronu wielkiego księcia nie była łatwa. Musiał walczyć nie tylko z matką i plotkami o swym nieprawym pochodzeniu, ale także z licznymi samozwańcami podającymi się za niego lub za ojca Piotra III^[13].

Jako następca tronu Paweł był wyrazicielem idei głoszonych przez jego preceptorów. Panin namawiał swego wychowanka do zreformowania ustroju państwowego Rosji na zasadach konstytucyjnych. Proponował wprowadzić wolność polityczną opartą głównie na władzy senatu. Senatowi podlegałyby zgodnie z hierarchią zgromadzenia szlacheckie, gubernialne lub okręgowe i powiatowe. Senat w myśl nowej konstytucji byłby obdarzony pełnią władzy ustawodawczej, cesarzowi pozostałaby władza wykonawcza z prawem zatwierdzania omawianych i przyjętych przez senat ustaw^[14]. Jednocześnie wielki książę stworzył w Gatczynie „pocieszne pułki” – organizację wojskową opartą na pruskim drylu i okrutnej musztrze, które kierowały go bardziej w stronę tych idei, jakie wprowadzi, gdy zostanie cesarzem – w stronę centralizmu i bezwzględnego samowładztwa^[15].

Początki panowania

U progu swego panowania Paweł I dokonał swoistego aktu zemsty na swej matce. Wydobyto z grobu ciało Piotra III i położono je obok zwłok Katarzyny II. Paweł I demonstracyjnie oddawał hołd cesarskiej parze, zwłaszcza ojcu. Koronacja na imperatora Rosji odbyła się 5 kwietnia^?/16 kwietnia 1797 w Moskwie. U boku cesarza pojawili się nowi ludzie, pochodzący głównie z niższych warstw społecznych. Błyskawiczną karierę zrobił hrabia Aleksiej Arakczejew (1769–1834), później generał armii Imperium Rosyjskiego, minister wojny Rosji oraz jeden z najbliższych współpracowników Aleksandra I w drugim okresie jego rządów^[16]. Ci, którzy zaznali łaski cesarza, żyli w ustawicznym strachu. Nastały rządy terroru. Nawet najmniejsze przewinienie mogło zakończyć się zesłaniem albo śmiercią. Paweł I ogłosił powszechną amnestię.

Jedną z pierwszych decyzji Pawła I, jako imperatora Rosji, było zwolnienie z twierdzy w Petersburgu generała Tadeusza Kościuszki. Wolność tę Kościuszko opłacił zresztą przysięgą wiernopoddańczą, za cenę uwolnienia z niewoli rosyjskiej 12 000 polskich jeńców^[17]. Paweł I traktował Kościuszkę z szacunkiem, a nawet przepraszał za krzywdy wyrządzone mu przez jego matkę carycę Katarzynę II. Ostatecznie też monarcha podarował polskiemu generałowi 20 000 Polaków zwolnionych z więzień i łagrów rosyjskich, a do tego trochę rubli i wyposażył go w karetę na drogę do Ameryki. Kościuszko bowiem musiał przyrzec, że nie wróci do Polski. Po kilkunastu miesiącach wrócił do Europy, zamieszkując w Paryżu, a następnie w Szwajcarii. Oprócz Kościuszki uwolniono także pisarza Mikołaja Nowikowa (1744–1818). Szczególne względy okazywano gnębionemu przez Katarzynę II, Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu^[18].

Paweł Jasienica w Dziejach Agonii twierdził, iż Paweł I bardzo lubił Polaków, gdyby powstanie kościuszkowskie wybuchło przynajmniej 2 lata później, zapewne nie doszłoby do rozbiorów. W rozmowie z Ignacym Potockim powiedział: Zawsze byłem przeciwny podziałowi Polski, był to krok równie gorszący jak niepolityczny, lecz stał się już. Zezwoliłaby Austria i Prusy na przywrócenie Polski? Mamże ja sam część moją oddać, ich wzmocnić, a siebie osłabić? Mamże wojnę toczyć, by ich do tego przymusić? Ach, nadto państwo moje toczyło już wojen, czas nam wytchnąć. Trzeba więc, byście się poddali konieczności i żyli spokojnie^[19]. Wielką sympatią darzył też króla Stanisława Augusta (uważał go za swego ojca – mimo tego, iż ów zaprzeczał). Zwrócił mu tytuł królewski i podarował na zamieszkanie Pałac Marmurowy. Uczestniczył w jego pogrzebie (jechał konno trzymając szable ostrzem w dół na znak żałoby)^[19]. Podarował Potockiemu i Kościuszce (którego zwolnił z więzienia) po „tysiąc dusz”^[19].

Polityka wewnętrzna

Najważniejszym posunięciem w sprawach gospodarki wewnętrznej było wydanie przez Pawła I manifestu, ograniczającego pracę pańszczyźnianą chłopów na rzecz właścicieli ziemskich do trzech dni w tygodniu, czym zraził do siebie szlachtę i duchowieństwo^[17]. Pozostałe 3 dni mieli poświęcać na pracę na własnej ziemi, zaś niedziela miała być wolna od pracy^[20]. Posunięcie to zasadniczo ulżyło doli pańszczyźnianych chłopów^{[potrzebny przypis]}. Monarcha wydał ponad 2 tysiące aktów prawnych. Średnio 40 ustaw, dekretów i rozporządzeń miesięcznie regulowało sprawy wewnętrzne państwa. Nieustannie wprowadzane były innowacje. Reorganizowano już zmienione struktury. Nowy władca walczył z nadużyciami w administracji. Do zbuntowanych regionów wysyłał zaufanych i wiernych sobie dygnitarzy. Rozbudował aparat policji. Policyjna inwigilacja stała się wszechobecna^[21]. Wielką miłością Pawła była armia. Dokonał reorganizacji jej struktur. Bezwzględnie tępiono pijaństwo, rozpustę i grę w karty^[22]. Żołnierzy dręczono i bito. W 1800 roku 88 osób otrzymało karę śmierci zamienioną na wychłostanie knutem, piętnowanie i zesłanie na ciężkie roboty^[23]. W ramy wychowania wojskowego wkroczyła etyka rycerska. Wprowadzono nowe szarże i rangi. Utworzono nowe formacje jazdy. Po raz pierwszy założono dom dla sierot po byłych wojskowych (dla 1000 chłopców i 250 dziewcząt)^[23]. Zmiany zapoczątkowane przez Pawła, a rozwinięte przez jego następców, stały się fundamentem nowoczesnej armii rosyjskiej. Imperator został mistrzem i protektorem Zakonu Kawalerów Maltańskich. Sympatyzował z jezuitami. Otworzył w Petersburgu wyższe kolegium duchowne^[24].

Polityka zagraniczna

W sprawach polityki zagranicznej Paweł I kontynuował działania matki, Katarzyny II. Przystąpił do koalicji z Wielką Brytanią, Austrią i Turcją (II koalicja antyfrancuska), wypowiedział wojnę rewolucyjnej Francji i wysłał wojska ekspedycyjne do Italii przeciwko Francuzom^[25]. Część wojsk przetransportowana została na statkach floty czarnomorskiej na Sycylię, skąd zaatakowały one południową Italię. Większe oddziały, pod dowództwem feldmarszałka Aleksandra Suworowa, zajęły całą francuską, północną Italię i przez Alpy przebiły się nad Ren. Jeszcze inne oddziały rosyjskie, wraz z Anglikami, wzięły udział w desancie morskim na Holandię. Na wszystkich tych trzech frontach sojusznicy faktycznie pozostawili Rosjan bez wsparcia ze swej strony i rozgoryczony Paweł I wycofał swe wojska ekspedycyjne do Rosji. Paweł I kontynuował także politykę matki na Kaukazie Południowym. W 1801, kilka miesięcy po śmierci króla Kartlii i Kachetii Jerzego XII, wcielił jego królestwo (rosyjski protektorat od czasu zawarcia traktatu gieorgijewskiego w 1783) do Rosji, przekształcając je w zwykłą gubernię Imperium Rosyjskiego^[26].

Spisek i śmierć

Paweł I nie był lubiany przez szlachtę i arystokrację rosyjską za próby umniejszenia ich przywilejów, niespodziewane dymisje i poniżanie podwładnych. Już w latach 1797–1799 rozwijała się konspiracja przeciw imperatorowi. Uczestniczyli w niej: następca tronu Aleksander, jego żona Elżbieta Aleksiejewna, Adam Jerzy Czartoryski, Nikołaj Nowosilcow, Piotr Stroganow, Wiktor Koczubej i inni^[27]. Nie było to działanie zorganizowane i nie było realnym zagrożeniem dla władcy, ale stało się dla niego istotnym sygnałem ostrzegawczym. W 1801 doszło do zawiązania kolejnego spisku, w którym uczestniczyli: gubernator Petersburga Peter Ludwig von der Pahlen, Płaton Zubow, Nikołaj Zubow, generał Levin August von Bennigsen i inni wyżsi oficerowie, którzy po opanowaniu Zamku Michajłowskiego zażądali od Pawła I abdykacji na rzecz syna. Gdy odmówił, został uduszony przez kapitana Jakowa Skariatina.

Po śmierci Pawła I w 1801 tron objął jego 23-letni syn, Aleksander I Pawłowicz (1801–1825).

Po śmierci pierwszej żony Wilhelminy Luizy z Hesji-Darmstadt, która po przejściu na prawosławie przyjęła imię Natalia Aleksiejewna Romanowa, car Paweł ożenił się po raz drugi. Tym razem jego żoną została Zofia Dorota Wirtemberska, czyli Maria Fiodorowna (1759–1828). Para doczekała się dziesięciorga dzieci:

Aleksander I (1777–1825) – car Rosji
Konstanty Pawłowicz (1779–1831) – wielkorządca Królestwa Polskiego
Aleksandra Pawłowna (1783–1801)

∞ 1799 Józef Antoni Habsburg

Helena Pawłowna (1784–1803)

∞ 1799 Fryderyk Ludwik z Meklemburgii-Schwerinu

Maria Pawłowna (1786–1859)

∞ 1804 Karol Fryderyk (wielki książę Saksonii-Weimaru-Eisenach)

Katarzyna Pawłowna (1788–1819)

∞ 1809–1812 Jerzy Oldenburski

∞ 1816 Wilhelm I Wirtemberski

Olga (1792–1795)
Anna Pawłowna (1795–1865)

∞ 1816 Wilhelm II Holenderski

Mikołaj I (1796–1855) – car Rosji
Michał (1798–1849)

∞ 1824 Charlotta Wirtemberska

W 2003 powstał film oparty na dziejach panowania i śmierci Pawła I Romanowa, pt. Biednyj, Biednyj Pawel (Бедный, Бедный Павел), w reżyserii Witalija Mielnikowa.

Karol Fryderyk von Holstein
ur. 30 IV 1700
zm. 18 VI 1739

Anna Romanowa ¹⁾
ur. 2 I 1708
zm. 15 V 1728

Krystian August von Anhalt-Zerbst
ur. 29 XI 1690
zm. 16 III 1747

Joanna von Holstein ²⁾
ur. 24 X 1712
zm. 30 V 1760

Piotr III Romanow
ur. 21 II 1728
zm. 17 VII 1762

Katarzyna II Wielka ³⁾
ur. 2 V 1729
zm. 17 XI 1796

1 Natalia Aleksiejewna ⁴⁾ ur. 25 VI 1755 zm. 26 IV 1776 OO 10 X 1773		2 Maria Fiodorowna ⁵⁾ ur. 25 X 1759 zm. 5 XI 1828 OO 7 X 1776		Paweł I ur. 1 X 1754 zm. 24 III 1801		3 Zofia Stiepanowa Uszakowa ur. 1746 zm. 26 IX 1803 OO związek pozamał.		3 Lubowa Bacrat OO związek pozamał.


	2		2		2		2		2
Aleksander I Romanow ur. 27 XII 1777 zm. 1 XII 1825		Konstantyn ur. 27 IV / 8 V 1779 zm. 15 VI / 27 VI 1831		Mikołaj I ur. 25 VI 6 VII 1796 zm. 18 II / 2 III 1855		Michał Pawłowicz Romanow ur. 8 II 1798 zm. 9 IX 1849		Aleksandra ur. 9 VIII 1783 zm. 16 III 1801
	2		2		2		2		2
Helena ⁶⁾ ur. 24 XII 1784 zm. 24 IX 1803		Maria ⁷⁾ ur. 16 II 1786 zm. 23 VI 1859		Katarzyna ⁸⁾ ur. 21 V 1788 zm. 9 I / 19 I 1819		Olga ur. 22 VII 1792 zm. 26 I 1795		Anna ur. 7 I / 18 I 1795 zm. 1 III 1865
	3		3
Semen Afanassjewicz Wieliki ur. 1772 zm. 1794		Marfa Pawłowa Moussine-Juriewa ur. 1801 zm. ?

córka cara Piotra Wielkiego
siostra króla Szwecji Adolfa Fryderyka z Oldenburgów
właściwie: Fryderyka Zofia Augusta, księżniczka z Anhaltu-Zerbst
właściwie: Wilhelmina Luiza, księżniczka heska
właściwie: Zofia Dorota, siostra Fryderyka I króla Wirtembergii

gengen

historia Rosji

[1]
W latach 1801–1803 władzę Wielkiego Mistrza Zakonu Maltańskiego sprawował Nikołaj Iwanowicz Sałtykow jako Namiestnik ad interim Wielkiego Magisterium.
[2]
Wolnomularstwo w świetle encyklopedyj. Wypisy, Warszawa 1934, s. 6.
[3]
Maria Żywirska, Ostatnie lata życia króla Stanisława Augusta, PIW, Warszawa 1978, s. 179.
[4]
Marian Kukiel Książę Adam Warszawa 1993.
[5]
Henryk Mościcki Aleksandra Branicka, w: Polski Słownik Biograficzny t. II, Kraków 1936, s. 393.
[6]
AndrzejA. Andrusiewicz AndrzejA., Romanowowie, 2017, s. 275.
[7]
Natan Ejdelman, Paweł I, czyli śmierć tyrana, Warszawa 1990, s. 30.
[8]
Władysław A. Serczyk, Katarzyna II, Wrocław 2004, s. 69.
[9]
Władysław A. Serczyk, op. cit., s. 83.
[10]
Ludwik Hass, Wolnomularstwo w Europie środkowo-wschodniej w XVIII i XIX wieku, 1982, s. 139.
[11]
Natan Ejdelman, Paweł I, czyli śmierć tyrana, Warszawa 1990, s. 37.
[12]
Natan Ejdelman, op. cit., s. 36.
[13]
Natan Ejdelman, op. cit., s. 38.
[14]
Natan Ejdelman, op. cit., s. 47.
[15]
Natan Ejdelman, op. cit., s. 48.
[16]
Andrzej Andrusiewicz, Carowe i cesarze Rosji, Warszawa 2001, s. 285.
[17]
Chris Cook, John Stevenson, Leksykon nowożytnej historii Europy 1763–1999, Warszawa 2000, s. 398.
[18]
Andrzej Andrusiewicz, Carowe i cesarze Rosji, Warszawa 2001, s. 286.
[19]
Paweł Jasienica, Rzeczpospolita Obojga Narodów t. III – Dzieje Agonii, część VI – rozdz. VI, s. 494–495, wyd. Prószyński i S-ka, 2007.
[20]
Ukaz ten był jednak tak sformułowany, że już, jak to stwierdził Radiszczew, podobny był raczej do upomnienia niż do ustawy obowiązującej. Natomiast, Paweł, rozdawszy 600 000 dusz chłopskich ziemianom, powiększył liczbę chłopów-niewolników pańskich. (Jan Kucharzewski, Od białego do czerwonego caratu s.37). Obowiązywały też nadal normy ukazu z 25 października 1765 roku dozwalającego dziedzicom na zsyłanie opornych poddanych do kopalń w Nerczyńsku. (Tadeusz Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta 1897 t.1 s.374). Natan Ejdelman op.cit. podaje, że w majątkach w których przeważały 2 dni pańszczyzny w tygodniu podnoszono ją do trzech pod pretekstem „ograniczenia”.
[21]
Andrzej Andrusiewicz, op. cit., s. 289.
[22]
Andrzej Andrusiewicz, op. cit., s. 290.
[23]
Natan Ejdelman, Paweł I, czyli śmierć tyrana, Warszawa 1990, s. 138.
[24]
Andrzej Andrusiewicz, op. cit., s. 291.
[25]
Andrzej Andrusiewicz, op. cit., s. 292.
[26]
Baranowski B., Baranowski K.: Historia Gruzji. Warszawa, Wrocław: 1987, s. 143. ISBN 83-04-02345-8.
[27]
Natan Ejdelman, Paweł I, czyli śmierć tyrana, Warszawa 1990, s. 188.

Władysław A. Serczyk, Katarzyna II, Wrocław 2004.
Władysław A. Serczyk, Poczet władców Rosji (Romanowowie), Londyn 1992.
Andrzej Andrusiewicz, Carowe i cesarze Rosji, Warszawa 2001.
Gudrun Ziegler, Tajemnice rodu Romanowów, Warszawa 2000.
Zbigniew Wójcik, Dzieje Rosji, Warszawa 1971.
Ludwik Bazylow, Historia Rosji, T. I-II, Warszawa 1985.
Natan Ejdelman, Paweł I, czyli śmierć tyrana, Warszawa 1990.

Paweł I Romanow – dokumenty w bibliotece Polona

[1] [1]
W latach 1801–1803 władzę Wielkiego Mistrza Zakonu Maltańskiego sprawował Nikołaj Iwanowicz Sałtykow jako Namiestnik ad interim Wielkiego Magisterium.

[2] [2]
Wolnomularstwo w świetle encyklopedyj. Wypisy, Warszawa 1934, s. 6.

[3] [3]
Maria Żywirska, Ostatnie lata życia króla Stanisława Augusta, PIW, Warszawa 1978, s. 179.

[4] [4]
Marian Kukiel Książę Adam Warszawa 1993.

[5] [5]
Henryk Mościcki Aleksandra Branicka, w: Polski Słownik Biograficzny t. II, Kraków 1936, s. 393.

[:0-6] [6]
AndrzejA. Andrusiewicz AndrzejA., Romanowowie, 2017, s. 275.

[Natan_Ejdelman_1990-7] [7]
Natan Ejdelman, Paweł I, czyli śmierć tyrana, Warszawa 1990, s. 30.

[8] [8]
Władysław A. Serczyk, Katarzyna II, Wrocław 2004, s. 69.

[9] [9]
Władysław A. Serczyk, op. cit., s. 83.

[10] [10]
Ludwik Hass, Wolnomularstwo w Europie środkowo-wschodniej w XVIII i XIX wieku, 1982, s. 139.

[11] [11]
Natan Ejdelman, Paweł I, czyli śmierć tyrana, Warszawa 1990, s. 37.

[12] [12]
Natan Ejdelman, op. cit., s. 36.

[13] [13]
Natan Ejdelman, op. cit., s. 38.

[14] [14]
Natan Ejdelman, op. cit., s. 47.

[15] [15]
Natan Ejdelman, op. cit., s. 48.

[16] [16]
Andrzej Andrusiewicz, Carowe i cesarze Rosji, Warszawa 2001, s. 285.

[autonazwa1-17] [17]
Chris Cook, John Stevenson, Leksykon nowożytnej historii Europy 1763–1999, Warszawa 2000, s. 398.

[18] [18]
Andrzej Andrusiewicz, Carowe i cesarze Rosji, Warszawa 2001, s. 286.

[jasien-19] [19]
Paweł Jasienica, Rzeczpospolita Obojga Narodów t. III – Dzieje Agonii, część VI – rozdz. VI, s. 494–495, wyd. Prószyński i S-ka, 2007.

[20] [20]
Ukaz ten był jednak tak sformułowany, że już, jak to stwierdził Radiszczew, podobny był raczej do upomnienia niż do ustawy obowiązującej. Natomiast, Paweł, rozdawszy 600 000 dusz chłopskich ziemianom, powiększył liczbę chłopów-niewolników pańskich. (Jan Kucharzewski, Od białego do czerwonego caratu s.37). Obowiązywały też nadal normy ukazu z 25 października 1765 roku dozwalającego dziedzicom na zsyłanie opornych poddanych do kopalń w Nerczyńsku. (Tadeusz Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta 1897 t.1 s.374). Natan Ejdelman op.cit. podaje, że w majątkach w których przeważały 2 dni pańszczyzny w tygodniu podnoszono ją do trzech pod pretekstem „ograniczenia”.

[21] [21]
Andrzej Andrusiewicz, op. cit., s. 289.

[22] [22]
Andrzej Andrusiewicz, op. cit., s. 290.

[ejdel-23] [23]
Natan Ejdelman, Paweł I, czyli śmierć tyrana, Warszawa 1990, s. 138.

[24] [24]
Andrzej Andrusiewicz, op. cit., s. 291.

[25] [25]
Andrzej Andrusiewicz, op. cit., s. 292.

[26] [26]
Baranowski B., Baranowski K.: Historia Gruzji. Warszawa, Wrocław: 1987, s. 143. ISBN 83-04-02345-8.

[27] [27]
Natan Ejdelman, Paweł I, czyli śmierć tyrana, Warszawa 1990, s. 188.

[2]

[1]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]